From The Art and Popular Culture Encyclopedia

Related e

Wikipedia Wiktionary Shop Featured: Rhombicuboctahedron by Leonardo da Vinci

Quellenbuch zur Kunstgeschichte des abendländischen Mittelalters: Ausgewählte Texte des vierten bis fünfzehnten Jahrhunderts (Vienna 1896) is a book by Julius von Schlosser.

Full text[1]

IJber dieses Buch

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.

Nu tzungsrichtlinien

Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen unter Umständen helfen.

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA öffentlich zugänglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.

Über Google Buchsuche

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .corül durchsuchen.

O F

» -« 

^^B R A*

EW YURK

V

QUELLENBUCH

ZUR

KUNSTGESCHICHTE

DES

ABENDLÄNDISCHEN MITTELALTERS.

AUSGEWÄHLTE TEXTE DES VIERTEN BIS FÜNFZEHNTEN JAHRHUNDERTS

« 

GESAMMELT VON

JULIUS VON SCHLOSSER.

MIT VIER ABBILDUNGEN IM TEXT.

SONDEB-AUSGABE AUS EITELBERGBR-ILGS QUELLENSCHRIFTEN

WIEN VERLAG VON CARL GRAESER

1896.

4 A % &^

MAR 10 1898

Vorwort

JL)as vorliegende Buch ist aus einem eigenen Bedürfnisse hervorgewachsen. Der Schreiber dieser Zeilen hatte sich eine Sammlung der wichtigsten schriftlichen Quellen zur Kunstgeschichte des Mittelalters angelegt, um sie bei seinen Studien bequem zur Hand zu haben und nicht gezwungen zu sein, sie immer wieder von neuem, mit vieler Mühe und beträchtlichem Zeitverlust in den Originaldrucken aufsuchen zu müssen, die zum Theile schwer zugänglich und wenig handlich sind. So hat er gemeint, der Auf- forderung des Herausgebers dieser Quellenschriften Folge leisten zu können und dem Fachmanne die wichtigsten dieser Schrift- quellen in einem Bande vereinigt bieten zu dürfen, umsomehr, als die großen historischen und theologischen Sammelwerke, denen sie zumeist entnommen sind, kaum in der Privatbibliothek eines Kunsthistorikers zu finden sein mögen.

Dann leitete ihn noch eine andere Erwägung. Das Studium der schriftHchen Quellen wird heute neben dem Studium der Denkmäler, und mit Recht, nicht vernachlässigt; namentlich für den Studierenden ist es daher wichtig, sich bei Zeiten mit der Benützung dieser Quellen vertraut zu machen. Ich denke daher, dass diese Sammlung nicht ohne Vortheil bei akademischen Vorlesungen und bei Seminarübungen als Hilfsbuch verwendet werden kann.

Dieses Quellenbuch hat aber noch einen weiteren Ehrgeiz. Es will einen Überblick über die christlich-antike und mittelalter- liche Kunstliteratur überhaupt geben, und in der Art, wie man dies auf rein geschichtlichem Gebiet bereits des öfteren versucht hat, ein kunsthistorisches Lesebuch darstellen, in dem die Äußerungen der mittleren Zeiten über ihre Kunst selbst vereinigt

VI

sind. Die Ordnung der einzelnen Stücke ist daher auch eine chronologische, nach der Zeit ihres Entstehens.

Mit dem Programme der in früheren Bänden dieser Quellen- schriften veröffentlichten Sammlungen von literarischen Quellen (zur byzantinischen und karolingischen Kunstgeschichte) hat also dieser neue Band nichts gemein: jene streben eine möglichst vollständige Compilation aller Notizen und Stellen über die Kunst jener Zeiten an und sind wesentlich für einen kleineren Fachkreis bestimmt.') Hier haben dagegen grundsätzlich nur größere, zusammenhängende Stücke Aufnahme gefunden, und auch diese nur in ihren wichtigsten und dem Kunsthistoriker interessantesten Partien. Gänzlich ausgeschlossen mussten, schon in Rücksicht auf den Umfang des Buches, alle nicht rein literarischen Äuße- rungen bleiben : so die Inschriften, — im eigentlichen Sinn, soweit sie an Monumenten erhalten sind — die Urkunden, Statute und Inventare, endlich, wie sich von selbst versteht, die selbständigen theoretischen Schriften.

Eine weitere Beschränkung zeigt der Titel an: es sind nur die Quellen des Abendlandes bis zum Ausgange des Mittelalters berücksichtigt worden.

Wien, zu Ostern 1895.

D"' J. V. Schlosser.

• ) Man findet deshalb auch die wichtigsten und ausführlichsten SteUen

über karolingische Kunst in dem »Quellenbuche.« 

Einleitung.

überblick der Kunstliteratur vom IV. bis zum XV. Jahr-

hundert-

I. Es ist bekannt, dass die Kunstschriftstellerei der Antike Kunst qualitativ wie quantitativ eine bedeutende gewesen ist. Zunächst Hteratu haben die Künstler selbst, wie später wieder in der Renaissance, derAntii Zirkel, Scarpell und Pinsel mit der Feder vertauscht und sich über ihre Kunst in Schriften und Anleitungen, bei denen bald das theoretische, bald das praktische Interesse überwog, vernehmen lassen. So haben Metrodor über die Baukunst, Antigonos über die Sculptur, Apelles über die Malerei, Euphranor über die Symmetrie und die Farben geschrieben. Alle diese Tractate sind uns nur aus der Encyclopädie des älteren Plinius bekannt; das einzige erhaltene Werk ist Vitruvs Buch De architectura, das noch zur Zeit Karls des Großen, im Kreise Einharts, fleißig studiert wurde und namentlich seit dem XVI. Jahrhundert durch die Vitruvianer zu kanonischem Ansehen gelangt ist. Daneben wissen wir, eben durch Vitruv, von Denkschriften, die einzelne Architekten über bedeutende von ihnen ausgeführte Bauwerke hinterlassen haben, wie z. B. Theodoros über den berühmten Heratempel von Samos. Sie bilden als historisch-technische Mono- ^uphien den Übergang zu der folgenden Gruppe.

Denn auch die historische Betrachtung der Kunst haben die Alten bereits in den Kreis ihrer Studien gezogen. Aus Plinius wissen wir, dass Pasiteles über berühmte Kunstwerke, der Mauretanier luba Biographieen von Malern geschrieben hat; selbst die ikonographische Methode ist schon durch des Atticus Schrift über die Bildnisse berühmter Männer vertreten. Das einzig erhaltene dieser Art sind jedoch die Capitel, die Plinius in

VIII

seiner großen naturwissenschaftlichen Encyclopädie den bildenden Künsten gewidmet hat, der erste Versuch einer historischen Dar- stellung der alten Kunst im Großen. Eine besondere Gattung bildet die periegetische Literatur, deren bedeutendster Ver- treter Pausanias mit seinem Führer durch Griechenland ist.

Einen wesentlich anderen Standpunkt haben der Kunst gegenüber die alten Rhetoren eingenommen. Sie ist ihnen zunächst Mittel zum Zweck, indem sie ihnen brauchbare Sujets zu geist- reichen Feuilletons oder zu Schulübungen liefert. Daneben tritt aber in diesen i%(fpdo^i(;, (wie der technische Ausdruck für solche Bilderbeschreibungen lautet) doch auch ein starkes ästhetisches Interesse hervor, namentlich bei Lukian — der ja von Haus aus zum bildenden Künstler bestimmt war — schwächer bei dem älteren Philostrat und seinen Nachahmern. Diese Ekphrasen, die natürlich auch gebundene Form annehmen können, wie in Statius' Beschreibung der Reiterstatue Domitians, sind dann aus den Rhetorenschulen in die Belletristik hinübergewandert und Gemäldebeschreibungen bilden bekanntlich ein ständiges Requisit des spätantiken Romans, schon bei Petronius.

Ähnlich ist die Stellung der spätantiken, namentlich der

hellenistischen Poesie zur bildenden Kunst. Sehen wir von den

metrischen K ü n s 1 1 e r i n s c h r i f t e n ab, die eine eigene Classe für

sich bilden und von Hirschfeld, Loewy, Preger, gesammelt worden

sind, so tritt das Epigramm, jene feine Blüthe hellenistischen

Geistes, der Kunst ähnlich wie die Ekphrase gegenüber. Die

Kunst gibt ihm Anlass zu blendender, geistreicher Entfaltung von

Witz und Scharfsinn, zu immer neuer Variirung desselben Themas,

aus dem der literarische Ehrgeiz immer wieder einen neuen Funken

zu locken nicht ermüdet, wie am besten die zahllosen Epigramme

auf Myrons Kuh beweisen. Die reale Anschauung des Kunstwerkes

tritt schließlich bei diesen Spielen des Witzes ganz zurück.

Kunst- 2. Die drei verschiedenen Gattungen der alten Kunstliteratur,

iteratur ^jg ^jj. g^js die theoretische, die historische und als die

^ ^^^^ 'ästhetische im weitesten Sinne bezeichnen können, haben sich

alters

im allgemeinen, wenn auch mit starken Veränderungen in Form und Inhalt, durch das ganze Mittelalter hindurch erhalten. ') Am

^) Ein Handbuch der Kunstliteralur in der Art von Wattenbachs aus gezeichnetem Werke über die Geschichtsquellen Deutschlands ejustiert bisher

IX

besten natürlich in Byzanz, wo die Litei'aturgattungen des Byzanz. Hellenismus überhaupt fortlebten und durch die humanistischen Bestrebungen unter den Komnenen und Paläologen mächtige Förderung erhielten. Da die byzantinische Kunstliteratur außerhalb des Rahmens dieser Einleitung liegt, so kann nur auf weniges kurz hingewiesen werden, wie auf das ganz einzig dastehende Malerbuch vom Berge Athos, auf Prokop's Schrift über die Bauten des Justinian, auf die Abhandlung des Niketas Choniatas über die antiken Kunstwerke von Konstantinopel, auf die Top o- graphie des Kodinos, auf des Paulos Silentiarios versi- ficierte Beschreibung der Sophienkirche, auf die Epigramme des Manuel Philes und die zahlreichen Ekphrasen, theils auf ^^^ wirklicher Anschauung beruhend, wie sie, im Stile Lukians, noch ^^P^^^^is. zu Beginn des fünfzehnten Jahrhunderts gepflegt wurden, theils auf freier Erfindung, wie in der byzantinischen Unterhaltungsliteratur.

Auch die theoretischen Kunstbücher des Mittelalters, deren Theore- Hauptrepräsentant die »Schedula« des Theophilus ist, bleiben ^^^^^^ natürlich, da sie nur den technischen Standpunkt vertreten, außer- halb des Rahmens dieses kunsthistorischen Lesebuches und damit dieser Einleitung.

3. Während die alten Gattungen, wie gesagt, im wesentlichen ^^r ziemlich stationär bleiben, zeigt sich in der poetischen Kunstliteratur ^^^^i^^- des Abendlandes schon im vierten Jahrhundert n. Chr. eine sehr merkwürdige neue Erscheinung, die für die Kunst der neuen diocletianisch-constantinischen Ära nicht minder bezeichnend ist, als die Veränderung der classischen Schriftsprache in Geist und Form durch den Einfluss der Bibelsprache. An die Stelle des alten geistreichen Kunstepigramms, das in Byzanz noch lange sein Dasein gefristet hat, tritt eine neue, der Antike nur in ihren Anfängen (Aufschriften der Kypseloslade bei Paus. V., 17 — 19.) bekannte literarische Form, der Titulus. ') Es ist bezeichnend,

nicht. Die treffliche »Einleitung in die monumentale Theologie« von Piper (Gotha, 1867) bietet zwar einen Ersatz, verfolgt jedoch wesentlich kirchlich archäologische Zwecke und ist daher namentlich für die neuere Zeit unzureichend. K. Frey stellt in der Vorrede zu seiner Ausgabe des Magliabechianus (Berlin, 1892) einen Leitfaden der Kunsthistoriographie in Aussicht.

') Die eigentlichen, monumental erhaltenen Inschriften sind hier, wie im Texte, als einem andern Gebiete angehörig, bei Seite gelassen worden. Ich

verweise auf die reiche epigraphische Literatur, auf de Rossi (Rom), Le Blant (Gallien), AUmer und Terrebasse (Vienne), Kraus (Rheinlande) etc. Vgl Künstler, Die altchristl. Inschriften Afrika*s nach dem Corpus Inscr. Laf VIII. als Quelle f. altchr. Archäologie u. Kircheugesch. Tübinger Theologisch- Quartalschrift 1885.

^1

dass er im griechischen Osten nie jene Rolle wie im Abendlande gespielt hat; namentlich in späterer Zeit, unter dem Einflüsse des komnenischen Humanismus sucht er sich dort dem alten hellenistischen Epigramm wieder zu nähern, wie besonders die zahlreichen Verse dieser Art bei Manuel Phil es zeigen.

Der Titulus ist seinem Geiste nach schon eine echt christlich-mittelalterliche Schöpfung, die sich vom alten Epigramme scharf unterscheidet. Hier enthüllt sich ein Gegensatz zweier Welten, der formfreudigen sterbenden Antike und des jungen Christen- thums, das mit Angst und Sehnen hinter dem Schleier der Dinge ihr räthselhaftes Wesen zu erspähen sucht. Das alte Götterbild des vollendeten Stils war ein in sich abgeschlossenes Ideal, das j über seine Kunstwirkung hinaus in keine nähere Beziehung zum Beschauer treten wollte ; und seine formale Wirkung in sorgfältig zugeschliffener Form darzulegen, mit einer treffenden Pointe, war \ das Bestreben des alten Epigramms, das damit eine vom j Kunstwerke völlig unabhängige, künstlerische Schätzung für sich in Anspruch nahm, wenn es auch ursprünglich, mit dem Kunst- werke als »Aufschrift« verbunden, dessen Veranlassung, den Künstler und Stifter, dem Volke kundgeben sollte. Ganz anders der Titulus. Er ist unlöslich, zu einer Einheit mit dem Bilde verbunden, und nur die zerstörende Kraft der Zeit hat ihn von diesem zu lösen gewusst. Er hat eine ganz andere, praktische Bestimmung, er soll das Bild, das nicht mehr allein formal wirken will, auch bald nicht mehr kann, ergänzen, zu einer gemalten Predigt, lehrsam und erbaulich. Es braucht nicht an das bekannte Wort Gregors des Großen über die Bibel der Armen im Geiste erinnert zu werden, damit man erkenne, dass die Kunst jetzt vor allem sittlich, religiös wirken, also einem außerhalb ihrer Bestim- mung, zum Theil auch außerhalb ihres Vermögens liegenden Zwecke dienen soll. Nicht mehr die Form, der Inhalt steht in erster Linie, und ein ganz neuer Inhalt ; was Wunder, dass darüber die alte Form starr und ausdruckslos wurde.

XI

Dieses übermächtige Ansehen des Inhalts hat denn auch dazu geführt, dass die einfache künstlerische, plastische oder male- rische, an ganz anderen Stoffen herangebildete Form nicht mehr allein genügte, dass wie im Beginne der Entwickelung, wiederum das allein deutlich machende Wort eintreten musste; ein lehr- reiches Schauspiel, an jenes erinnernd, wie der gewaltigste Sym- phoniker die Schranken seiner Kunst überschreitend, das lebendige Menschenwort das sagen ließ, was seine Instrumente nicht mehr oder noch nicht vermochten.

Dieser erklärende und moralisierende Titulus nun, der mit der Darstellung zu einem festen Gebilde verwachsen ist, findet sich völlig als Kunstform ausgebildet schon bei den christlichen Dich- tern des vierten Jahrhunderts, ') besonders bei Prudentius (348 bis 410) und bei Paulinus von Nola (353 — 431).*) Namentlich der Brief des letzteren an den Schüler und Biographen des heil. Martin, Sulpicius Severus, ist für die Geschichte des Titulus sehr lehrreich; Paulinus sendet darin seinem gallischen Freunde auf dessen Ansuchen poetische Unterschriften; unter anderm für das Bild des kurz vorher (401) gestorbenen h. Martinus und für sein eigenes Bildnis — eine der merkwürdigsten Thatsachen der alten Kunstgeschichte. Paulinus hat die Bilder in Primuliacum selbst wohl nicht gesehen; der rein literarische Charakter des alten Titulus tritt hier scharf hervor.

Viel straffer und bestimmter als die lang ausgesponnenen Wandgedichte des Paulinus sind die 49 Tetrasticha, welche das sog. Dittochaeon (von SttTog und o)^*)/] Doppelnahrung, nämlich aus dem alten und neuen Testamente) des Prudentius aus- machen. Schon durch das Ansehen dieses bedeutenden christlichen Dichters sind sie in ihrer knappen, eindringlichen Form für den erzählenden und erläuternden Titulus des späteren Mittelalters vorbildlich geworden : fast rein descriptiv, geben sie den Inhalt des

^) Zuerst in den berühmten Inschriften des Damasus. Vgl. die neue Ausgabe von Ihm, die als Supplement der Riese'schen Anthologia Latina bei Teubner erschienen ist.

• ) Der zweite Band der neuen, von W. von Hartel besorgten Ausgabe

-des Paulinus im Wiener Kirchenvätercorpus erschien, als der aus Migne geschöpfte 3 (übrigens gute) Text des Quellenbuches bereits gedruckt war. Die abweichenden Lesarten und Verbesserungen Harteis werden im Anhange angeführt werden.

XII

Dargestellten in kurzen Worten an und enthalten sich zumeist moralischer Nutzanwendungen. Diese erbauliche Seite des Titulus tritt besonders in den Gedichten des Venantius For- t Unat US (um 565) für die Grabeskirche des h. Martin zu Tours hervor. Der Pro- Schon das Dittochaeon des Prudenz lässt der Vermuthung

gramm- Spielraum, dass seine Verse nicht post festum, sondern als Pro- Tituius. gramm für erst auszuführende Malereien gedacht seien. Dieses Vorhergehen des geschriebenen Wortes vor dem Bilde ist wieder sehr chaiakteristisch für die Anschauung des Mittelalters, in der das Wort überhaupt das Bild meistert, die Kunst gängelt. Scharf tritt diese Überzeugung von der Inferiorität des plastischen Ge- dankens in einem Briefe des Hrabanus Maurus an Abt Hatto von Fulda hervor, der selbst die Malerei ausübte und wahrscheinlich die Bilder zu Hraban's figuriertem Gedicht über das h. Kreuz ausgeführt hat.

Dass der Titulus wirklich zuweilen die Stelle eines Pro- grammes für den Maler vertreten hat, sehen wir aus den Unter- schriften, die Ekkehard IV. von St. Gallen auf Wunsch Erz- bischof Aribo's für den Dom von Mainz gedichtet hat. Es ist der umfangreichste Cyclus von Inschriften, den wir kennen ; er umfasst fast alle bedeutende Ereignisse der biblischen Geschichte; die Auswahl hatte nach der Überschrift »Eligantur qui picturis con- veniant« wohl der Besteller Aribo sich vorbehalten. Der Im späteren Mittelalter, im italienischen Trecento, hat der

Titulus Titulus durchaus keine Verminderung seines Ansehens erfahren; ^M'^^V^^^ verändert nur, der Reife der bildenden Kunst entsprechend, alters, seinen Charakter. Der erbauliche Titulus, als Spruchband oder als selbständige Inschrift, erweitert sich, namentlich in Italien, in Pisa und Siena, zu einem ganz eigenartigen literarischen Gebilde ; ich erinnere nur an die ergreifende Canzone des »Trionfo della morte«. Der alte erläuternde Titulus ist für diese vorgeschrittene Kunst nur mehr ein atavistischer Rest; dagegen finden wir jetzt eine andere merkwürdige Abart, den erzählenden, prosai- schen Titulus, der in behaglicher Breite, zu einer ganzen kleinen Geschichte sich erweiternd, nicht etwa das Gemälde be- schreibt, sondern unbekümmert um dieses seinen eigenen Weg geht, so dass sich gewöhnlich ein plus oder minus im Vergleich

XIII

zu der Darstellung ergibt. *) Derart sind die noch erhaltenen Inschriften der alten historischen Gemälde im Dogenpalast; im Palaste der Carrara zu Padua standen unter den Fresken Gua- riento's aus der römischen Geschichte gar die Capitel des eigens für diesen Zweck gefertigten Auszuges von Petrarca's Biographien der berühmten Alten. '^) Bis tief in die Renaissance hinein hat sich dieser Brauch erhalten. Zeuge dafür die herrlichen Burgunder- tapeten Karls des Kühnen in Bern und Pintoricchio's Gemälde aus dem Leben Enea Silvio's in der Libreria zu Siena. Es hat nicht dabei sein Bewenden. Das lehrhafte Interesse des Mittelalters tritt vielleicht noch stärker in den merkwürdigen, von Hartmann Seh edel aufbehaltenen Inschriften der Bibliothek eines branden- burgischen Prämonstratenserstiftes hervor, die ein ganzes Com- pendium der scholastischen Philosophie darstellen.^) Die Malerei hat aber dabei entschieden das Übergewicht, sie sinkt nicht zur Illustration herab, wie in einer gewissen Periode der modernen Malerei, deren philosophische Speculationen und vergessene Haupt- und Staatsactionen ohne den gedruckten Commentar allerdings unverständlich waren.

Eine ganz eigenthümliche Form der Programminschrift lernen wir endlich noch in der realistischen Kunstperiode des XV. Jahr- hunderts in den »Dicts moraulx« des Henri Baude kennen; es sind kleine moralische Allegorien in dramatischer Form, zur Darstellung auf Tapeten (Arazzi) bestimmt. Bild und Schrift ergänzen hier einander so sehr, dass das eine nicht als Illustration des andern zu betrachten ist. Dasselbe gilt für die von S c h e d e 1 mitgetheilten Bilderverse, die im gewissen Sinne das nordländische Gegenstück der Canzonen auf den Fresken des toscanischen Trecento sind.

4. Die prosaische Ekphrase hat im abendländischen Mittel- Die po alter keine Fortsetzung gefunden. Dagegen ist die poetische tisch< Kunstbeschreibung im christlichen Alterthum durch zwei "^'***

beschr« 

^) Ganz dasselbe ist der FaU bei den für die frühmittelalterliche Buch- bung. maierei so wichtigen Schultafeln in der Art der Tabula Iliaca, deren vollständigstes Exemplar sich bekanntlich im Museo Gapitolino befindet. Vgl. O. Jahn, griechische Bilderchroniken, Bonn 1873.

2) Jahrbuch der Kunstsammlungen des a. h. Kaiserhauses. Bd. XVI., S. 185.

3) In diesem Quellenbuch sind nur die Beschreibungen der Gemälde aufgenom- men worden; vollständig ist der Text SchedeVs abgedruckt im Jahrbuche der Kunstsammlungen des a. h. Kaiserhauses. Bd. XVII.

XIV

sehr interessante und lebendige Schilderungen des Prudentius, der Welt der Katakomben entnommen, vertreten. Sie hat dann namentlich in der karolingischen Zeit mit ihrer Restauration der Antike eifrige Pflege gefunden : ihr bedeutendster Vertreter ist der gelehrte Bischof Theodulf von Orleans (f 821), ein romanisierter Gothe aus Südfrankreich (?), in dem sich die ganze Überlegenheit und feine Cultur jener im späten Alterthum so mächtig hervor- tretenden Landschaft Galliens noch einmal kräftig ausspricht. Er hat selbst die Kunst ausgiebig gefördert; doch theilt er diesen Ruhm mit anderen berühmten Zeitgenossen, — mit Alcuin, Angil- bert, Einhart. Viel wichtiger und bedeutsamer ist aber seine ganz exceptionelle Stellung dem Kunstwerke gegenüber, dem er ein lebhaftes formales, nicht bloß inhaltliches Interesse entgegen- bringt. Über ihm liegt der letzte Schimmer der Sonne des Alter- thums, und das macht seine poetischen Schilderungen von Kunst- werken, *) die als selbständige Stücke auftreten und richtige Ekphrasen in gebundener Rede sind, kunsthistorisch so interessant. An Formgefühl weit unter diesem letzten Römer stehen zwei echte Germanen der ludovicianischen Ära, von denen uns ähnliche poe- tische Kunstschilderungen erhalten sind, Eimoldus Nigellus mit seiner Beschreibung der Pfalz von Ingelheim und Walafrid Strabo aus der Reichenau mit seinem culturgeschichtlich höchst merkwürdigen Gedichte über die Reiterstatue Theodorich's, die Karl d. Gr. von Ravenna nach Aachen versetzt hatte. Namentlich bei dem letzteren zeigt sich die mittelalterliche Anschauung des Kunstwerkes schon auf das deutlichste ausgeprägt; hier finden wir schon eine starke Hinneigung zur dämonistischen Auffassung der alten Kunst, die auch bei den spätbyzantinischen Topographen so grell hervortritt.

Eine sehr interessante Beschreibung des Prunkgemaches einer vornehmen Dame zu Beginn des zwölften Jahrhunderts ist in einem lateinischen Gedichte des Abtes Baudri von Bour- geuil erhalten. An der Realität des Geschilderten kann der ganzen Haltung des Poems nach kein Zweifel aufkommen, wenn auch im Detail manches dichterisch ausgeschmückt sein mag.

^) Am lebendigsten tritt sein Formgefühl in der Beschreibung eines antiken Metallgefäßes mit den Thaten des Hercules (inseriert dem Gedichte »contra indices«, Karoling. Schriftquellen no. 1034, vgl. no. 1135 — II37J hervor.

XV

Baudri leitet uns über zu den fictiven Beschreibungen von Fictive Kunstwerken, wie sie seit der Antike in den Unterhaltungsschriften Kunst- beliebt, auch in die Nationalliteraturen des Mittelalters, in die ^chiide- byzantinische wie in die abendländischen, übergegangen sind. Bekanntlich hat sich um die reale Grundlage der philostratischen Bilderbeschreibungen ein gelehrter, aber recht unnützer Streit er- hoben. Nun ist zunächst in einer sehr großen Anzahl von Fällen thatsächlich nachgewiesen, dass die Verfasser solcher rhetorischer oder dichterischer Ekphrasen ein wirkliches Kunstwerk vor Augen gehabt haben, das sie mehr oder minder frei, in den meisten Fällen wohl als Erinnerungsbild, behandelten. Man vergleiche doch nur moderne Schilderungen dieser Art, bei denen uns die Nachprüfung noch möglich ist, etwa in Heinse's Ardinghello. Aber auch, wo nicht einmal eine unmittelbare Anschauung, ein directes Erinnerungs bild vorhanden ist, ist die Phantasie des Beschreibers doch von dem künstlerischen Milieu seiner Zeit befruchtet, derart, dass seine Schilderungen, natürlich mit kritischem Urtheil, als historische Zeugnisse zu benutzen sind. Dies trifft auch auf die in diesem Buche mitgetheilten Schilderungen aus mittelalterlichen Dichtern zu: der Sattel Enitens, den Hartmann beschreibt, die Wand- gemälde der Liebesburg in Boccaccio's Amorosa Visione finden ihr Gegenbild in noch erhaltenen Kunstwerken ihrer Zeit, und selbst die höchst phantastische Schilderung des Graltempels im jüngeren Titurel enthüllt uns die magische, mystische Kraft, mit der die neue gothische Bauweise die Phantasie des deutschen Mittelalters gefangen nahm. Die Schilderung lässt sich an wie ein literarisches Gegenstück zu den phantastischen Rundbauten auf den Bildern der alten italienischen und nordländischen Maler, die in letzter Linie auf den berühmten Felsendom von Moria zurückgehen. Dagegen ist die Palastbeschreibung der »I nt elli- ge nzia« ein merkwürdiges Zeugnis dafür, wie ein Denkmal der spätantiken Kunst als dichterisches Versatzstück gebraucht wird.

5. Kommt in diesen dichterischen Erzeugnissen das ästhe- tische Interesse des Mittelalters am Kunstwerke, wenn auch nur schwach und nicht unmittelbar, zum Ausdrucke, so müssen wir die Ansätze einer eigentlichen Kunsthistoriographie Kunst- mühsam in den verschiedenen Geschichtswerken zusammensuchen. Wstorio- Sowohl die diplomatische Methode als das Studium der S'"^?^^^« 

li

I

XVI

Monumente sind hier, wenn auch in dürftigen Anfängen, zu bemerken.

Vor allem war man in Rom, am Sitze der Curie mit ihrer trefflichen, altrömischen Gewohnheiten nachgebildeten Organisation des Verwaltungs Wesens, seit jeher darauf bedacht, die zahllosen Schätze, die sich in den Kirchen und Klöstern aufgehäuft hatten, in Evidenz zu halten, genaue Inventar e anzulegen, in denen Zahl, Größe, Gewicht, Wert, die Beschaffenheit der einzelnen ^ Stücke sorgfältig vermerkt waren. Und so bietet uns die Chronik 1 des päpstlichen Rom, derLiber pontificalis Romanus, das erste Beispiel einer auf Urkunden und archivalischen Aufzeich- nungen beruhenden Darstellung der officiellen 'Kunstpflege am päpstlichen Hofe, der Dotierung der einzelnen KiivAen und Klöster, endlich des päpstlichen Palastes selbst mit Kunstwerken aller Art, wie sie mit zu den wichtigsten Obliegenheiten der Pontifices gehörte. Diese Register nehmen in vielen Biographien einen brei- teren Raum ein als die Erzählung der übrigen Regierungs- handlungen.

Dieses Beispiel des Caput mundi wirkte natürlich auf die übrigen Glieder des hierarchischen Organismus mächtig ein. Wie an der Curie, so legte man auch in den Kirchen und Klöstern anderer Länder schon frühzeitig Schatzverzeichnisse, Register u. s. w. an und die Chronisten haben denn auch aus dieser reichlich flie- ßenden Quelle für ihre Localgeschichten zu schöpfen nicht unter- lassen. Ich verweise nur auf die Beschreibung, die Erzbischof Christian II. nach alten Urkunden vom Mainzer Domschatz gegeben hat, oder auf die merkwürdige Bauurkunde des Klosters Farfa, die der Mönch Guido seiner Redaction der cluniacensi- schen Disciplinarvorschriften eingefügt hat.

inventare. Erst im XIV. Jahrhundert, da sich das höfische Leben voll

reichen Prunkes entwickelte, ungeheure Schätze in den Kämmern und Garderoben der Fürstenschlösser sich häuften, hat man auch in weltlichen Kreisen an eine regelmäßige Inventarisation dieser Kostbarkeiten gedacht. Frankreich, vor allem der glänzende Hof der Valois, ist darin den übrigen Ländern vorangegangen ; es beginnt damit für die Kunstgeschichte eine Quelle von größter Fülle, größter Wichtigkeit zu fließen. Doch müssen wir diese

xvu

Inventare, da sie nicht zur Literatur im eigentlichen Sinne ge- hören, hier beiseite lassen. ')

Im römischen Pontificalbuch vermisst man aber auch das archäologische Interesse an den Denkmälern selbst nicht. Bau und Ausschmückung von Kirchen, namentlich ihre Ausstattung mit reichem, kunstvoll verziertem Geräth, haben ja immer zu den Ruhmestiteln nicht nur der Kirchenfürsten, sondern auch der welt- lichen Herren gehört, und so bildet die Aufzählung und Beschrei- bung von solchen Stiftungen einen integrierenden Bestandtheil ihrer Biographien. Freilich ist das Interesse, das die Chronisten an den Denkmälern zeigen, ein sehr verschiedenes; die einen gehen kurz über sie hinweg, während die anderen mit Liebe und Behagen bei ihnen verweilen und manch wertvolles Detail mittheilen, je n9.ch ihrer Individualität. So hat Gregor von Tours es sich angelegen sein lassen, neben anderen architektonischen Einzelheiten auch die genauen Maße von zwei bedeutenden Kirchen des Frankenreiches, der Martinskirche in Tours und der Basilica des Namatius in Clermont, mitzutheilen, die nicht nur auf directer Anschauung, sondern auch auf archivalischem Material, Bauurkunden u. dgl. beruhen. In späterer Zeit sind namentlich einzelne Klostergeschichten durch ihre reiche Fülle an Kunst- nachrichten bemerkenswert, im Norden die Chroniken von Peters- hausen bei Constanz und von St. Trond bei Maastricht, im Süden namentlich Leo's von Ostia reiche und interessante Geschichte von Monte Cassino, des Mutterklosters des ältesten abendländischen Ordens.

Eine Stellung für sich nimmt ein Oberitaliener des neunten Jahrhunderts, Agnellus, der Verfasser des Pontificalbuches von R a V e n n a, ein. Er ist der erste, der mit Bewusstsein die Monu- mente als geschichtliche Quellen benützt und aus ihnen chrono- logische Schlüsse zieht. Dann ist keiner so eifrig und verständnis- voll wie er auf die Schilderung der Denkmäler, auch in ihrer äußeren Erhaltung, bedacht gewesen, und insofern ist Agnellus als der Ahnherr der späteren Localantiquare Italiens zu bezeichnen.

Eine Gruppe für sich bilden dann einzelne Monographien Mono-

graphien.

') Die wichtigsten, hieher gehörigen Publicationen findet man zusammen- gestellt in meinem Aufsatze: Ein fürstlicher Kunstfreund Frankreichs im XIV. Jahrhundert. Beilage zur (Münchener) Allg. Zeitung 1894, no. 220.

b

XVIII

über hervorragende Bauwerke. Zumeist sind es Denkschriften, die von den Bauherren selbst oder von unmittelbar daran inter- essierten Personen abgefasst wurden, ähnlich den Rechenschafts- berichten der antiken Baumeister. Hieher gehören neben dem Briefe des h. Paul in us an Sulpicius Severus, worin er seine Bauten in Nola und Fundi schildert, besonders die Denkschrift Angilbert's über seine Kirche in Centula-St. Riquier, der histo- risch äußerst interessante Compte-rendu S u g e r's über seine Bau- thätigkeit in St. Denis, der Geburtsstätte des gothischen Stils, und der Tractat des Gervasius über den Neubau der Kathedrale von Canterbury.

Im fünfzehnten Jahrhundert sind es dann namentlich Poly- historen, deren compilatorische Thätigkeit sich schon im Sinne der späteren Antiquare auch auf die Kunst der Vergangenheit er- streckt. So hat der Nürnberger Arzt Hartmann Schede 1, der Verfasser der berühmten Weltchronik, seinen emsigen Sammel- fleiß auch auf das Gebiet der bildenden Künste ausgedehnt. Sein reicher handschriftlicher Nachlass auf der Bibliothek zu München ist in dieser Beziehung noch sehr wenig durchforscht: ich habe aus einem seiner sauber geschriebenen Codices zwei charakteri- stische Beispiele ausgewählt. Schedel steht gewissermaßen auf dem ikonographischen Standpunkt; als echten Abkömmling des nordländischen Mittelalters interessiert ihn nicht das Formale, das Historisch-Persönliche an dem Kunstwerke, sondern ausschließlich dessen gelehrter oder merkwürdiger Inhalt, zu einer Zeit, wo in Italien bereits die Künstlerbiographie beginnt. Periege- Auch die periegetisch-topographischc Literatur hat

ische und jj^ Mittelalter reiche Nachfolge gefunden. Eines der interessantesten T °\ Werke dieser Art, weil es uns den Zustand der Bauwerke im

graphische

Literatur. ^' Lande bald nach dem Siege des Islam schildert, ist der Bericht über die Pilgerfahrt des h. Arculf, nach dessen Angaben von Adamnanus (nach 700) aufgezeichnet, interessant auch durch die beigefügten, wenn gleich rohen Grundrisse, als die ersten Versuche archäologischer Illustration. Auf die spätere topographische Lite- ratur, die sich im Osten wie schon gesagt, hauptsächlich an Konstantinopel, im Westen an Rom knüpft, auf die Itinerarien und sagenhaft aufgeputzten Mirabilia urbisRomae kann ich hier nicht eingehen; ihr Schwerpunkt liegt ebenso, wie bei den

XIX

verwandten Monographien des Johannes Diaconus und des Petrus Mallius (beide lebten im XII. Jahrhundert) über die Basiliken des Lateran und Vatican, vielmehr auf archäologischem und topographischem als auf kunsthistorischem Gebiete.

Zum Schlüsse haben wir noch die biographischen Ver- Bio- suche zu erwähnen; auf dieser Seite liegt ja schon im Alter- graphien. thume das Hauptgewicht der kunsthistorischen Betrachtung und von hi«- ist auch die moderne Kunstgeschichtschreibung aus- gegangen.

Im früheren Mittelalter können wir aber nur im uneigentlichen Sinne von Künstlerbiographien sprechen. Denn nicht die künstle- rische Thätigkeit ist es, die den Anspruch auf eine Lebens- beschreibung erheben darf, bis dahin ist die Schätzung der Kunst um ihrer selbst willen noch nicht gediehen. So sehen wir denn auch bei den Biographien des h. Eligius wie des h. Bernward von Hildesheim, die von persönlichen Freunden und Zeitgenossen — A u d o e n und Thangmar — verfasst, größte Authenticität besitzen, dass das künstlerische Schaffen dieser beiden nur ein nebensächliches Element in ihrem Lebensbilde ist und das kirch- liche und politische Leben bei diesen Kirchenfürsten im Vorder- grunde steht.

Von andern Künstlern, deren sociale Stellung keine so hohe Die war, als dieser beiden Männer, ist uns gewöhnlich nicht viel mehr K:ünstier- als dei' Name überliefert. Nur wenn sich die geschäftige Legende ^^s^^^^- ihrer Gestalt bemächtigt hat, bekommen wir ein körperlicheres, dafür aber auch im Zwielichte der Sage schwankendes Bild ihres Lebens. Dies ist schon bei jenem Maler Johannes aus Italien der Fall, dessen die Biographie des Bischofs Balderich von Lüttich gedenkt ; «ine vollständige Künstlerlegende, hinter der die historisdie Figur fast völlig verschwindet, hat sich aber um die Grestalt des Tuotilo (urkundlich von 895 bis 912 nachweisbar) gebildet, den man eine Personification des Kunstlebens von St. Gallen (wo er sogar als Heiliger verehrt worden ist), nennen und — licet parva componere magnis — mit dem Dädalus der altgriechischen Künstlersage vergleichen könnte. Ekkehard IV., der uns schon als fruchtbarer Titulusdichter begegnet ist, hat Tuotilos tjestalt in seiner anmuthigen Hauschionik des Klosters St Gallen fixiert.

b*

XX

Das persönliche Interesse am Künstler ist im Norden bekanntlich überhaupt erst sehr spät erwacht. Nichts bezeichnet die Stellung der Künstler deutlicher, als dass noch die Meister der deutschen Frührenaissance ihre plastischen Werke, ihre Gemälde und Kunstblätter höchstens mit einem Monogramm, das nicht viel mehr vorstellt als eine Fabriksmarke, zeichneten, dass noch Dürer, der daheim vor den eitlen Krämern an der Pegnitz sich bücken musste, wehmüthig-droUig aus Welschland nach Hause schrieb: »O wie wird mich nach der Sonnen frieren! Hier bin ich ein Herr, daheim ein Schmarotzer.« Es ist etwas sehr seltenes, wenn einmal die Limburger Chronik den Namen eines bedeutenden Malers, wie Wilhelms von Köln, im Vorbeigehen erwähnt; und erst in der zweiten Hälfte des XVI. Jahrhunderts hat man in Deutschland mit dürftigen Aufzeichnungen über Künstler und Kunstwerke begonnen. Italien. 6. Ganz anders in Italien. Schon seit dem Ende des di*ei-

zehnten Jahrhundert trägt dort die Kunst einen durchaus modernen Charakter; die Persönlichkeit des Künstlers tritt frei und kräftig hervor und lebt individuell, scharf umrissen im Gedächtnis, der Nachwelt fort, so dass sich selbst die populäre Kunstform der Die Novelle ihrer bemächtigt. Eine solche Novelle, im Stile der Künstler- alten Fabliauxsammlung des »Novellino« ist die von Benvenuto "°^^ ^' da Imola, einem der ältesten Dantecommentatoren erzählte Anekdote von Giotto und Dante. Auch Franco Sacchetti bringt schon ausgeführte Erzählungen, in denen sich das fröhliche, ungebundene Künstlertreiben in der Figur des lustigen Buffal- m a c c o spiegelt. Dieses mächtige Hervortreten der Individualität, dieser Cultus der Persönlichkeit, der bald durch den humanistischen Gedanken der antiken »Gloria« neue Nahrung erhalten sollte, spiegelt sich in den Sonetten, die der berühmteste Dichter des Trecento nach Dante, Petrarca, seinem Freunde, dem sienesischen Maler Simone Martini gewidmet hat. Wie lange hat es gedauert, bis im Norden der Künstler den Dichter inspiriert hat ? Die Mit der antiken Ruhmesidee hängt es auch zusammen,,

Kunstler- ^g^n in Italien, wo die Kunst eine der wichtigsten öffentlichen

• ?^". Angelegenheiten bildet, nun auch die Erinnerung an die Leistungen

der berühmten Künstler neben denen der Staatsmänner tmd Heer- führer, der Gelehrten und Dichter, in ihren Heimatstädten sorg-

XXI

fältig gepflegt, weiterlebt. So hat Filippo Villani, der Chronist von Florenz, in seinem Lobspruch auf die berühmten Bürger seiner Vaterstadt auch der großen Maler nicht vergessen und Michele Savonarola hat in seinem schönen Büchlein über Padua (um 1440) den Meistern des Trecento und ihren Werken, die die gelehrte Stadt des Livius zu einem weitberühmten Centrum der Kunst gemacht haben, die gebührende Beachtung geschenkt. Auf einem höheren Standpunkt als diese mehr gelegentlichen Äußerungen des municipalen Bürgerstolzes steht dann das erste moderne Denkmal der Künstlerbiographie, Lorenzo Ghibert i's, des berühmten Bildners, Commehtare, deren zweites Buch aus- schließlich der historischen Betrachtung gewidmet ist. Es sind die ersten wirklichen Künstlerbiographien seit der Antike, und in offenkundiger Anlehnung an diese, an Plinius Encyclopädie, von einem Künster über seinesgleichen geschrieben, in einer köstlich naiven, ataktischen Sprache, ganz wie ein lebhafter Mann, erfüllt von seinem Gegenstande, wenig des äußeren Gefüges seiner Worte achtend, in eindringlicher Rede zu sprechen pflegt. Wieder tritt das persönliche, individuelle Moment kräftig hervor und diese kurzen Biographien der großen toscanischen Künstler des Trecento bilden das historische Prooemium zu dem eigenen Schaffen des Künstlers selbst: es ist eine geistige Ahnenreihe, die Genesis seiner künstlerischen Complexion, die uns Ghiberti hier mit- richtigem historischem Gefühl vorführt. Und so schreitet er mit dem Berichte über sein eigenes Wirken in eine neue Zeit hinüber, die auch unserer gedrängten Darstellung hier ein Ziel setzt.

Inhaltsübersicht.

Seite

Vorwort V

Einleitung. Überblick der Kunstliteratur vom IV. bis zum XV. Jahrhundert VIT

Erstes Buch. Christliches Alterthum und frühes Mittelalter.

I. Parallelgemälde des Alten und Neuen Testaments im IV. Jahr- \

hundert. Prudentius, Dittochseon. Ssec. IV 3 /

II. Martyriengemälde des IV. Jahrhunderts. Aus Prudentius. i

Saec. IV II \

III. Die Basiliken zu Primuliacum, zu Nola und Fundi. Aus Pau-

linus V. Nola. Saec. V 13

IV. Gemäldetituli des V. Jahrhunderts. Aus Ambrosius (?) und

Claudian (?). Saec. V 30

V. Tituli der Basilica des h. Martin zu Tours. Saec. V. ... 32 VI. Typologischer Cyclus des Alten und Neuen Testaments. Aus

Helpidius Rusticus. Saec. VI ' 34

VI. Gemälde in der Cathedrale von Tours. Aus VenantiusFor- ^

tunatus. Saec. VI 37

VIII. Die ersten Bauten im Frankenreiche. Aus Gregor v. Tours.

Saec. VI 42

IX. Aus dem Leben des h. Eligius. Aus Audoenus Biographie.

Saec. VII 44

X. Früheste Kunstthätigkeit bei den Angelsachsen. Aus Beda.

Ssec. VIII 47

XI. Gesetz König Liutprands über die Bauleute. Saec. VIII. . 49 XTI. Die Kirchen des h. Landes. Aus Adamnanus. Saec. VIII. . 50

XIII. Kunstthätigkeit in Rom von Constantin M. bis zum Schisma.

Aus dem Liber pontificalis. Saec. VII. — IX 59

XIV. Kunstthätigkeit in Ravenna bis ins VI. Jahrhundert. Aus

Agnellus. Saec. IX 100

XV. Angilberts Denkschrift über S. Riquier. Saec. IX. . . . I16

XVI. Die Tische Theodulfs. Aus Theodulfs Gedichten. Saec. IX. . 121 XVII. Die Wandgemälde von Ingelheim. Aus Ermoldus Nigellus.

Saec. IX 126

XVIII. Die Klosterbauten in St. Wandrille. Aus den Gesta abba-

tum Fontanellensium. Saec. IX 129

XIX. Die Gemälde der Klosterkirche zu St. Gallen. St. G all euer

Tituli. Saec. IX 131

xxin

Seite XX. Die Theodorichstatue in Aachen. Ans Walafrid Strabo.

Ssec. IX 134

XXl. Die Bildnisse Gregors des Gr. und seiner Eltern. Aus Jo- hannes Diaconas. S»c, IX 139

XXII. Die Bauten Abt Witif owo's im Kloster Reichenau. Aus einem

Gedichte Purchards. Saec. X 141

Zweites Buch. Hohes MttMalter.

XXIII. Kunstthätigkeit des h. Bernward von Hildesheim. Aus T h a n g-

mars Biographie. Saec. X[ 147

XXIV. Der Maler Johannes aus Italien. Aus der Biographie Balde-

richs V. Lüttich. Saec. XI 149

XXV. Die Künstlerlegende des Tuotilo von St. Gallen. Aus Ekke-

hard IV. Saec. XI 151

XXVI. Die Legende des h. Gallus im Kreuzgange von St. Gallen.

Tituli von Ekkehard IV. Saec. XT 153

XXVIL Ekkehard IV. Tituli für den Dom zu Mainz. Saec. XL . . 158 XXVIII. Kunstthätigkeit im Kloster Fleury. Aus Andreas v. Fleury.

Saec. XI 182

XXIX.- Bauordnung von Farfa. Aus der Disciplina Farfensis.

Saec. XI 189

XXX. Die Kunst in Monte Cassino. Aus Leo von Ostia und Petrus

Diaconus. Saec. XII I92

XXXI. Das Schlafgemach der Gräfin Adele von Blois. Aus einem Ge- dichte Baudri's de Bourgeuil. Saec. XII 218

XXXII. Kunstleben im Kloster Petershausen. Aus der Klosterchro- nik. Saec. XII 232

XXXIII. Kunstthätigkeit im Kloster St. Trond. Aus dem Gesta abba-

tum Trudonensium. Saec. XII 240

XXXIV. Tractat des Gervasius über die Cathedrale von Canterbury.

Saec. XII . . , 252

XXXV. St. Bernhard über den kirchlichen Luxus seiner Zeit. .Saec. XII. 266

XXXVI. Suger*s Bericht über seine Bauten in St Denis. Saec. XII. . 268

XXXVII. Der Sattel der Enite. Aus Hartmann v. Aue. Saec. XII. . 290 XXXVIII. Der Kirchenschatz von Mainz im zwölften Jahrhundert. Aus

Christian's Mainzer Chronik. Saec XIII 294

XXX IX Ein gothischer Throustuhl. Aus dem Gedichte : Die Erlösung.

Sfiec. XIII 298

XL. Der Tempel des h. Gral's. Aus dem jüngeren Titurel. Saec. XIII. 301

Drittes Buch. Vierzehntes und fünfzehntes Jahrhundert.

XLI. Die Glasgemälde von St. Albans. Tituli. Saec. XIV. . . . 317

XLII. Der Palast der Fama. Aus Chaucer's House of fame. Saec. XIV. 322 XLHI. Die Wandgemälde der Bibliothek des Prämonstratenserstiftes

in Brandenburg. Nach Hartmann Schede 1. Saec. XV. . 325

I.

PARALLELGEMÄLDE DES ALTEN UND NEUEN TESTAMENTS IM IV. JAHRHUNDERT.

Prudentius (348 — 410), Dittochaeon, — Migne, LX,, 8g. = LXI, loy^ {.^Amoenus'^) Garrucct /., 476 ff. Beste Ausgäbe von A, Dressel, Leipzig i860y s. 470 ff.

Der Name des Werkchens ist wohl von Sitto^ und ö)^y] = Doppelnahrung (d. i. aus dem A. und N. T.) abzuleiten.

Literatur. Ebert L, 251 ff. bes. 289 — 291 ; Teuffei IL, 1119, 1218. n. 2.; Steinmann S. 75 ff.; Garrucci a. a. O. ; DresseTs Prolegomena; Brockhaus, Aurelius Prudentius Clemens in seiner Bedeutung für die Kirche seiner Zeit. Leipzig, 1872; R Osler, Der katholische Dichter A. F. Freiburg, 1886, bes. S. 127 ff. ; Allard, Prudence historien, Revue des questions historiques. 1884; Ders. Rome au IV.« si^cle d'apres les po^mes de'P. 1885, bes. p. 33 ff. Puech, Prudence. Paris 1888; Schmitz, Die Gedichte des P. und ihre Entstehungszeit. Aachen 1889; F ick er. Die Bedeutung der alt christlichen Dichtungen für die Bildwerke in den »Gesammelten Studien zur Kunstgeschichte. Eine Festgabe zum 4. Mai 1885 für Anton Springer.« Leipzig, 1885.

/. ALTES TESTAMENT.

1. Adam et Eva.

Eva columba fuit tunc Candida, nigra deinde Facta per anguinum male suada fraude venenum. Tinxit et innocuum maculis sordentibus Adam: Dat nudis ficulna draco mox tegmina victor.

2. Abel et Cain.

Fratrum sacra Deus nutu distante duorum iEstimat accipiens viva et terrena refutans. Rusticus invidia pastorem stemit: in Abel Forma animae exprimitur, caro nostra in munere Cain.

I*

3- Area Noö. Nuncia diluvii iam decrescentis ad arcam Ore columba refert ramum viridantis olivae: Corvus enim ingluvie per foeda cadavera captus Haeserat, illa datae revehit nova gaudia pacis.

4. Hex Mambre. Hospitium hoc Domini est, ilex ubi frondea Mambre Armentale senis pertexit culmen: in ista Risit Sara casa, sobolis sibi gaudia sera Ferri et decrepitum sie credere posse maritum.

5. Monumentum Sarae. Abraham mercatus agrum, cui conderet ossa Coniugis, in terris quoniam peregrina moratur lustitia atque fides : hoc iUi millibus emptum Spelaeum sanctae requies ubi parta favillae est.

6. Sompnium Pharaonis. Bis Septem spicae vaccae totidem Pharaoni Per sompnum visae portendunt dispare forma Uberis atque famis duo per septennia tempus Instare, hoc solvit patriarcha interprete Christo.

7. A fratribus agnitus Joseph. Venditus insidiis fratrum puer: ipse vicissim Cratera in farris sacco clam praecipit abdi : Utque reos furti Joseph tenet, auctio fallax Proditur, agnoscunt fratrem veniaque pudescunt.

8. Ignis in rubo. Sentibus ruvoHtans Deus igneus ore corusco Compellat iuvenem pecoris tunc forte magistrum. nie capit iussus virgam, fit vipera virga,

Solvit vincla pedum, properat Pharaonis ad arcem.

9. Iter per mare.

Tutus agit vir iustus iter, vel per mare magnum. Ecce Dei famulis scissim freta rubra dehiscunt, Cum peccatores rabidos eadem freta mergant. Obruitur Pharao, patuit via libera Moysi.

10. Moses accipit legem. Fumat montis apex divinis ignibus, in quo Scripta decem verbis saxorum pagina Moysi Traditur: ille suos suscepta lege revisit, Forma sed bis vituli solus deus et deus aurum.

11. Manna et coturnices. Panibus angelicis albent temptoriä patrum, Certa fides facti, tenet urceus aureus exin Servatum manna: ingratis venit altera nubes Atque avidos carnis saturat congesta coturnix.

12. Serpens aeneus in eremo. Fervebat via sicca eremi serpentibus atris Jamque venenati per livida vulnera morsus Carpebant populum; sed prudens aere politum Dux cruce suspendit, qui virus temperet, anguem.

13. Lacus myrrhae in eremo. Aspera gustatu populo sitiente lacuna Tristificos latices stagnanti feile tenebat.

Moyses sanctus ait: lignum date gurgitem in istum Conicite, in dulcem vertentur amara saporem.

14. Elim lucus in eremo. Devenere viri Moyse duce, sex ubi fontes Et sex forte alii vitreo de rore rigabant Septenas decies palmas, qui mysticus Elim Lucus apostolicum numerum libris quoque pinxit.

15. Duodecim lapides in Jordane. In fontem refluo Jordanis gurgite fertur Dum calcanda Dei populis vada sicca relinquit. Testes bis seni lapides, quos flumine in ipso Constituere patres in formam discipulorum.

16. Domus Raab meretricis. Procubuit Jericho: sola stant atria Raab. Hospita sanctorum meretrix, tanta est fidei vis, Incolumi secura domo spectabile coccum Ignibus adversis in signum sanguinis offert.

17- Samson. Invictum virtute comae leo frangere Samson Adgreditur, necat ille feram, sed ab ore leonis Mella fluunt, maxilla asini fontem vomit ultro. Stultitia exundat lymphis, dulcedine virtus.

i8. Samson. Ter centum vulpes Samson capit, ignibus armat, Pone faces caudis circumligat, in sata mittit Allophylum segetesque cremat: sie callida vulpes, Nunc heresis flammas vitiorum spargit in agros.

ig. David. David parvus erat, fratrum ultimus et modo Jesse Cura gregis citharam formans ad ovile patemum, Inde ad delicias regis: mox horrida bella Consent et funda sternit stridente Goliam.

20. Regnum David. Regia mitifici fulgent insignia David Sceptrum, oleum, cornu, diadema et purpura et ara. Omnia conveniunt Christo, chlamys atque Corona, Virga potestatis, cornu crucis, altar, olivum.

21. iEdificatio templi. MdiücaX templum sapientia per Salomonis Obsequium: regina Austri grave congerit aurum. Tempus adest, quo templum hominis sub pectore Christus iEdificet, quod graia colant, quod barbara ditent.

22. Filii prophetarum. Forte prophetarum nati dum ligna recidunt Fluminis in ripa, cecidit discussa bipennis: Gurgite submersum est ferrum, sed mox leve lignum Iniectum stagnis ferrum revocabile fecit.

23. Captivitas Israel. Gens Hebraeorum peccamine capta frequente Fleverat exilium dirae Babylonis ad amnes Tum patrios cantare modos praecepta recusat Organaque in ramis Salicis suspendit amarae.

24- Domus Ezechiae.

Hie bonus Ezechias meruit ter quinque per annos Praescriptum proferre diem legemque obeundi Tendere: quod gradibus, quos vespera texerat umbra, Lumine perfusis docuit sol versus lu ortum.

//. NEUES TESTAMENT.

25. Maria et angelus Gabriel.

Adventante Deo descendit nuncius alto Gabriel Patris ex solio sedemque repente Intrat virgineam: Sanctus te Spiritus, inquit, Inplebit, Maria, Christum paries, sacra virgo.

26. Civitas Bethleem.

Sancta Bethlem caput est orbis, quae protulit Jesum Orbis principium, caput ipsum principiorum. Urbs hominem Christum genuit, qui Christus agebat Ante Deus, quam sol fieret, quam lucifer esset.

27. Magorum munera.

Hie pretiosa magi sub virginis ubere Christo Dona ferunt puero myrrhaeque et turis et auri : Miratur genitrix tot easti ventris honores Seque Deum genuisse hominem regem quoque summüm.

28. Ab angelis pastores admoniti.

Pervigiles pastorum oculos vis luminis implet Angelici natum eelebrans de virgine Christum. Inveniunt tectum pannis: praesepe iacenti Cuna erat, exultant alaeres et numen adorant.

29. Oceiduntur infantes in Bethleem. Inpius innumeris infantum eaedibus hostis Perfurit Her ödes dum Christum quaerit in illis. Fumant laeteolo parvorum sanguine eunae Vulneribusque madent calidis pia pectora matrum.

8

30. Baptizatur Christus. Perfundit fluvio pastus Baptista locustis Silvarumque favis et amictus veste cameli; Tinxerat et Christum, sed Spiritus aethere missus Testatur tinctum, qui tinctis crimina donat.

31. Pinna templi. Bxcidio templi veteris stat pinna superstes, Structus enim lapide ex illo manet angulus usque In seclum secli quem sprerunt aediiicantes. Nunc Caput est templi et lapidum conpago novorum.

32. Ex aqua vinum. Foedera coniugii celebrabant auspice coetu Forte Galilaei, iam deerant vina ministris: Christus vasa iubet properanter aquaria lymphis Inpleri; inde meri veteris defunditur unda.

33. Piscina Siloa. Morborum medicina latex, quem spiritus horis Eructat variis, fusum ratione latenti Siloam vocitant, sputis ubi conlita caeci Lumina Salvator iussit de fönte lavari.

34. Passiojoannis. Praemia saltatrix poscit funebria virgo Joannis caput abscissum, quod lance reportet Incestae ad gremium matris: fert regia donum Psaltria respersis manibus de sanguine iusto.

35. Per mare ambulat Christus. It mare per medium Dominus fluctusque liquentes Calce terens, iubet instabili descendere cumba Discipulum, sed mortalis trepidatio plantas Mergit, at ille manum regit et vestigia firmat.

36. Daemon missus in porcos. Vincla sepulcrali sub carcere ferrea daemon Fregerat, erumpit pedibusque advolvitur Jesu. Ast hominem Dominus sibi vindicat et iubet hostem Porcorum raptare greges ac per freta mergi.

37« Quinque panes et duo pisces. Quinque Deus panes fregit piscesque gemellos. His hominum large saturavit milia quinque. Inplentur nimio micarum fragmine corbes Bis seni, aeternae tanta est opulentia mensae.

38. Lazarus suscitatus a mortuis. Conscius insignis facti locus in Bethania Vidit ab inferna te Lazare sede reversum: Adparet scissum fractis foribus monumentum Unde putrescentis redierunt membra sepulti.

39. Ager sanguinis.

Campus Acheldemach sceleris mercede nefandi Venditus exequias recipit tumulosus humandas. Sanguinis hoc pretium est Christi. Juda eminus arctat Infelix Collum laqueo pro crimine tanto.

40. Domus Caiphae.

Inpia blasphemi cecidit domus ecce Caiphae: In qua pulsata est alapis facies sacra Christi. Hie peccatores manet exitus, obruta quorum Vita ruinosis tumulis sine fine iacebit.

41. Columpna ad quam flagellatus est Christus. Vinctus in his Dominus stetit aedibus atque columpnae Adnexus tergum dedit, ut servile, flagellis. Perstat adhuc templumque gerit veneranda columpna Nosque docet cunctis immunes vivere flagris.

42. Passio Salvatoris. Traiectus per utrumque latus laticem atque cruorem Christus agit: sanguis victoria, lympha lavacrum est. Tunc duo discordant crucibus hinc inde latrones Contiguis: negat ille Deum, fert iste coronam.

43. Sepulcrum Christi. Christum non tenuit saxum, non claustra sepulcri, Mors illi devicta iacet, calcavit abyssum. Sanctorum populus superas simul ivit ad oras, Seque dedit multis tactuque oculisque probandum.

lO

44. Mons Oliveti. Montis oliviferi Christus de vertice sursum Ad Patrem rediit signans vestigia pacis. Frondibus »temis prsepinguis liquitur humor Qui probat infusum terris de chrismate donum.

///, APOSTELGESCHICHTE.

45. Passio Stephan i. Primus init Stephanus mercedem sanguinis imbri Adflictus lapidum. Christum tamen ille cruentus Inter saxa rogat, ne sit lapidatio fraudi Hostibus: o primae pietas miranda coronae.

46. Porta speciosa. Porta manet templi, speciosam quam vocitarunt Egregium Salomonis opus; sed maius in illa Christi opus emicuit: nam claudus surgere iussus Ore Petri stupuit laxatos currere gressus.

47. Visio Petri. Sompniat inlapsum Petrus alto ex aethere discum Confertum omnigenis animalibus: ille recusat Mandere, sed Dominus iubet omnia munda putäre. Surgit et immundas vocat ad mysteria gentes.

48. Vas electionis. Hie lupus ante rapax vestitur vellere moUi: Sau 1 US qui fuerat, fit adempto lumine Paulus. Mox recipit visum, fit apostolus ac populorum Doctor et ore potens corvos mutare columbis.

IV. APOKAL YPSE {APSISBILD),

49. Apocalypsisjoannis. Bis duodena senum sedes pateris citharisque Totque coronarum fulgens insignibus agnum Caede cruentatum laudat, qui evolvere librum Et Septem potuit signacula pandere solus.

II

IL

MARTYRIENGEMÄLDE DES IV. JAHRHUNDERTS.

Prudenttus, Peristephanon, hymnus IX, u. XL — Migne, LX.j 432 u. iyjo. Dressel p. 38^ u. 440.

Literatur. S. o. Ebert I., 259 fF., bes. S. 265, 266. Garrucci L, 475. Über Martyriengemälde : Le Blant, Revue Arch^ologique 1889; Kraus, Real- encyklopädie des christlichen Alterthums. II., 377 f. Über Sage und Gemälde des h. Hippolyt: DöUinger, H. und Callistus. Regensburg, 1853 S. 57; Kraus a. a. O. I., 659 f. Auf dem ager Veranius bei S. Lorenzo wurde 1551 die berühmte Hippolytusstatue gefunden.

GEMÄLDE DES MARTYRIUMS DES HEIL. CAS SI ANUS IN IMOLA {FORUM CORNELII),

IX,, V. g, Erexi ad caelum faciem, stetit obvia contra

Fucis colorum picta imago martyris, Piagas mille gerens totos lacerata per artus,

Ruptam minutis praeferens punctis cutem. Innumeri circa pueri, miserabile visu

Confossa parvis membra figebant stilis. Unde pugillares soliti percurrere ceras

Scholare murmur adnotantes scripserant. iEdituus consultus ait: »Quod prospicis, hospes,

Non est inanis ant anilis fabula. Historiam pictura refert quae tradita libris

Veram vetusti temporis monstrat fidem.

Haec sunt quae liquidis expressa coloribus hospes, Miraris, ista est Cassiani gloria.« 

GEMÄLDE DES MARTYRIUMS DES

HEIL. HIPPOLYT IN DER CRYPTA VERANIA

EXTRA ESQUILINUM IN ROM.

XL, V. 72 j. Exemplar sceleris paries habet illitus in quo Gemälde.

Multicolor fucus digerit omne nefas. Picta super tumulum species liquidis viget umbris

Effigians tracti membra cruenta viri.

12

Rorantes saxorum apices vidi, optime papa,

Purpureasque notas vepribus inpositas. Docta manus virides imitando effingere dumos

Luserat et minio russeolam saniem. Cernere erat ruptis conpagibus ordine nullo

Membra per incertos sparsa iacere situs. Addiderat caros gressu lacrimisque sequentes

Devia quo fractum semita monstrat iter. Maerore attoniti atque oculis rimantibus ibant

Implebantque sinus visceribus laceris. nie Caput niveum conplectitur ac reverendam

Canitiem moUi confovet in gremio. Hie humeros, truncasque manus et bracchia et ulnas

Et genua et crurum fragmina nuda legit. Palliolis etiam bibulae siccantur arense

Ne quis in infecto pulvere ros maneat. Si quis et in sudibus recalenti adspergine sanguis

Insidet, hunc omnem spongia pressa rapit. Nee iam densa sacro quidquam de corpore silva

Obtinet aut plenis fraudat ab exequiis. Cumque recensetis constaret partibus ille

Corporis integri, qui fuerat, numerus; Nee purgata aliquid deberent avia toto

Ex homine, extersis frondibus et scopulis: Metando eligitur tumulo locus, ostia linquunt:

Roma placet, sanctos quae teneat cineres. Crypta. Haud procul extremo culta ad pomeria vallo

Mersa latebrosis crypta patet foveis. Huius in occultum gradibus via prona reflexis

Ire per anfractus luce latente docet. Primas namque fores summo tenus intrat hiatu

Illustratque dies lumina vestibuli: Inde ubi progressu facili nigrescere visa est

Nox obscura, loci per specus ambiguum, Occurrunt caesis inmissa foramina tectis

Quse iaciunt claros antra super radios. Quamlibet ancipites texant hinc inde recessus,

Arta sub umbrosis atria porticibus:

13

Attamen excisi subter cava viscera montis

Crebra terebrato fornice lux penetrat. Sic datur absentis per subterranea solis

Cernere fulgorem, luminibusque frui. Talibus Hippolyti corpus mandatur opertis,

Propter ubi adposita est ara dicata Deo.

Stat sed iuxta aliud, quod tanta frequentia templum Grabes-

Tunc adeat, cultu nobile regifico, kirche.

Parietibus celsum sublimibus atque superba

Maiestate potens muneribusque opulens. Ordo columpnarum geminus laquearia tecti

Sustinet auratis suppositus trabibus. Adduntur graciles tecto breviore recessus,

Qui laterum seriem iugiter exsinuent. At medios aperit tractus via latior alti

Culminis exsurgens editiore apice. Fronte sub adversa gradibus sublime tribunal

ToUitur, antistes praedicat unde Deum.

III.

DIE BASILIKEN ZU PRIMULIACUM, ZU NOLA

UND FUNDI.

(Anfang des V. Jahrhunderts.) S. Paulini (959 — 4^1) opera. — Migne, LXL, jjo, ^gg.

Literatur: Ebert L, 293 ff.; Piper S. 169; Augusti, Beitr. L, 147; Garrucci L, 485 ff.; De Rossi IL, i, 185; Teuffei IL, 1122; Steinmann S. I — 18 und 81 ff.; Buse, Paulinus von Nola, Regensburg, 1856; Lagrange, Histoire de St. P. Paris, 1882. Brockhaus, Prudentius a. a. O. S. 274 ff.; Domville, The basilica of Nola, Antiquary 1881; Holtzinger, Die Basilika des P. von N. Lützows Zeitschrift f. bild. K. XX., 135; Wickhoff, Das Apsis- mosaik in der Basilika des h. Felix zu Nola. Versuch einer Reconstruction. Römische Quartalschrift 1889; Beiträge S. 89, 90.

14

Epist. XXXII. ad Sulpicium Severum.

Kirche des 2. Sed in CO mctuo ne operibus tuis, quibus iniqua viarum

^^^"^^ /"^ secularium dirigis, et clivosa complanas, ex illo, de quo semper

acum conqueror affectu in nos tuo, salebram offensionis immisceas,

(Galiia quod splendidos devotionis in Christo tuae titulos nostris nomi-

Narbonn.) nibus infuscas ; et iustis laboribus hanc iniquitatem inseris, ut

locum sanctum etiam vultibus iniquorum poUuas. Recte enim in

Portraits Iqco refcctionis (id est baptisterii) humandB Marti nus pingitur

^^ .^** qui coelestis hominis imaginem perfecta Christi imitatione por-

und des ^^^^^ > ^^ deponentibus in lavacro terrenae imaginis vetustatem,

Pauiiniis. imitanda coelestis animae occurrat effigies. Noster vero quis illic

locus est, qui nee infantibus innocentia, neque viris concurrimus

sapientia ? et ab immaculatis malitia, a perfectis infirmitate distin-

guimur? »Quae ergo societas lumini et tenebris?«*) lupis et agnis?

serpentibus et columbis? hoc est, nobis et Martino? Nonne tu

lactis et fellis poculum miscuisti? Sed bene, quod non ut in

liquoribus uno calice confusis, ita in hominibus eodem loco mixtis,

si discrepent meritis, boni suavitas amaritudine mali venenatur:

contraque evenit ut peccator iusto compositus magis sordeat, et

peccatore collato magis iustus eluceat. Quominus moveor errore

caritatis tuas, quia nullam beato illi fecisti iniuriam, potiusque ad

gloriam illius contulisti, ut contra despicabilem facies venerabilis

pingeretur, quo splendor eius comparatione tenebrarum clarius

emicaret, qui etiam »in splendoribus sanctorum«^) conspicua claritate

praBfulget. Et quidem nisi scirem te impenso nimii in nos amoris

studio hanc informasse picturam, malitiosum te et callidum crimi-

narer, qui nostraB humilitatis obscuras animorum nocte personas,

ex adversi iuxta parietis regione depictas sancto capiti contulisses,

ut illum tantum pingeres, nos vero'potius deformares, quos iure

conspecta Martini facie despuendos ad probrum ridiculae compa-

rationis exponeres. Sed ne nostri causa, quorum multo amore dum

falleris, falsum facis, haec commentatio tua de caritate prolapsa

irrideretur; ut revera potest et debet.

Tituli für 3. Hac tantum gratia parui tibi in versiculis de huiusmodi

die Kirche tua. pictura ad te mittendis, ut consilii tui ratio proderetur, qua

von rimu- ga.lubriter novorum hominum informationi studens, diversas lone^e

liacum. °

• ) 2. Cor. 6, 14. — *; Psalm. 109, 3.

15

sibi imagines proposuisses ; ut emergentes a sacro fönte et vitan- dum et sequendum pariter conspicarentur. Itaque sie habes; si placet, utere.

Abluitis quicunque animas et membra lavacris,

Cernite propositas ad bona facta vias. Adstat perfectae Martinus regula vitae: Paulin US veniam quo mereare docet. Hunc peccatores, illum spectate beati: Exemplar sanctis ille sit iste reis.

Item de eodem.

Dives opum Christo, pauper sibi pulchra Severus

Culmina sacratis fontibus instituit. Et quia coelestes aulam condebat in actus, Qua renovarentur fönte Deoque homines: Digna sacramentis gemina sub imagine pinxit.

Disceret ut vitse dona renatus homo. Martin um veneranda viri testatur imago: Altera Paulin um forma refert humilem. Ille fidem exemplis et dictis fortibus armat,

Ut meriti palmas intemerata ferat. Iste docet fusis redimens sua crimina nummis,

Villior ut sit res, quam sua cuique salus. 5. Quam ob rem etiam basilicis tuis versiculos, quasi votivos sacris fontibus titulos destinavi. Si quid in bis apte locutus videbor, haec quoque fratris Victoris gratia est, cuius oculis et verbis omnia quae in Christo Domino fecisti et agis vidi; et ideo versus quos et de basilicis interposui ipso autore censebis, qui materiam dictavit enarratione factorum tuorum. De baptisterio igitur ipso erunt isti, de cuius pictura tantum sunt illi superiores. Hie reparandarum generator fons animarum

Vivum divino lumine flumen agit. Sanctus in hunc coelo descendit Spiritus amnem,

Coelestique sacras fönte maritat aquas: Concipit unda Deum: sanctamque liquoribus almis

Edit ab aeterno semine progeniem. Mira Dei pietas! Peccator mergitur undis, Mox eodem emergit iustificatus aqua.

i6

Sic homo et occasu felici functus et ortu,

Terrenis moritur, perpetuis oritur. Culpa perit, sed vita redit; vetus interit Adam,

Et novus aetemis nascitur imperiis.

Sequentes ad basilicarum picturam sunt:

Corpore, mente, fide, castissimus incola Christi

Condidit ista Deo tecta Severus ovans. Totus et ipse Dei templum viget hospite Christo,

Gaudentemque humili corde gerit Dominum. Ecce velut trino colit unam nomine mentem:

Sic trinum sancta mole sacravit opus. Ampla dedit popolo geminis fastigia tectis,

Legibus ut sacris congrueret numerus. Nam quia latorem duo Testamenta per unum

Pacta Deum in Christo copulat una fides. Iste duas inter diversi culminis aulas

Turrito fontem tegmine constituit. Laeta novos geminis ut mater Eclesia partus

Excipiat sinibus, quos aqua protulerit. Aula duplex tectis ut Eclesia Testamentis:

Una sed ambobus gratia fontis adest. Lex antiqua novam firmat, veterem nova complet;

In veteri spes est, in novitate fides. Sed vetus atque novum coniungit gratia Christi;

Propterea medio fons datus est spatio. Inde parens sacro ducit de fönte sacerdos

Infantes niveos corpore, corde, habitu; Circumdansque rüdes festis altaribus agnos,

Cruda salutiferis imbuit ora cibis. Hinc senior socise congaudet turba catervae:

Alleluia novis balat ovile choris.

6. Cum hos operibus unanimitatis tuae manufactis dedissem, illam non manufactam in domestica tua ecclesia gratiam Dei, qua perpetuum tibi hospitem in ea C 1 a r u m largitus est, silere non potui. Itaque sanctaB ipsius memorae versus, non quid aliquid divinis eius meritus dignum loqui possem, sed ut Studium plurimae in illius animam caritatis exprimerem, ausus sum facere, et unanimitati

17

tuae mittere. Quos tu coram Domino sanctaB et cohospitanti tecum semper in Domino animae eius recitans, excusabis audaciäm meam, et commendabis obsequium.

Nominis ut titulo, sie mentis lumine Clarus Presbyter hoc tegitur, sed membra caduca sepulcro; Libera corporea mens carcere gaudet in astris, Pura probatorum sedem sortita piorum. Sancta sub aeternis altaribus ossa quiescunt, Ut dum casta pio referuntur munera Christo, Divinis sacris animae iungantur odores.

Item de eodem, ut quos malueris legas : sed ego scio in hoc te potius ambigere debere, non ut aliquos ad titulum eligere, sed de nuUo debeas iniuriam sancto Dei facere.

Presbyter hie situs est meritis et nomine Clarus Martino studiis comes, et meriti modo consors: Digno pio domus est altaria, sub quibus artus Conditur exanimos; nam spiritus aethere gaudet, Discipulumque pari sociat super astra magistro.

Cläre fide, praeclare actu, clarissime fructu,

Qui meritis titulum nominis aequiparas Casta tuum digne velant altaria corpus,

Ut templum Christi contegat ara Dei. Sed quia, tu non hac, qua corpus, sede teneris,

Qui meritis superis spiritus involitas; Sive patrum sinibus recubas, Dominive sub ara

Conderis, aut sacro pasceris in nemore: Qualibet in regione poli situs aut paradisi,

Cläre sub aeterna pace beatus agis; Haec peccatorum bonus accipe vota rogantum,

Ut sis Paulini Therasiaeque memor. Dilige mandatos interveniente Severo,

Quos ignorasti corpore sie meritos. Unanimi communis amor sit fomes utrisque

Perpetui summo fcßderis in Domino. Non potes implicitos divellere; si trahis unum,

Unus adhaerentem, quo rapitur, rapiet.

Schlosser, Qaellenbnch. 2

i8

Ergo individuos pariter complectere fratres, Utque sumus, sie nos dilige participans. Sic Deus accivit, sie nos Marti nus amavit;

Sic et tu pariter Cläre tuere pares: Non meritis, sed amore pai'es; tu sancte valebis

Exorare, pares et meritis fieri, Si cum Martino socia pietate labores,

Ut vincant vestrae crimina nostra preces: Et simul in vestri ducamur sorte Severi, Vestraque nos semper protegat ala sinu. 7. Quod si Dominus desiderium animae vestrae fecerit secundum fidem vestram, adiciens ornatui et sanctificationi operum vestrorum, ut sacros cineres de sanctis gloriosorum apostolorum aut martyrum reliquiis adipiscamini (quia huius voti praesumtione vos aliam apud Primuliacum nostram et priore maiorem basilicam praeparasse cognovimus) dignum opere fidei vestrae, et operis fideliter elaborati dedicatione proculdubio celeberrima, sanctorum quoque reliquiis decens arbitramur, ut hoc etiam quod de cruce misimus, pariter depositum sacratumque veneremini. Quod si ita placuerit, placitum vestrum hi, si videbitur, versiculi nuntiabunt: Divinum veneranda tegunt altaria foedus,

Compositis sacra cum cruce martyribus. Cuncta salutiferi coeunt martyria Christi,

Crux, corpus, sanguis martyris, ipse Deus! Namque Deus semper vobis sua munera servat;

Atque ubi Christus, ibi Spiritus, et Pater est. Sic ubi crux, et martyr ibi : qua martyr, ibi et crux, .

Martyrii sanctis quae pia causa fuit. lila cibum vitae mortalibus, illa Coronas,

Quae Domini famulos participant, peperit. In cruce iixa caro est qua pascor; de cruce sanguis

nie fluit, vitam quo bibo, corda lavo. Christe, tuo coeant simul haec tua dona Severo,

Portitor et testis sit crucis iste tuse. Carne tua vivat, tuus illi pocula sanguis

Praebeat, in verbo vivat agatque tuo. Quaque tuum socio Martin um ascendere Claro Vidit, et ipse tuo munere vectus eat.

19

8. Si vero magis placeat vobis hanc de cruce benedictionem ad quotidianam tutelam atque medicinam in promptu habere, ne semel condita in altario, non semper ad manum, ut usus exigit, praesto sit, sufficit et illa ad basilicae consecrationem gratia, sci- licet Dominus cum apostolis et martyribus; quorum venerandus cinis si sine crucis consortio subiciatur altaribus, hie opertos titulus indicabit:

Pignora sanctorum divinae gloria mensae Velat apostoHcis edita corporibus.

Spiritus et Domini medicis virtutibus instans Per documenta sacros viva probat cineres.

Sic geminata piis adspirat gratia votis, Infra martyribus, desuper acta sacris.

Vota sacerdotis, viventum et commoda, parvo Pulvere sanctorum mors pretiosa iuvat. 10. Recepi igitur et hunc ad peccata mea cumulum, ut Basiiica fratri cupidissimo talis sarcinae, qua eius anima gravato corpore ^^^h. Felix levaretur, praestarem quam desiderabat iniuriam. Nam et vere ad *" ^° ^• unanimitatem nostram congruere haec illius postulatio videbatur, qua asserebat ut oporteret tibi nostras in Domino aedificationes ita notescere, ut nobis tuas in titulis et in picturis indicare voluisses. Hac igitur . ratione persuasus, basilicas nostras tuis, sicut et operis tempore et voti genere coniunctae sunt, ita etiam litteris compaginare curavi: ut in hoc quoque nostra coniunctio figuraretur, quae iungitur animis, et distat locis; sie et ista, quae in nomine Domini eodem spiritu elaborata construximus, diversis abiuncta regionibus, eiusdem tarnen epistolae serie sibi tamquam contignata visentur. Basiiica igitur illa quae ad dominaedium nostrum communem patronum in nomine Domini Christi Dei iam dedicata cellebratur, quatuor eius basilicis addita, reliquiis apostolorum et martyrum intra apsidem trichora sub altaria sacratis, non solo beati F e 1 i c i s honore venerabilis est. Apsidem solo et parietibus marmoratam camera musivo illusa clarificat; cuius picturae hi versus sunt:

Pleno coruscat Trinitas mysterio, Apsis.

Stat Christus agno; vox Patris coelo tonat:

Et per columbam Spiritus sanctus fluit.

Crucem Corona lucido cingit globo.

2*

20

Cui coronae sunt Corona apostoli. Quorum figura est in columbarum choro Pia Trinitatis unitas Christo coit, Habente et ipsa Trinitate insignia: Deum revelat vox patema, et Spiritus: Sanctam fatentur crux et agnus victimam. Regnum et triumphum purpura et palma indicant. Petram superstat ipse Petra Ecclesiae, De qua sonori quatuor fontes meant, Evangelistae viva Christi flumina.

11. Inferiore autem balteo, quo, parietis et camerae confinium interposita gypso crepido coniungit aut dividit, hie titulus indicat deposita sub altari sancta sanctorum:

Hie pietas, hie alma fides, hie gloria Christi,

Hie est martyribus crux sociata suis. Nam crucis e ligno magnum brevis astula pignus,

Totaque in exiguo segmine vis crucis est. Hoc Melani sanctae delatum munere Nolam,

Summum Hierosolymae venit ab urbe bonum. Sancta Deo geminum velant altaria honorem,

Cum cruce apostolicos quae sociant cineres. Quam bene iunguntur ligno crucis pssa piorum,

Pro cruce ut occisis in cruce sit requies.

12. Totum vero extra concham basilicae spatium, alto et lacunato culmine geminis utrimque porticibus dilatatur, quibus duplex per singulos arcus columnarum ordo dirigitur. Cubicula intra porticus quaterna longis basilicae lateribus inserta, secretis orantium vel in lege Domini meditantium, praeterea memoriis religiosorum ac familiarium accommodatos ad pacis aeternae requiem locos praebent. Omne cubiculum binis per liminum frontes versibus praenotatur, quos inserere his litteris nolui, eos tamen quos ipsius basilicae aditus habent, scripsi; quia possent, si usurpare velis, et ad tuarum basilicarum ianuas convenire, ut istud est:

Pax tibi sit, quicumque Dei penetralia Christi Pectore pacifico candidus ingrederis. Vel hoc, de signo Domini (id est signo crucis) super ingressum picto hac specie, qua versus indicat:

21

Ceme coronatam Domini super atria Christi Stare crucem, duro spondentem celsa labori Praemia: tolle crucem, qui vis auferre coronam. Alteri autem basilicae, qua de hortulo vel pomario quasi

privatus aperitur ingressus, hi versiculi hanc secretiorem forem

pandunt :

CcBlestes intrate vias per amoena vireta, Christicolae ; et laetis decet huc ingressus ab hortis Unde sacrum meritis datur exitus in paradisum.

Hoc idem ostium aliis versibus ab interiore sui fronte Sig- natur :

Quisquis ab aede Dei perfectis ordine votis Egrederis, remea corpore, corde mane.

13. Prospectus vero basilicae non, ut usitatior mos est, orientem spectat, sed ad domini mei beati Fei i eis basilicam pertinet memoriam (id est tumulum) eius aspiciens: tarnen cum duabus dextra laevaque conchulis intra spatiosum sui ambitum apsis sinuata laxetur, una earum immolanti hostias iubilationis antistiti patet, altera post sacerdotem capaci sinu receptat orantes. LaBtissimo vero conspectu tota simul haec basilica in basilicam memorati confessoris aperitur trinis arcubus paribus, perlucente transenna : per quam vicissim sibi tecta ac spatia basilicae utrius- que iunguntur. Nam quia novam a veteri paries apside cuiusdam monumenti interposita obstructus excluderet, totidem ianuis patefactus a latere confessoris quot a fronte ingressus sui foribus nova reservabatur, quasi diatritam speciem ab utraque in utram- que spectantibus praebet, sicut datis inter utrasque ianuas titulis indicatur»

Itaque in ipsis basilicae novae ingressibus hi versiculi sunt: Alma domus triplici patet ingredientibus arcu, Testaturque piam ianua trina fidem.

14. Item dextra laevaque crucibus minio superpictis haec epigrammata sunt:

Ardua floriferae crux cingitur orbe coronae.

Et Domini fuso tincta cruore rubet. Quaeque super signum resident coeleste columbae

Simplicibus produnt regna patere Dei.

22

Item de eodem: Hac cruce nos mundo, et nobis interfice mundum,

Interitü culpaß vivificans animam. Nos quoque perfides placitas tibi C briste columbas, Si vigeat puris pax tua pectoribus. 15. Intra ipsam vero transennam (qua breve illud, quod propinquas sibi basilicas prius discludebat, intervallum continuatur) et regione basilicaB novaß super medianum arcum hi versus sunt : Ut medium valli pax nostra resolvit Jesus, Et cruce discidium perimens duo fecit in unum: Sic nova, destructo veteris discrimine tecti, Culmina conspicimus portarum foedere iungi. Sancta nitens familis interluit atria lymphis Cantharus, intrantumque manus lavat amne ministro. Plebs gemina Christum Felicis adorat'in aula, Paulus apostolico quam temperat ore sacerdos. Hsec vero binis notata versiculis epigrammata super arcus alios dextra laevaque sunt. In uno hoc: Attonitis nova lux oculis aperitur, et uno Limine consistens geminas simul aspicit aulas. In altero hoc: Ter geminis geminae patuerunt arcubus aulae, Miranturque suos per mutua limina cultus. Item in iisdem arcubus a fronte, quae ad basilicam domini Felicis patet, mediana hi sunt:

Quos devota fides, densis celebrare beatum Felicem populis diverso suadet ab ore, Per triplices aditus laxos infundite coetus: Atria quamlibet innumeris spatiosa patebunt Quae sociata sibi per apertos comminus arcus, Paulus in aeternos antistes dedicat usus. In aliis isti bini:

Antiqua digresse sacri Felicis ab aula, In nova Felicis culmina transgredere. Item:

Una fides trino sub nomine quae colit unum, Unanimes trino suscipit introitu.

>

23

i6. In secretariis vero duobus, quae supra dixi circa apsidem esse, hi versus indicant officia singulorum.

A dextra apsidis: Hie locus est veneranda penus qua conditur, et qua Promitur alma sacri pompa ministerii.

A sinistra eiusdem: Si quem sancta tenet meditanda in lege voluntas, Hic-poterit residens sacris intendere libris.

POEMA XXVII.

De S, Feiice nataL Carmen IX. v, 5//.

Nunc volo picturas fucatis agmine longo Porticibus videas, paulumque supina fatiges Colla, reclinato dum perlegis omnia vultu.

Qui videt haec vacuis agnoscens vera figuris, Non vacua fidam sibi pascet imagine mentem. Omnia namque tenet serie pictura fideli, Quae senior scripsit per quinque volumina Moses, QuaB gessit Domini signatus nomine Jesus, Quo duce Jordanis, suspenso gurgite, fixis Fluctibus, a facie divinaB restitit arcae. Vis nova divisit flumen: pars amne recluso Constitit, et fluvii pars in mare lapsa cucurrit, Destituitque vadum; et validus qua forte ruebat Impetus, adstrictas alte cumulaverat undas, Et tremula compage minax pendebat aquae mons, Despectans transire pedes arente profundo. Et medio pedibus siccis in flumine ferri Pulverulenta hominum duro vestigia limo. lam distinguentem modico Ruth tempora libro, Tempora Judicibus finita, et Regibus orta, Intentis transcurre oculis: brevis ista videtur Historia, at magni signat mysteria belli. Quam geminae scindunt sese in diversa sorores! Ruth sequitur sanctam, quam deserit Orpha, parentem; Perfidiam nurus una, fidem nurus altera monstrat: Praefert una Deum patriae, patriam altera vitae.

Felix-

basilica.

Gemälde.

24

Nonne, precor, toto manet haec discordia mundo? Parte sequente Deum, vel parte ruente per orbem? Atque utinam pars aequa foret necis atque salutis! Sed multos via lata capit, facilique ruina Labentes prono rapit irrevocabilis error.

Forte requiratur quanam ratione gerendi Sederit haec nobis sententia, pingere sanctas Raro more domos animantibus adsimulatis. Accipite, et paucis tentabo exponere causas.

Quos agat huc sancti Felicis gloria coetus, Obscurum nulli: sed turba frequentior bis est Rusticitas non cassa fide, neque docta legendi. Haec adsueta diu sacris servire profanis, Ventre Deo, tandem convertitur advena Christo Dum sanctorum opera in Christo miratur aperta.

Cernite quam multi coeant ex omnibus agris, Quamque pie rudibus decepti mentibus errent. Longinquas liquere domus, sprevere pruinas Non gelidi fervente fide; et nunc ecce frequentes Per totam et vigiles extendunt gaudia noctem: Laetitia somnos, tenebras funalibus arcent.

Verum utinam sanis agerent haec gaudia votis, Neb sua liminibus miscerent pocula sanctis.

Quamlibet haec ieiuna cohors potiore resultet Obsequio, castis sanctos quoque vocibus hymnos Personat, et Domino cantatam sobria laudem Immolat. Ignoscenda tamen puto talia parvis Gaudia quae ducunt epulis, quia mentibus error Irrepit rudibus; nee tantae conscia culpae Simplicitas pietate cadit, male credula sanctos Perfusis halante mero gaudere sepulcris. Ergo probant obiti, quod damnavere magistri? Mensa Petri recipit quod Petri dogma refutat?

Unus ubique calix Domini, et cibus unus, et una Mensa, domusque Dei. Divendant vina tabernis; Sancta precum domus est ecclesia; cede sacratis Liminibus, serpens: non hac male ludus in aula Debetur, sed poena tibi: ludibria misces

25

Suppliciis, inimice, tuis: idem tibi discors Tormentis ululas, atque inter pocula cantas. Felicem metuis, Felicem spernis inepte, Ebrius insultas, reus oras; et, miser ipso Judice luxurias, quo vindice plecteris ardens.

Propterea visum nobis opus utile, totis Fei i eis domibus pictura illudere sancta; Si forte attonitas haec per spectacula mentes Agrestum caperet fucata coloribus umbra, Quae super exprimitur titulis, ut littera monstret Quod manus explicuit: dumque omnes picta vicissim Ostendunt releguntque sibi, vel tardius escae Sunt memores, dum grata oculis ieiunia pascunt; Atque ita se melior stupefactis inserat usus, Dum f allit pictura famem : sanctasque legenti Historias, castorum operum subrepit honestas Exemplis inducta piis; potatur hianti Sobrietas, nimii subeunt oblivia vini. Dumque diem ducunt spatio maiore tuentes, Pocula rarescunt, quia per miracula tracto Tempore, iam paucae superant epulantibus horae.

Quod superest ex bis, quae facta et picta videmus, Materiam orandi pro me tibi suggero, poscens. Rem Felicis agens, ut pro me sedulus ores.

Et decet, ut quem mente pia comitaris eundem Et mentis facie referas, animoque sequaris Par in amore mei; nee enim miser ambigo amari Martyre, vel modici dignatus amore catelli. Cum mihi vita, domus, res, gratia, gloria, panis, Sit Felix donante Deo; quo praesule posce Montibus in sanctis mea fundamenta locari, Et coeptam peragi irrupto molimine turrem.

De Genes i, precor, hunc orandi collige sensum: Ne maneam terrenus Adam, sed virgine terra Nascar, et exposito veteri, nova former imago.

Educar tellure mea, generisque mei sim Degener; et sponsae festinem ad mellea terrae Flumina, Chaldaei servatus ab igne camini.

26

Sim facilis tectis, quasi Lot, fore semper aperta, Liberer ut Sodomis; neque vertam lumina retro, Ne salis in lapidem vertar, sale cordis egenus.

Hostia viva Deo, tamquam puer offerar Isac: Et mea ligna gerens sequar almum sub cruce patrem, Inveniam puteos; sed ne, precor, obruat illos Invidus, et viventis aquae caecator Amalec.

Sim profugus mundi, tamquam benedictus Jacob Fratris Edom fugitivus erat; fessoque sacrandum Supponam capiti lapidem, Christoque quiescam.

Sit mihi castus amor, sit et Horror amoris iniqui: Carnis ut illecebras velut inviolatus Joseph, Effugiam vinclis exuto corpore, liber Criminis, et spolium mundo carnale relinquam. Tempus enim longe fieri complexibus; instat Summa dies: prope iam Dominus, iam surgere somno Tempus, et ad Domini pulsum vigilare paratos. Sit mihi ab iEgypto bonus exitus, ut duce lege Divisos penetrans undosi pectoris aestus, Fluctibus evadam Rubris, Dominique triumphum Demerso Pharaone canam. Cum supplice voto Exultando tremens, et cum formidine gaudens, Ipsius pia dona, meos commendo labores.

POEMA XXVIII.

De S, Feiice natal. Carmen X, v. i ff.

In veteri nobis nova res adnascitur actu. Et solita insolito crescunt solemnia ritu: Materiamque simul mihi carminis, et simul almi Natalem geminant Felicis: in aedibus eius Nata recens opera haec, quae molibus undique celsis Cernitis emicuisse pari splendentia cultu. Istic porticibus late circumdata longis Vestibula impluvio tectis reserantur aperto. Et simul astra oculis, ingressibus atria pandunt.

Illic adiunctae sociantur moenibus aulse, Dififusoque sinu simul et coeunte patentes iEmula consertis iungunt fastigia tignis,

27

Et paribus variae et speciosae cultibus extant Marmore, pictura, laquearibus, atque columnis.

Inter quae et modicis variatur gratia cellis; Quas in porticibus (qua longius una coactum Porticus in spatium tractu protenditur uno) Appositas lateri tria comminus ora recludunt, Trinaque cancellis currentibus ostia pandunt: Martyribus mediam pictis pia nomina signant, Quos par in vario redimivit gloria sexu. At geminas quae sunt dextra laevaque patentes, Binis historiis ornat pictura fidelis. Unam sanctorum complent sacra gesta virorum, Job US vulneribus tentatus, lumine Tob it. Ast aliam sexus minor obtinet, inclita Judith, Qua simul et regina potens depingitur Esther: Interior variis ornatibus area ridet, Laeta super tectis et aperta luce serenis Frontibus, atque infra niveis redimita columnis.

Cuius in exposito praelucens cantharus exstat, Quem cancellato tegit aerea culmine turris.

Cetera dispositis stant vasa sub aere nudo Fonticulis, grato varie quibus ordine fixis Dissidet artis opus, concordat vena metalli, Unaque diverso fluit ore capacius unda.

Basilicis haec iuncta tribus, patet area cunctis, Diversosque aditus ex uno pandit ad omnes, Atque itidem gremio diversos excipit uno A tribus egressos, medio spatiosa pavito; Quod tamen ordinibus structis per quinque nitentum Agmina concharum, series densata coacto Marmore, mirä oculis aperit spatiantibus arte.

Sed circumiectis in porticibus spatiari Copia larga subest, interpositisque columnas Cancellis fessos incumbere; et inde fluentes Aspectare iocos, pedibusque madentia siccis Cernere, nee calcare sola; et certamine blando Mirari placido salientes murmure fontes. Non solum hiberno placitura in tempore praesto est.

28

Commoditas, quia sie tecti iuvat umbra per aestum, (Sicut aprica placent in frigore, siccaque in imbre.)

Parte alia patet exterior, quae cingitur aeque Area porticibus, cultu minor, aequore maior. Ante sacras aedes longe spectabile pandit Vestibulum, duplici quae extructis tegmine cellis, Per contextarum cceuntia tigna domorum, Castelli speciem meditatur imagine muri, Conciliisque forum late spectabile pandit.

V, 167. Nunc quia dimoto patuerunt obice frontes, Eloquio simul atque animo spatiemur in ipsis Gaudentes spatiis, sanctasque feramur in aulas: Miremurque sacras veterum monumenta figuras: Et tribus in spatiis duo Testamenta legamus; Hanc quoque cementes rationem lumine recto Quod nova in antiquis tectis, antiqua novis lex Pingitur: est etenim pariter decus utile nobis In veteri novitas, atque in novitate vetustas. Ut simul et nova vita sit, et prudentia cana. Ut gravitate senes, et simplicitate pusilli, Temperiem mentis gemina ex aetate trahamus, iungentes nostris diversum moribus aevum.

Est etiam interiore sinu maioris in aulae Insita cella procul, quasi filia culminis eius, Stellato speciosa tholo, trinoque recessu Dispositis sinuata locis; medio pietatis Fönte nitet, mireque simul novat atque novatur. Namque hodie bis eam geminata novatio comit, Dum gemina antistes gerit illic munera Christi; In geminos adytum venerabile dedicat usus, Castifico socians pia sacramenta lavacro: Sic pariter templum novat hostia, gratia fontem. Fonsque novus renovans hominem quod suscipit, et dat Munus; sive magis, quod desinit esse per usum, Tradere divino mortalibus incipit usu. Nam fons ipse semel renovandi missus in usum,

29

Desinit esse novus: sed tali munere semper Utendus, numquam veteres renovare facesset.

Hoc Domini donum, hanc speciem, qua munere Christi Wem homo fit novus, et vetus interit, ecce refectis Cernite culminibus gemina Felicis in aula Quae fuerant vetera, et nova nunc exstare videntur.

Ep, XXXII , c, 77. {De Fundana basilica,)

Egrediamur iam Nolana hac basilica, et in Fundanam Basilica in transeamus. Fundis nomen oppido est, quod aeque familiäre F«ndi. mihi fuit dum maneret possessio, quam illic usitatiorem habui. Itaque vel ad pignus quasi civicae caritatis, vel ad memoriam praeteriti patrimonii, basilicam dare in ipso oppido, quoniam et indigebat, ruinosam et parvam habens, voti fuit. Propterea et hos versiculos adjiciendos putari, quos illi in hoc appido dedicandse basilicae paravimus. Nam adhuc in opere est, sed propitio Deo dedicationi propinqua. Quod tamen ea mihi maxime ratio persuasit, quia et in huius apside designatam picturam meus Victor ad- amavit, et portare tibi voluit, si forte et eam de duabus elegeris in hac recentiore tua pingere, in qua aeque apsidem factam in- dicavit. Sed de hac apsida an abside magis dicere debuerim, tu videris: ego nescire me fateor, quia hoc verbi genus nee legisse reminiscor. Verum hanc quoque basiliculam, de benedictis apostolorum et martyrum reliquiis sacri cineres, in nomine Christi sanctorum Sancti, et martyrum Martyris, et dominorum Domini, consecrabunt. Ipse enim testatus est se vicissim confessorum suorum Confessorem futurum. Ideo super hac propter picturam gratia geminatus est titulus. De pictura:

Sanctorum labor et merces sibi rite cohaerent,

Ardua crux, pretiumque crucis sublime, Corona.

Ipse Deus, nobis princeps crucis atque coronae,

Inter floriferi ccBleste nemus paradisi,

Sub cruce sanguinea niveo stat Christus in agno,

Agnus ut innocua iniusto datus hostia letho.

Alite quem placida sanctus perfundit hiantem

Spiritus, et rutila Genitor de nube coronat.

Et quia praecelsa quasi iudex rupe superstat,

30

Bis geminae pecudis discors agnis genus haedi Circumstant solium: laevos avertitur haedos Pastor, et emeritos dextra complectitur agnos. De reliquiis: Ecce sub accensis altaribus ossa piorum

Regia purpureo marmore crusta tegit. Hie et apostolicas praesentat gratia vires

Magnis in parvo pulvere pignoribus. Hie pater Andreas, et magno nomine Lucas,

Martyr et illustris sanguine Nazarius; Quosque suo Deus Ambrosio post longa revelat

Secula, Protasium cum pare Gervasio. Hie simul una pium complectitur arcula coetum:

Et capit exiguo nomina tanta sinu.

IV.

(iKMÄLüETITriJ DES Fl'^NFTEN (?) JAHRHUNDERTS.

A. Dem heil. Ambrosius (fjgy) zugeschrieben. — Garrucci I.^ 46 1,

B. Fälschlich Claudian {um 400) beigelegt. — Anthologia Lafina

ed, Riese {Teubner) II., joj.

Literatur: Steinmann S. 63 f.; Garrucci a. a. O. ; De Rossi IL, I, 184.

A.

1. Area Noe nostri typus est et Spiritus ales Qui pacem populis ramo praetendit olivae.

2. iEtherium speetare polum patriareha iubetur Stellarumque modo, sobolem speetare micantem.

3. Hospitio largus Christum quoque suscipit Habram Sarra pudöre latens fida pietate ministrat.

4. Offert progeniem sanctis altaribus Habram Patris ei est pietas caro non parcere nato.

5. Praestolatur ovans sponsae de gentibus Isaac Ecce Rebecca venit sublimi vecta camelo.

6. Jacob fraude bona patri dum suggerit escas Praecipiteulogiam (per) dulcia frusta lucratus.

31

7- Pascit oves Jacob varias: vos discite vates, Diverso populos virtutum adsuescere cultu.

8. Ficta quidem Jacob natis sed vera locutus Bestia germano quod sit mens invida fratri.

9. Praelati invidia fratrum quoque pectora movit Servitioque datus patrio dilectus amore.

10. Nil Status inferior praeclaris moribus obstat Deformem dominae condemnat servus amorem.

11. Joseph manipulus Christi crux stolaque Christus. Quem sol luna decem coeli stellae quoque adorant.

12. Pendet Abessalon adstrictus in arbore guttur Ne caelum parricida ferus macularet humumque.

13. Excipit innocuo viventem bellua morsu Cetus et ad terras Jon am gravis adtulit alvo.

14. Disparibus victum populis praenunciat unum Isaias vates socians armenta leoni.

15. Hie est Hieremias sacratus matris in alvo Hostia cui dominus specie monstratur ut agnus.

16. Helias ascendit equos currusque volantes Raptus in aetheriam meritis cselestibus aulam.

17. Ecce feri norunt sanctis deferre leones Atque famem cohibere metu vatemque vereri.

18. Angelus affatur Mari am, quae parca loquendi Ora verecundo solvit suffusa rubore.

B.

1. Angelus adloquitur Mari am, quo praescia verbo

Concipiat salva virginitate Deum.

2. Dant tibi Chaldaei praenuntia munera reges:

Myrrham homo, rex aurum, suscipe tura Deus.

3. Permutat lymphas in vina liquentia Christus,

Quo primum facto se probat esse Deum.

5. Quinque explent panes, pisces duo, millia quinque.

Et Deus ex parvo plus superesse iubet.

6. Editus ex utero caecus nova lumina sensit

Et stupet ignotum se meruisse diem.

7. Lazarus e tumulo Christo inclamante resurgit

Et durae mortis lex resoluta perit.

32

8. Nutantem quatit unda Petrum, cui Christus in alto

Et dextra gressus firmat et ore iidem.

9. Exsanguis Christi contingit femina vestem,

Stat cruor in venis, fit medicina fides. 10. Jussus post multos graditur paralyticus annos, Mirandum, lecti portator ipse sui.

V.

TITÜLT DER BASILICA DES HEIL. MARTIN ZU TOURS.

Unter B, Perpetuus, um 460, — Le Blant^ Inscr. ehret, de la Gaule L, '^34 ff-» Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum. Wien 1888. vol. XVI, p. 1 und 16^.

Literatur: Le Blant a. a. O.; Beiträge S. 8i f.; Steinmann S. 83 ff.

INCIPIUNT VERSUS BASILICA.

I. In introitu a parte occidentis historia evangelicae

V i d u as. *)

Discat evangelico Christum sermone fateri Quisque venit summo vota referre Deo:

Non quae multa dedit, sed quae sibi nulla reliquit Laudari meruit iudicis ore Dei.

2. A parte Ligeris super ostium.

Discipulis praecipiente Domino in man navigantibus

Ventis flantibus fluctibus excitatis Dominus super mare pedibus

ambulat.

Et sancto Petro mergenti man um porrigit et ipsum de periculo

liberat. 3. (Item.)

Sanctissima Christi ecclesia quae est mater omnium ecclesiarum, Quam fundarevant apostoli, in qua descendit spiritus sanctus

super apostolos

1) Eine Hs. hat super ostium picta h. e. v.

33

In specie ignis Hnguarum; in ea positus est thronus Jacobi Apostoli et columna, in qua verberatus est Christus.

4.') Quisque solo adclinis mersisti in pulvere vultum

Humidaque illisae pressisti lumina terrae,

Attollens oculos trepido miracula visu

Concipe et eximio caussam committe patrono.

NuUa potest tantas complecti pagina vires

Quamquam ipsa bis titulis ccementa et saxa notentur.

Terrenum non claudit opus quod regia coeli

Suscipit et rutilis inscribunt sidera gemmis.

Martini si quaeris opem, trans astra resurgens,

Tange polum, angelicum scrutatus in aethera coetum.

IHic coniunctum Domino perquire patronum

Sectantem aeterni semper vestigia regis.

Si dubitas, ingesta oculis miracula cerne,

Queis famuli meritum verus salvator honorat.

Accedis reliquos inter tot millia testis

Dum narranda vides sollers et visa retexis

In sanctis quidquid signavit pagina libris,

Instauriat renovante Deo quo munere gaudent

Coecus Claudus Inops Furiosus Anxius -^ger,

Debilis Oppressus Captivus McBstus Egenus;

Omnis apostolicis gaudet curatio signis.

Qui flens adfuerit, laetus redit, omnia cedunt

Nubila; quod meritum turbat medicina serenat.

Expete praesidium, non frustra haec limina pulsas,

In cunctum perget pietas tam prodiga mundum.

5. Item super arcum absidis altaris.*) Quam metuendus est locus iste: vere templum Dei est et porta coeli.

6. Item circa tumulum ab uno latere. Hie conditus est sanctae memoriae Martin us episcopus

• ) Verfasst von Paulinus v. Pörigueux auf Verlangen des Bischofs Perpetuus

(una 460). S. das Begleitschreiben Paulins bei Migne LXI., 107 1. ^) absidae in altare. Ms. Paris. Schlosser, Qaellenbnch. 3

34

Cuius anima in manu Dei est, sed hie totus est Praesens manifestus omni gratia virtutum.

VI.

TYPOLOGISCHER CYCLUS DES ALTEN UND NEUEN

TESTAMENTS.

Dem Rusticus Helpidius (f S33 ^) betgelegt. — Migne CLy 736 /,; Garrucct /., ^21.

Literatur: Ebert L, 414—417; Teuffei II., 1201. n. 2., 1238. n. 11.; Steinmann S. 55flF. ; cf. deRossi, Bull, di archeol. crist. 1887, 56 f. Der Text bedarf dringend einer kritischen Revision. (Ausgabe von Brandes im Wiener Kirchenvätercorpus in Vorbereitung.)

I.) SÜNDENFALL.

Evam viperea vetitum decerpere pomum -;

Invidus arte parat, tentataque') noscia fraudis Credidit infelix, socio') peritura marito.

• ) Var. tantae quae. — *) Var. sacro.

L ^) VERKÜNDIGUNG AN JOSEPH.

Angelus illaesum Mariae per somnia Joseph, Coniugium servare monet, hie dote*) repleta Spiritus hoe, quod sit flagrans, salvatur honore.')

^) Var. docte. — *) quod sit prsegnans, salvatur honore. Froben.

IL») VERTREIBUNG AUS DEM PARADIESE.

Pellibus aceineti peccati signa ferentes Poenarum famuli linquunt felieia regna. Semper amica piis peccantes respuit aula.

II.b) DER GUTE SCHACHER.

Sacrati nemoris Domino per amoena vireta Felix latro duee hospitium vitale meretur. Gratificata ') fides vincit tot crimina vitse.

1) Var. fortificata.

35

III. ») DIE ARCHE NOE. Hie volucres, armenta, viros, genus omne ferarum Cuncta ne*) diluvii perdat violentia, Noe Colligit atque unam, creaturam^) condit in arca(m).

') Var. Ne quid. — *) Var. tot condita.

m. ^) VISION PETRI. Reptilium, pecudumque [genus] cunctas [que] volucres Discus habet, quae cuncta iubet pater edere Petrum, Nil commune putans, quod mundi auctore creaturJ)

• ) Var. mundum fecerat auctor.

IV. «) THURMBAU ZU BABEL. Exstruit immensis opibus superbia*) turrem, Sed facit ora Deus summus*) discordia rector Ne quid stulta manus ultra ^) sua iura pararet.

') Var. yesania. — *) Var. sed populi summa is turbat colloquia summi. —

• ) Var. supra.

IV. ^) PFINGSTFEST. Consona diversas fundit praedicatio *) linguas Barbara quaeque suam cognoscit natio vocem Quam sacer humano praefertur*) spiritus ore.

^) Var. narratio. — *) prsefatur.

V. •) JOSEPH WIRD VERKAUFT. Hie coniuratos germanum vendere fratres Cogit livor edax, prosunt contraria iustis; Hoc opus est gratiae, ') ut qui vendidit, adoret. ^)

• ) Var. divinum. — *) Var. qui modo vendit adorat.

V. ^> VERRATH DES JUDAS. Nummi dira fames eompellit vendere Judam In poenam regale caput, commercia tanti Sanguinis exiguo peragit mens impia') luero.

') Var. improba.

VI. ») DAS OPFER ABRAHAMS. Caedis inexpertas') propria fert hostia lignum Nam carum obediens^) pignus maetare') paratus, Dueit Abram fidei meritum, non*) parcere nato.

') Var. in expensas. — *) Var. genitor. — ') Var. mutare. — *) Var. est nee.

3»

\

36

VI. ^) KREUZTRAGUNG. Gestat') honorandum ') cunctis manus inclita*) lignum*) j

Quos se sancta sinit suspendi victima mundi Perditam') ut miseris reddat mors una salutem.

') Var. gestis. — *) Var. onerandum. — ') Var. indita. — *) Var.. regum. —

• ) Tollitur.

VII. ») WACHTELN UND MANNA IN DER WÜSTE. Hie avidos carnis missa') ortygometra pascunt, ^) Immeritosque replet ccelestis copia panis, •) Nam dignis, quem cumque^) velit, dat manna saporem.

^) Var. oiiBta. — *) Var. refecit. — ^) Var. mens». — *) Var. quem quisquc.

VII. »» SPEISUNG DER VIERTAUSEND. Hie panibus Septem -populorum millia pascit Quatuor, et pauci saturant convivia pisces Nam bis sex sportas*) panis fragmenta replerunt.

') Var. nam Septem reliquas sportas fragmenta replevit.

Vm. '^) MOSES ERHÄLT DAS GESETZ. -

Veridicae Moses pandit penetralia legis Quod summus eunctis unus sit reetor et idem Nee divisa regat mundum sed sola potestas.

VIII. b) BERGPREDIGT. Montis valle sedens grande et immutabile verum') Et pia iustitiae populis praeeepta profatur, Quaque it qua pergit sese sapientia monstrat. -)

') Var. grave ut immutabile verbum. — *) Quaeque intra sese pergat sapientia monstrat.

IX. MARIA UND MARTHA. Arguit immeritis consortem Martha querelis Quod vacat offieio; eui verax arbiter inquit: Cura Dei melior domus, et magis utilis illi. ')

') Var. utilis cura domus melior quae semper habetur.

X. DER KNECHT DES HAUPTMANNS. Heu mihi salvator, salvari servus anhelat Non ego sum dignus, euius tu tecta eapessas Sed verbo sanare potes, nam sufficis absens.

37

XL HOCHZEIT ZU CANA. Insipidi quondam laticis elementa saporem Flagrantis sumpsere meri; nam providus auctor Munera laetitiae virtutum exordia fecit.

XII. HEILUNG DER GELÄHMTEN. (Luc. 13, 11.) Dat dextram miseris ; miseransque attoUit ab humo *) Quam longinqua sui curvarant vitia*) morbi. Surgit*) recta fides, *) mundat mens pia credentem. •)

') amice. — ^) tormina. — ') Var. surgite. — *; Var. fide. — ') Var. credentis mundaque mens est.

XIII. HEILUNG DER BLUTFLÜSSIGEN. Haec mulier tactu vestis furata salutem est Siccavitque fides venas fluidumque pudendum: Pulchra fides, cui vis cogendi magna tonantem.

XIV. ERWECKUNG DES SOHNES DER WITWE. McBrebat genitrix ignara mente cadaver Cui mundique hominumque salus in limine portae Obvia cum venit, luctus in gaudia vertit.

XV. ZACHiEUS. Dulcis honor Domini Zachaeo fulsit amico: Maiestate sonans hodie mihi proficis hospes, Ad maiora de hinc') ramis descende relictis.

') Var. de his.

XVI. ERWECKUNG DES LAZARUS.

Lazarus hie iterum proiecta morte resurgit Et pariunt animas mutata lege sepulcra. Qui vitam functis seit verbo reddere, vita est.

VII.

GEMÄLDE IN DER CATHEDRALE VON TOURS.

l^enantius Fortunatus {um =^6^), Carmina, L, X,, 6. — Monum, Germ, Auct. antiquiss. IV.

Literatur: Ebert IL, 518 f.; Teuf fei IL, 1278; Leroux, Le poete V. F. Paris, 1887; Garrucci L, 551; Le Blant, Inscr. chr^t. de la Gaule L, 185; Beiträge S. 85 f.; Steinmann S. 91 f.

38

In nomine domini nostri Jesu Christi versus j

ad ecciesiam Toronicam quae per Gregorium epis- | copum renovata est.

Emicat altithroni cultu venerabile templum

Egregium meritis, nobilis arcis apex; Quo propria tunica dum operit Martinus egentem,

Gestorum serie fulgida signa dedit, Namque idem antistes, sacra dum mysteria tractat;

Lumina gemmarum est visus habere manu, Ac de veste fuit quantum sua dextera nuda

Tantum membra sibi gemma corusca tegit. Sanctus item domini almum dum benediceret altar,

De capite est visus flammeus ire globus. QuaB modo templa sacer renovata Gregorius eifert

Et rediit priscus cultus honorque suus. Fulgida praBcipui nituerunt culmina templi

Postque usus veteres praemicat aula rudis, In Senium vergens, melius revirescere discens,

Diruta, post casum firmius acta situ. Martini auxiliis opcrando Gregorius aedem

Reddidit iste novus qud fuit ille vetus.

Clara supercilio domini delubra nitescunt: Alma licet merito, sunt quoque celsa iugo;

Invida subruerat quam funditus ipsa vetustas, Ut paries liquidis forte solutus aquis,

Quam pastor studuit renovare Gregorius aedem, Nee cecidisse dolet quae magis aucta favet.

Ambianis tremulum cerrnens Martinus egenum Dimidiae chlamydis mox ope membra tegit.

Sed coram angelicis turmis se hanc nocte silenti Pauperis in specie Christus habere refert.

A sacer antistes, meritis referende sub astris! Unde tegis nudum, hinc tua palla deum.

Inter opima deus figulus quae vascula fecit Martinus meritis vas in honore nitet.

39

Leprosi maculas pretiosa per oscula purgans, Cui quod ab ore dedit pax medicina fuit

Ulcera morbosi curans sie fauce beatus, Quod Jordanis agit tacta saliva facit.

Quam generosa fides Martini in saecula civis!

Qui quocumque fuit, mors ibi perdit iter. Denique cum extincto catechumenus ore iaeeret,

Se superextendens effugat arma neeis: Sic viduae genito laqueato, deinde reducto;

Est vir ubi iste dei, non licet ire mori.

Fanaticam pinum sanctus succidere cogens, lustum ibi subposuit rustica turba premi.

Caesa secure arbor cum iam daret alta ruinam. Ad crucis imperium est ire coacta retro.

Quis vigor hie fidei, validaB dum pondera pini Quo natura negat crux facit ire viam!

Serpentis morsu tumido suprema regenti Hie digitum ut posuit, pestis iniqua fluit

Collecto morbo huc et ab ulcere pollice tracto, Dumque venena cadunt erigit ille caput.

Unguentumque novum, digitis traxisse venenum Et tactu artifici sie superasse neces!

Dum latro extinctus falso coleretur honere. Voce huc Martini cogitur umbra loqui,

Publice se referens scelerum pro mole peremptum Se quoque nee iustum, sed magis esse reum.

O vox sancta, loqui defuncta cadavera cogens, Cui post fata iacens dat sua verba cinis !

Pergeret in fluvio dum vipera lapsa natatu Et prope litorei tangeret ora soli.

Martini imperio liquidas revocatur ad undas Transactumque viae lassa recurrit iter.

40 l

y

Quantus amor domini tali sub corde calebat, Quando venena potens ipsa retorquet aquis!

Martini meritis aliis quoque febre crematis v

Sudores refluos pagina sicca dabat: k

Unde salutifero medicamine charta fovebat ^

Atque graves ignes littera tinguit aquis.

Gratia quanta dei huius sermone rigabat, Febre ubi succensis fons suus ibat apex!

Alme, decus rerum, pie summe, Gregorius, arcis, y?

Tu cui das sedem dat tibi templa sacer. Nam veteri fuerant haec funditus eruta lapsu ^

Tecta, labore novo quae modo culta cluunt. Iure potestatis cui tu bone conditor orbis,

HaBC danti in terris culmina redde polis.

Leprosum purgavit.

P a n n o n i ae satio misit tibi, G a 1 1 i a, fructum Gignens caßlestem terra maligna dapem,

Martinum inlustrem meritis, qui munere divo Culmen in aetheria sede Senator habet.

Victa vetustatis per tempora culminis arca ^

Diruit, ut melior surgeret aula solo, Quo Sacra Martin us domini mysteria tractans

A capite igniferum misit in astra globum. i

Ne tamen ipsa ruens miserando fine iaceret,

Pontificem meruit qui sibi ferret opem. Qua3 rediviva micans instante labore Gregor i,

Decidua in senio, floret honore novo: Fundamenta igitur reparans haec prisca sacerdos

Extulit egregius quam nituere prius. Nunc placit aula decens, patulis oculata fenestris,

Quo noctis tenebris clauditur arte dies. Lucidius fabricam picturae pompa perornat,

Ductaque qua fucis vivere membra putes.

41

Qui leprae maculas medicata per oscula purgat, Curat et infectum pura saliva virum.

Ad fluvium domini cui non fuit ire labore: Quod Jordanis habet, sanctus ab ore dedit.

Qui sacer ipse mihi te, pastor, agente, Gregori, Fortunato adimat tot maculosa reo.

Chlamys divisa.

Dum chlamydem Martinus inops divisit egeno, Christus ea memorat se bene veste tegi.

Dives paupertas, dominum quae texit amictu, Cui deus occurrit qui dedit astra faber!

Tunicam dedit.

Noscere qui mavis Martini gesta beati,

Hie poteris breviter discere mira viri, Denique cum tunicam sacer ipse dedisset egenti

Ac sibi pars tunicae reddita parva foret, Quod non texerunt manicae per brachia curtae

Visa tegi gemmis est manus illa viri. O nimium felix cui contigit in vice lanae

Nobilium lapidum lumine membra tegi, Ut, cum adhuc cinere adspersus foret atque favillis

Artifice angelico gemmeus iret homo!

Mortuos suscitavit. Quid deus in famulis operetur opimus amator,

Martini gestis magna probare potes; . Ducere qui meruit de morte cadavera vitaB

Retulit atque diem reppulit unde necem.

Pinus excisa. Dum caderet Martinum arbor pressura beatum,

Mox facit ipse crucem, pinus abacta redit. Quis non virtuti divinae commodet aurem,

Dum trabe conversa dant quoque ligna fugam?

Idola prostrat a.

Idola dum cuperet Martinus stemere fulta. Content haec caelis magna columna ruens,

42

Auxilium ad iusti dignando militat aether: Quanta fides cuius currit ad arma polus!

Falsus martyr. Forte colebatur dum quis pro martyre latro,

Martini adventu se probat esse reum. Virtutis merito fidei radiante corusco

Nee tacet extincti nee latet umbra rei.

VIII.

DIE ERSTEN BAUTEN IM FRANKENREICHE.

Gregor von Tours {f 394), Historia Francorum, — Mon, Germ, SS. Meroving, L 81 /.

Literatur: Ruinarts Prsefatio zu seiner Ausgabe Gregors, Paris, 1699 (Migne vol. LXXI.), noch heute wertvoll. Wattenbach L,93 ff.; Ebert I. 566 ff.; Piper S. i88; Augusti, Beitr. IL, i6o. Steinmann S. 82 ff.

Hübsch, Altchristi. Kirchen T. 48; Schnaase III, 523; Dehio u. Bezold I., 260 ff.; Le Mire, !^tudes arch^ologiques sur Gr^g. de Tours. Lons-le Saulnier, 1879; Quicherat, Restitution de la basilique de St. Martin, Revue archeol. XIX (1869), wiederholt in Qu.'s Mölanges d'arch^ologie. Paris, 1886; Chevalier, Les fouilles de St. Martin de Tours. Recherches sur les six basiliques succ. 61evees autour du tombeau de St. M. Tours 1887; Dehio, im Jahrbuche der kgl. preuss. Kunstsammlungen 1889, 13. und im Repertorium für Kunstw. XVI. (Zwei Probleme etc.) ; R a t e 1, Les basiliques de St. M. ä Tours. Paris, Picard, 1891.

Vgl. a. den Sermo IV. de combustione basilicae S. Martini des Odo von Cluny ("l* 942) bei Duchesne, Eibliotheca Cluniacensis p. 146.

Basilica des heil. Martin in Tours.

Lib. IL, c. 14. Apud urbem vero Turonicam defuncto Eustochio episcopo, XVII. sacerdotii sui anno quintus post b. MartinumPerpetuus ordinatur. Qui cum virtutes assiduas ad sepulcrum eius fieri cerneret, cellulam, quae super eum fabricata fuerat videns parvulam, indignam talibus miraculis iudicavit. Qua submota magnam ibi basilicam, quae usque hodiepermanet, fabricavit, quae habetur a civitate passusDL. Habet in longum pedes CLX, in lato LX, habet in alto usque ad cameram pedes XLV ; fenestras

43

in altario XXXII, in capso XX, columnas XLI. In toto aßdificio fenestras LH, columnas CXX. Ostia VIII, tria in altario, quinque in capso. Solempnitas enim ipsius basilicae triplici virtute pollet : id est dedicatione templi, translatione coq>oris Sancti vel ordi- natione eius episcopatus. Hanc enim IV. Nonas Julias observabis, depositionem vero eius III. Id. Nov. esse cognoscas. Quod si fideliter celebraveris et in praesenti saeculo et in futuro patrocinia beati antistitis promereberis. Et quoniam camera cellulaB illius prioris eleganti opere fuerit fabricata, indignum duxit sacerdos, ut opera eius deperirent, sed in honore beatorum apostolorum Petri et Pauli aliam construxit basilicam, in qua cameram illam adfixit. Multas et alias basilicas aedificavit, quae usque hodie in Christi nomine constant.

Basilica des Namatius in Clermont.

Lib, IL, c, i6. Sanctus vero Namatius post obitum Rustici episcopi apud Arvernus in diebus illis VIII. erat episcopus. Hie ecclesiam, qui nunc constat et senior intra murus civitatis habetur, suo studio fabricavit, habentem in longo pedes CL, in lato pedes LX, id est infra capso, in alto usque cameram pedes L: inante absidam rotundam habens, ab utroque latere ascellas eleganti constructas opere totumque sedificium in modum crucis habetur expositum. Habet fenestras XLII, co- lumpnas LXX, ostia VIII. Terror namque ibidem Dei et claritas magna conspicitur ; et vere plerumque inibi odor suavissimus aro- matum quasi advenire a religiosis sentitur. Parietes ad altarium opere sarsurio et multa marmorum genera exomatos habet. Exactum ergo in XIP anno beatus pontifex edificium, B o n o n i ae civitatem Italise sacerdotes dirigit, ut ei reliquias SS. Agricolae et V i t a 1 i s exhibeant.

c, ly, Cuius (Namatii) coniux basilicam S. Stephani suburbano miu^orum aedificavit. Quam cum fucis colorum adomare velit, tenebat librum in sinum suum, legens historias actionis antiquas, pictoribus indicans, quae in parietibus fingere deberent.

44

IX.

AUS DEM LEBEN DES H. ELIGIUS.

(t gegen 665.)

S. Audoenus ff 683J, Vita s. Eligii, — D'Achery, Spicilegiunt F, 7^7. (^Quartausgabe) = //, y6 {folto).

Literatur: Reich, Über Audoenus Lebensbeschr. des h. El. Diss. Halle, 1872. Wattenbach I, II 4, vgl. 5. Auflage I, 421 (dort die ältere Lit. über E., zusammengestellt von Krusch); Ozanam, St. 6loi, patron des orftvres etc., Paris. Bleriot. o. J. ; de Linas, Orftvrerie m^rovingienne, les oeuvres de St. Eloi. Paris, 1864; de la Porte, un artiste du VIL si^cle, Eligius aurifaber. Paris, 1865; Ilg, Die Bedeutung der St. Eligiuslegende für die Kunstgesch. Mitth. der k. k. Centralcomm. 1874; Vallone, Cenno della vita di Sant* E. Lecce 1876 • Bapst, Vie de St. feloi. Rev. arch^ol. 3. s^r. vol. VII; Ders., Le tombeau de St. Martin, ibid. p. 321; Ders., La chässe de Ste. Genevi^ve. ibid. vol. VIII, 174; Ders., Le tombeau de St. Denis, ibid. VIII, 306. cf. vol. IX, 144; Corblet, Rev. de l'art chr^t IV, 587; de Linas, ibid. VIII, 225; Lenormant, Sur le fauteuil de Dagobert in Cahier- Martinas Melanges d*arch6ol. I, 157; Giemen, Meroving. und karoling. Plastik. Bonn, 1892. S. 36 flf. ; Beiträge S. 177 fF.

/, c. j. Cum ergo videret pater eius tantum filii ingenium, tradidit eum ad imbuendum honorabili viro, Abboni vocabulo, fabro aurifici probatissimo, qui eo tempore in urbe Lemovicina publicam fiscalis monetae officinam gerebat : a quo in brevi huius officii usu plenissime doctus, coepit inter vicinos et propinquos in Domino laudabiliter honorari.

/, c, 5. Post aliquod autem temporis intervallum pervenitad notitiam Clotarii Francorum regis huiusmodi ex causa. Volebat enim idem rex sellam urbane auro gemmisque fabricare, sed non inveniebatur, in eius palatio qui huiusmodi opus, sicut mente Gonceperat, posset opere perficere. Cum sciret ergo praefatus regis thesaurarius (Bobbo) Eligii industriam, coepit cum explorare si quominus opus optatum posset perficere et cum facile id apud eum fieri intellexisset, ingressus ad principem indicavit ei. invenisse se artificem industrium, qui dispositum sine cunctamine aggre- deretur eius operis artificium. Tunc rex mente gratissima tradidit ei copiosam auri impensam, sed et ipse nihil omnius tradidit E 1 i g i o. At ille acceptum opus cum celeritate inchoavit, atque cum diligentia celeriter consummavit. Denique quod ad unius opificii acceperat usum, ita ex eo duo composuit, ut incredibile foret omnia

45

ex eodem pondere fieri potuisse ; nam absque ulla fraude, vel unius etiam siliquae imminutione commissum sibi patravit opus, non caeterorum fraudulentiam sectans, non mordacis limae fragmina culpans, non foci edacem flammam incusans, sed omnia fideliter complens, geminam feliciter meruit felix remunerationem. Opus ergo perfectum defert protinus ad palatium traditque regi quam donaverat sellam, altera penes se quam gratuito fecerat, reservata. Coepit tunc princeps mirari simul et efferre tantam operis elegan- tiam, iussitque illico fabro tribuere mercedem laboris dignam. Tunc Eligius altera ex occulto in medio prolata : »quod super- fuit« inquit »ex auro ne negligens perderem, huic operi aptavi.«  Confestim stupefactus Clotarius et maiori admiratione detentus, sciscitabatur opificem, si cuncta ex eodem penso facere potuisset, et cum consequenter iuxta id quod fuerat sciscitatus responsum accepisset, Ingenium eius sublimi favore attoUens: »ex hoc iam,«  inquit, »etiam in maximis credi poteris.« Porro hoc fuit initium, necnon et testimonium in palatio regis, honorandi credendique E 1 i g i u m ; ex hoc nempe ad altius consurgens f actus est aurifex peritissimus, atque in omni fabricandi arte doctissimus, invenitque gratiam in oculis regis, et coram cunctis optimatibus eius Domi- noque iuvante roborabatur in fide, et a rege provocatus crescebat quotidie in melius.

/, c. 20, . . , Fabricabat in usum regis (Dagobert i) uten- silia quamplurima ex auro et gemmis ; sedebat fabricans indefesso et contra eum Thille vernaculus eius ex genere Saxonico, qui magistri sequens vestigia et ipse postmodum venerabilem vitam duxit. Sedens ergo Eligius ad opus praedictum, codicem sibimet prae oculis praeparabat apertum, ut quoquo genere laborans divinum perciperet mandatum: sie igitur duplum gerens officium, manus usibus hominum, mentem usui mancipabat divino.

I6zd. Quoties brachile aureum, pungam quoque auro gemmis- que comptam sibi surripuit, tansum ut miseris succurreret?

I6td. Habebat praßterea secum plures vernaculos in suo con- tubemio degentes, sibique necessario iugiter obtemperantes, de quibus erat Baudericus eiusdem liber comprovincialis, qui in Omnibus honeste valde eius curam gerebat. Erat etiam T i t u e n u s genere S u e v u s, fidelis cubicularius laicus, qui postea ad mercedis cumulum pervenit interemptus; necnon et Buchinus ex gentili

46

conversus, qui et ipse postea venerabilis extitit, ac Ferrariensi ccenobio praefuit. Andreas quoque et Marti nus atquejoannes, qui eo etiam procurante ad clericatum pervenire meruerunt; sed et alii quamplures quos enumerare perlongum est, qui die noctuque in eius camera cum omni studio solemniter canonicum adimplere studebant cursum.

/, c, 12, Sed dum vidi hominem, cur etiam non et formulam eius depingam? Erat enim statura prolixus, et facie rubicundus, gerebat caesariem formosam et crinem quoque circillatum, manus habebat honestas et digitos longos, angelicum vultum, simplicem et prudentem visum. Utebatur quidem in primordio auro et gemmis in habitu, habebat quoque zonas ex auro et gemmis comptas, necnon et bursas eleganter gemmatas, lineas vero metallo rutilas, orasque sarcarum auro opertas, cuncta quidem vestimenta pretiosissima, nonnuUa etiam holoserica. Sed bis omnibus ad ostentationem fugiendam primo tempore utebatur in palam, intrinsecus vero ad camem cilicium gestabat ex consuetudine ; postea vero, cum ad altius profecit, cuncta omamenta in egentium necessitatibus consumsit. /, c. j2. . . . multa sanctorum auro argentoque et gemmis fabricavit sepulcra, id est Germani, Severini, Piatonis, Quintini, Lucii, Genovefae, Columbas, Maximiani et L'oliani ac Juliani, adhuc autem et aliorum multorum, sed praecipue b. Martini Turonis civitate, Dagoberto rege impensas praebente, miro opificio ex auro et gemmis contexit sepulcrum, necnon et tumbam s. Brictionis et aliam ubi corpus

b. Martini dudum iacuerat, urbane composuit Praeterea

Eligius fabricavit et mausoleum s. martyrisDionysiiParisius civitate, et tugimum super ipsum marmoreum miro opere de auro et gemmis; cristam quoque et species de fronte mag^ifice com- posuit, nee non et axes in circuitu throni altaris auro operuit et posuit in eis poma aurea rotundilia atque gemmata: operuit quoque et lectorium et ostia diligenter de metallo argenti; sed et tectum throni altaris axibus operuit argenteis; fecit quoque et repam in loco anterioris tumuli, et altare extrinsecus ad pedes s. martyris fabricavit; tantumque illic, suppeditante rege, sua exercuit industria, atque ita suum diffudit specimen, ut pene singulare sit in GalHis omamentum, et in magna omnium admiratione usque in hodiemum diem.

MaMi

f

47

//, c. 6. tumbam denique ex auro argentoque et gemmis miro opere desuper (corpus s. Quintini) fabricavit; ecclesiam quoque quae exigua conventibus populi videbatur, eximio opificio ampliatam decoravit.

//, c, 7. . . . mausoleum urbane desuper (corp. s. Pia- tonis) fabricavit (in territorio Medenantense, vico Saci- linio). Sussionis quoque civitate, sanctos martyres et germanos Crispinum et Crispinianum ex quadam crypta prolatos mirifice composuit eorumque memoriam insigni ornamento deco- ravit, Necnon et Belvacus municipio b. mart)Tem Lucianum collegam quondam s. Q u i n t i n i inventum similiter fabricavit atque composuit.

X.

FRÜHESTE KUNSTTHÄTIGKEIT BEI DEN

ANGELSACHSEN.

Beda {f 735), Historia abbatum Wiremuthensium ( Vita s. BenedicH Biscopt.) — Mtgne, XCIV, 7/9.

Literatur: Piper S. 196; "Wattenbach I, 130; Ebert I, 640; Schnaase HI, 524 f.; Beiträge S. 67; Steinmann S. 57. f.

(c, 5.) Nec plusquam unius anni spatio post fundatum mo- nasterium interiecto, Benedictus Oceano transmisso Gallias petens caementarios qui lapideam*) sibi ecclesiam iuxta Roma- no r u m quem semper amabat morem facerent, postulavit, accepit, attulit. Et tantum in operando studii prae amore b. Petri, in cuius honorem faciebat, exhibuit, ut intra unius anni circulum ex quo fundamenta sunt iacta, culminibus superpositis, missarum inibi solemnia celebrari videres. Proximante autem ad perfectum opere, mistit legatorios G a 1 1 i a m qui vitri factores, artifices videlicet Britanniis eatenus incognitos ad cancellandas ecclesiaB porti-

1) Offenbar Steinbau im Gegensatz zum Holzbau, cf. Beda Hist. eccl. III. 25. (Finanus ep, Merciorum) ecclesiam more Scotorum nonde lapide sed de robore secto totam composuit atque arundine texit, sed ep. loci Eadberth ablata arundine plumbeis laminis eam totam hoc est tectum et parietes cooperire curavit.

48

cuumque et coenaculorum eius, fenestras adducerent. Factumque est et venerunt, nee solum opus postulatum compleverunt, sed et Anglorum ex eo gentem huiusmodi artificium nosse ac discere fecerunt. Artificium nimirum vel lampadis ecclesiae claustris, vel vasorum multifariis usibus non ignobiliter aptum; sed et cuncta quaB ad altaris et ecclesiae ministerium competebant vasa sancta scilicet vel vestimenta, quia domi invenire non potuit, de trans- marinis regionibus advectare religiosus emptor curabat.

(c, ß.) Et ut ea quoque, quae nee in Gallia quidem reperiri valebant, Romanis e finibus ecclesiae suae provisor impiger ornamenta vel munimenta conferret, quarta illo, post compositum luxta regulam monasterium, profectione completa, multipliciore quam prius spiritu aliam merci(um) fenore cumulatus rediit. Primo quod innumerabilem librorum omnis generis copiam

apportavit ordinem cantandi psallendi atque in ecclesia

ministrandi iuxta morem Romanae institutionis suo monasterio contradidit . . . Picturas imaginum sanctarum quas ad ornandum ecclesiam b. P e t r i apostoli, quam construxerat, detulit ; imaginem videlicet beatae Dei genitricis semperque virginis Marias simul et XII. apostolorum, quibus mediam eiusdem ecclesiae testudinem ducto a pariete ad parietem tabulato, praecingeret ; imagines evangelicae historiae quibus australem ecclesiae parietem decoraret; imagines visionum Apocalypsis b. Joannis, quibus septentrionalem aeque parietem ornaret, quatenus intrantes eccle- siam omnes, etiam litterarum ignari, quaquaversum intenderent vel semper amabilem Christi Sanctorumque eius, quamvis in imagine contemplarentur aspectum vel dominicae incarnationis gratiam vigilantiore mente recolerent vel extremi discrimen exa- minis quasi coram oculis habentes, districtius se ipsi examinare meminissent.

(c. g.) ... quinta vice de Britannia Romam accur- rens innumeris sicut semper ecclesiasticorum donis commodorum locupletatus rediit, magna quidem copia voluminum sacrorum, sed non minori, sicut et prius, sanctarum imaginum munere ditatus. Nam et tunc dominicae historiae picturas, quibus totam beatae Dei Genitricis, quam in monasterio maiore fecerat ecclesiam, in gyro coronaret; imagines quoque ad ornandum monasterium ecclesiamque b. Pauli apostoli de concordia veteris et novi

49

testamenti summa ratione compositas exhibuit: verbi gratia, Isaac ligna quibus immolaretur portantem et Dominum crucem in qua pateretur aeque portantem, proxima super invicem regione pictura coniunxit. Item serpenti in eremo a Moyse exaltato filium hominis in cruce exaltatum comparavit. Attulit inter alia et pallia duo holoserica incomparandi operis.

XL

GESETZ KÖNIG LIUTPRANDS (.713 — 744) ÜBER DIE

BAULEUTE

Memoratoriuni de mercedibus Commactnorum. — ed, Pertz, Mon, Germ» Leges IV, iy6.

Literatur : Schnaaselll, 5i6ff. ; Dartein, Etudes sur l'archit. lombarde. Paris, 1884; Cattaneo, L*archit. in Italia dal sec. VI. al mille. Venedig 1889; Mezzario, I maestri Comacini (600 — 1800). 2 voll. Mailand, 1893.

Memoratorium de mercedibus Commacinorum.

I. De sala. Id est, si sala fecerit, reputet tegulas in solido uno numero sexcentos ; si in solario, tegulas trecentas per solidum vestitum, quia quindecim tegulas viginti pedes lebantJ)

II. De muro. Si vero murum fecerit, qui usque ad pedem unum sit grossus, duplicentur mercedes et usque ad quinque pedes subquinetur, et de ipso muro vadant per solidum unum pedes ducenti viginti quinque. Si vero macinam mutaverit, det per pedes centum octoaginta in solidum unum usque ad pedes quinque sursum, in longitudinem vero ter quinos per tremissem.

III. De muro albato. Similiter si murum dealbaverit vadant sexcentos pedes per solidum unum. Et si cum axibus clauserit et opera gallica fecerit, similiter mille quingenti pedes in solido vestito vadant. Et si arcum volserit, pedes XII vadant in solidum unum.

IV. De maceria. Si vero materias cappelaverit maiores minores, capita viginti per tremisse vadant: cum armaturas vero et brachiolas quinque ponantur pro uno materio.

•') i. e. levant (»sich heben«). Schlosser, Qaelleubuch .

50

V. De annonas commacinorum. ToUant magistri an- nonam per tremisse unum, secale modia tria, lardo libras X, vinum ornam unam, legumen sextaria quattuor, sale sextario uno, et in mercedes suas reputent.

V.^) De opera. Similiter romanense si fecerit, sie reputet sicut gallica Opera: mille quingenti pedes in solidum unum. Et scias, quia ubi una tegula ponitur, viginti et quinque scindolas lebant, quia centum quinquaginta tegulas duo milia quingentos scindolas levant. Et si massa funderit, sexcenti pedes in solidum unum.

VI. De caminata. Si quis magistri caminatam fecerint, tollant per unam tremissem unum. Et si abietarii cancellas fecerit, per solidum unum vadant pedes XII. Si vero pneumas fecerint, quantos pedes habent, tantas siliquas lebant. Et si Carolas fecerit cum gipso, det per tremissem Carolas quattuor, annonas vero ei non reputetur.

VII. De marmorariis. Marmorarii si axes marmoreas fecerint, dent per sol. I pedes XV; et si columnas fecerint de pedes quaternos ant quinos, dent per tremisse columnas tres; annonas vero ei non reputetur.

VII.*) De furnum. Si quis vero furnum in pisile cum caccabos fecerit et postes tres aut quattuor habuerit et cum pineam suam levaverit caccabos CCL, ita ut pinea ipsa habeat caccabos XXV, exinde tollant tremmisse unum. Et si quingenti caccabos habuerint, habeant duos tremisse; et si mille fuerint caccabos, tollant exinde mercedes tremisse quattuor.

VIII. De puteum. Si quis puteum fecerit ad pedes C, toUat exinde solidos XX; annonas ei non reputetur. Puteus autem de pedes XXX quinque solidos IV; puteus vero de pedes XXVI solidos III; puteus autem de pedes XII solidum unum. Annona ei non reputetur.

XII.

DIE KIRCHEN DES H. LANDES.

Adarhnani abbatis llnensis libri III. de locis sanctis ex Arculphi relatione episcopi Galli {^Anfang des VIII. Jhdts.) — Mabillon, Acta SS. O. B. {Venezianer Druck von 77^4.) Saec, III, p. II, S. 4^6 ff.

51

Literatur: Mabillon, a. a. O. S. 452— -455; Junkermann, De pere- grinationibus et expeditionibus sacris ante synodum Claromontanum. Breslau, 1859; Itinera Hicrosolymitana. Genf, 1880; de Vogue, Les eglises de la terre sainte. Paris, 1860. (Auszug daraus in der allg. ßauzeitung 1873); Unger, Die Bauten Constantins am h. Grabe. 1863. S. A. aus Benfey's Orient und Occident II.; ManssuroM', Die Kirche des h. Grabes zu Jerusalem in ihrer ältesten Ge- stalt. A. d. Russischen von Boehlendorff. Heidelberg, 1888; Beltrame, II tempio del S. Sepolcro in Gerusalemme. Atti del R. Ist. Veneto, 1894; Guthe, Die Bauten Constantins am h. Grabe. Zeitschr. des deutschen Palästina- Vereines. VIII. Dehio u. Bezold I, 37. (Dazu T. IX., i und X., i.)

Lib, I, c. I. De situ Hierusalem, Caeterum in illo famoso loco, ubi quondam templum magnifice constructum fuerat, in vicinia muri ab Oriente locatum, nunc Saraceni quadrangulam orationis domum, quam subrectis tabulis et magnis trabibus super quasdam ruinarum reliquias construentes vili fabricati sunt opere, ipsi frequentant; quas utique domus tria hominum milia simül (ut fertur) capere potest. Arculfus itaque de ipsius civitatis habitaculis a nobis inten'ogatus respondens ait : Memini me et vidisse et frequentasse multa civitatis eiusdem aedificia, plurimasque domos grandes lapideas per totam magnam civitatem intra mcenia circum- data mira fabricatas arte, saBpius considerasse.

c. 2. De ecclesia rotundae formulae super sepulcrum aediß- cata. De quibus diligentius sanctum interrogavimus Arnulf um pra&cipue de sepulcro Domini et ecclesia super illud constructa, cuius mihi formam tn tabula casrata ipse depinxit. Quae utique valde grandis ecclesia tota lapidea mira rotunditute ex omni parte conlocata, a fundamentis in tribus consurgens parietibus, inter unumquemque parietem et alterum latus Habens spatium viaB; tria quoque altaria in tribus locis parietis medii artifice fabricatis. Hanc rotundam et summam ecclesiam supra memorata habentem altaria, unum ad meridiem respiciens, alterum ad aquilonem, ter- tium ad occäsum versus, XII mirae magnitudinis lapideae sustentant columnae. Haec bis quaternales portas habet, hoc est quatuor introitus per tres e regione interiectis viarum spatiis stabilitos parietes: ex quibus quatuor exitus ad Vulturnum spectant qui et Calcias dicitur ventus; alii vero quatuor ad Eurum respiciunt. In medio spatio huius interioris rotundaB domus rotundum inest in una eademque petra excisum tegorium in quo possunt ter terni homines stantes orare et a vertice alicuius non brevis staturae stantis hominis usque ad illius domunculae camaram pes et semipes

4*

52

mensura in altum extenditur. Huius tegorioli introitus ad orientem respicit: quod totum extrinsecus electo tegitur marmore, cuius exteriUvS summum culmen auro ornatum auream non parvam sustentat crucem. In huius tegorii aquilonali parte sepulcrum Domini in eadem petra interius excisum habetur: sed eiusdem tegorii pavimentum humilius est loco sepulcri. Nam a pavimento eius usque ad sepulcri marginem lateris quasi trium mensura altitudinis palmorum haberi dinoscitur. Sic mihi Arculfus qui saepe sepulcrum Domini frequentabat indubitanter emensus pronuntiavit. Hoc in loco proprietas sive discrepantia nominum notanda inter monumentum et sepulcrum. Nam illud saBpe supra notatum rotundum tegorium, alio nomine Evangelistae monu- mentum vocant; ad cuius ostium advolutum et ab eius ostio revolutum lapidem resurgente Domino pronuntiant. Sepulcrum vero proprie dicitur ille locus in tegorio, hoc est in aquilonali parte monumenti in quo dominicum corpus linteaminibus involutum conditum quievit: cuius longitudinem Arculfus in Septem pedum mensura propria mensus est manu. Quod videlicet sepulcrum non (ut quidam falso opinantur) duplex est, et quamdam de ipsa mace- riola petram habens excisam, duo crura et femora, duo inter- cedentem et separantem, sed totum simplex a vertice usque ad plantas, lectum unius hominis capacem super dorsum iacentis praobens in modum speluncaß, introitum a latere habens ad austra- lem partem monumenti e regione respicientem, culmenque humile desuper eminens fabrefactum : in quo utique sepulcro duodenae lam- pades iuxta numerum XII. ss. Apostolorum semper die ac nocte lucent, ex quibus quatuor in imo illius lectuli sepulcralis loco inferius positaB, aliae vero bis quaternales super marginem eius superius conlocataB ad latus dexterum oleo nutriente praefulgent.

c. ^. Sed et hoc notandum esse videtur, quod mausoleum Salvatoris, hoc est saepe supra memoratum tegorium spe-

laeum sive spelunca recte vocitari possit Supradictae

igitur ecclesiae formulam cum rotundo tegoriolo in medio eius conlocato, in cuius aquilonali parte Dominicum habetur sepulcrum, subiecta declarat pictura {Fig, i) necnon et trium aliarum figuras ecclesiarum de quibus inferius intimabitur. In eadem vero ecclesia quaedam habetur in petra excisa spelunca infra locum Dominicas crucis ubi super altare pro quorumdam honoratorum animabus

53

sacriücium offertur: quorum corpora interim in platea iacentia ponuntur ante ianuam eiusdem Golgothanse ecclesiee, usquequo finiantur illa pro ipsis defunctis sacrosancta mysteria. Has itaque quaternalium figuras ecciesiarum iuxta exemplar quod mihi (ut superius dictum est) Arculfus in paginola figuravit cerata, depin- ximus, non quod possit earum similitudo formari in pictura: sed ut Dominicum monumentum, licet tali vili figuratione, in medietate rotundae ecclesise constitutum monstretur, aut quie huic propior ecclesia, vel quas eminus posita declaretur.

^i^. /. Die Grabeskirche zu Jerusalem

A Tegarium rolundam.

B Sepulcrum Domini.

Altäria dualia.

D Altaria.

E Ecclesia.

F Golgolhana Ecclesia.

Q In loco allaris Abrah.ini

H Id quo loco crux Dominica cum btnis latronum cracibus sub lerra reperCa est. I Mensa lignea.

K Plateola in qua die ac nocte lampa- 1^ S. Marine ecclesia. [des ard«it.

M Constantiaiana basilica, hoc est mar- If Exedra cum calice Domini. [tyriuni.

c- 5- De ecclesia b. Mariae semper virginis guae rotundae ecclesiae cohaeret. Ceterum de sanctorum structuris locorum pauca addenda sunt aliqua. Uli rotundee ecclesiee supra saepius memo- ratae, quee et Anastasis hoc est resurrectio vocitatur, quae in loco Dominicas resurrectionis est fabricata; a dextera cohteret parte S. Mari» matris Domini quadrangulata ecclesia.

c. 6. Alia vero pergrandis ecclesia orientem versus in illo fabricata est loco qui hebraice Golgotha vocitatur, cuius in

54

superioribus grandis quaedam eerea cum lampadibus rota in funibus pendet; infra quam magna argentea crux infixa statuta est eodem in loco, ubi quondam lignea crux, in qua passus est humani generis Salvator, infixa stetit.

c, 7. De Basilica Constantini vicina supradictae, Huic ecclesise in loco Calvariae quadrangulata fabricatae structura, lapidea illa vicina orientali in parte cohaeret basilica, magno cultu a Rege Constantino constructa quae et »martyrium« (al. mona- sterium) appellatur, in eo (ut fertur) fabricatum loco, ubi crux Domini cum aliis latronum binis crucibus, sub terra abscondita, post CCXXXIII annorum cyclos ipso Domino donante reperta est. Inter has itaque duales ecclesias ille famosus occurit locus, in quo

Abraham patriarcha altare composuit . . . ut I s a a c immolaret

ubi nunc mensa habetur lignea non parva super quam pauperum elemosynae a populo offeruntur. Sed et haec mihi diligentius inter- roganti sanctus addit Arculfus inquiens: Inter anastasim hoc est illam saepe supra memoratam rotundam ecclesiam et basilicam Con- stantini, quaedam patet plateola usque ad ecclesiam G o 1 g o t h a- nam; in qua videlicet plateola die' ac nocte semper lampades ardent.

c. 8. De alia exedra intra ecclesiam Calvariae.

Inter illam quoque Golgothanam basilicam et Marty- rium quaedam inest exedra in qua est calix Domini . . ., qui argenteus calix sextarii Gallici mensuram habens, duasque ansulas in se

ex utraque parte altrinsecus contenens compositas Quem

s. Arculfus vidit et per illius scrinioli, ubi reconditus habetur, operculi foramen pertusi (al. perforati) manu tetigit propria osculatus.

c. 9. De la7icea militis, ijua latus Domini ipse percussit,

Haec eadem lancea in porticu illius Constantinianae basilicae inserta habetur in cruce lignea.

c, ij. De ecclesia S. Mariae in valle Josaptiat, in qua mo- numentum eius habetur,

Cuius dupliciter fabricatae inferior pars sub lapideo tabulato mirabili rotunda structura est fiabricata: in cuius orientali parte altarium habetur; ad dexteram vero eius partem S. Mariae inest saxeum cavum sepulcrum, in quo aliquando sepulta pausavit . . . Hanc inferiorem rotundam S. Mariae ecclesiam intrantes, illam vident petram ad dexteram parieti insertam. Supra quam Domi-

55

nus, in agro Gethsemani . . . . flexis oravit genibus ... In superiore igitur aeque rotunda ecclesia S. Marias quatuor altaria inesse monstrantur.

c, ig. De forma grandis basilicae in monte Sion /abrtcatce et de ipsius montis situ.

Et quia paullo superius montis Sion mentio intercessit, de quadam pergrandi basilica in eo constructa quaedam breviter succincteque intimahda sunt : cuius sie describitur formula : {^Fig. 2.)

Fig. 2. Die Kirche auf dem Berge Sion

(nach Mabillon.)

A Locus coenoe Domini. B Hie Spiritus sanctus super apostolos descendit.

C Hie eolumna marmorea stat, cui Dominus adhaerens flagellatus est. D Hie S. Maria obiit. Porta.

Hic petra monstratur super quam Stephanus lapidatus extra civitatem obdormivit. Extra hanc supra descriptam grandem basilicam, quae intrinsecus talia sancta complectitur loca, alia memorabilis exstat ad occidenalem partem petra, super quam (ut fertur) flagellatus est Dominus. Haec itaque apostolica ecclesia (ut supra dictum est) in montis Sion superiore campestri planitie lapidea est fabricata structura.

22, De loco Dominicae ascensionis et de ecclesia in eo aedificata.

In toto monte 1 i v e t i nullus alius locus altior esse videtur illo, de quo Dominus ad coelos adscendisse traditur, ubi grandis ecclesia stat rotunda ternas per circuitum cameratas Habens porticus desuper tectas. Cuius videlicet rotundae ecclesiae interior domus sine tecto et sine camara ad coelum sub aere nudo aperta patet ; in cuius orientali parte altare sub angusto protectum tecto constructum extat. Ideo itaque interior illa domus camaram supra

56

collocatam non habet, ut de illo loco in quo postremum divina institerant vestigia, cum in coelum Dominus in nube sublevatus est via semper aperta et ad aethera coelorum directa oculis in eodem loco exorantium pateat. Nam cum haec, de qua nunc pauca comme- morantur, basilica fabricaretur, idem locus vestigiorum Domini, ut alibi scriptum repertum est, continuari pavimento cum x'eliqua stra- torum parte non potuit ... In eodem igitur loco, ut sanctus refert Arculfus, ... aerea grandis per circuitum rotä desuper explanata collocata est, cuius altitudo usque ad verticem haberi monstratur mensurata : in cuius medietate non parva patet pertusura (al. per- cussura) per quam desuper apertam vestigia pedum Domini plane et lucide impressa in pulvere demonstrantur. lUa quoque in rota ab occidentali parte quasi quaedam semper patet porta, ut per eam intrantes facile adire locum sacrati pulveris possint et per apertum desuper eiusdem rotae foramen de sacro pulvere porrectis manibus particulas sumant. Igitur nostri Arculfi de loco vestigiorum Domini narratio cum aliorum scriptis recte concordat quod nee culmine domus nee aliquo speciali inferiore et viciniore tegmine uUo quoque modo protegi potuerit, ut semper manifeste ab universis eius frequentatoribus conspiciatur et Dominicorum vestigia pedum in eiusdem loci pulvere depicta clare demonstrentur. Haec enim eadem Dominica vestigia ingentis claritudine lampadis supra eamdem rotam in trochleis pendentis die et nocte flammantis inluminantur. Illius itaque supra memoratae ecclesiae rotundae in occidentali parte bis quaternales supernaö fabrefactas habentur fenestrae valvas habentes vitreas, quibus utique fenestris eiusdem numeri vicinae lampades intrinsecus e regione positae in funibus pendentes ardent ; quae videlicet lampades sie collocatae sunt ut unaquaeque lampas nee superius nee inferius pendeat, sed quasi adhaerens eidem fenestrae videatur, cui interius e regione propinqua specialiter cernitur. Quarum utique lampadum in tantum claritas refulget, ut earum lumine, quasi de superiore montis Oliveti loco coruscantium per vitrum abundanter effuso, non tantum ea eiusdem montis pars, quae ad occasum versus eidem adhaeret rotundae et lapideae basilicae; sed etiam civitatis Hierosolymae de valle Josaphat adscen-

sus . . . inlustretur .

.... Cuius videlicet rotundae ecclesiae figura, vili quamvis pictura sie depicta declaratur; aereae necnon in eius medietate

57

collocatie rotse formula hac descriptiuncula demonstratur subiecta. {Fig. 3.)

Lib. II, c. -2. De loco nativttatis Domini.

lila ergo Bethleemitica spelunca prsesepis Dominici tota intrinsecus ob ipsus Salvatoris honoriticentiam marmore ador- nata est pretioso, Cui utique semiantro super lapideum ccenaculum S. Mariae ecclesia supra ipsum locum, ubi E>ominus natus spe- cialius traditur, grandi structura fabricata fundata est.

Fig. ^. Himmel fohrtskirche auf dem ölberge

c. ij. De Hiericho. Sola domus Rahab post tres in eodem loco destructas civitates remansit quae duos exploratores, quos Jesu- Ben -Nun transmisit, in solario eiusdem domus su^ lini stipula abscondit; cuius laptdei parietes sine culmine permanent.

c. ili. In extremitate vero fluminis (Jordanis) quae dam ha- betur parva quadrata ecclesia in eo (sicut traditur) fundata loco, ubi Dominica vestimenta hora illa custodita sunt, qua baptizatus est Dominus, Haec quatuor lapideis suffulta cancris, stat super aquas inhabitabilis, quia sub ipsam hinc et inde subintrant aquae. Hjec desuper cocliti protegitur creta, inferius vero ut dictum est ( et arcubus sustentata.

58

c. 21, De puteo Samartae. Itaque prope hanc eamdem civi- tatem quamdam extra murum vidit constructam ecclesiam, quae quadrifida in quatuor mundi cardines formata extenditur, quasi in similitudinem crucis, cuius figura inferius describitur. {Fig. 4.) In cuius medietate fons Jacob qui et puteus dici solet, ad eius quatuor respiciens partes, intrinsecus medius habetur.

c, 26, De Nazareth et ecclesiis suis. Grandia tarnen lapidea habet aedificia, ibidemque duae pergrandes habentur constructae ecclesiae, una in medio civitatis loco super duos fundata cancros,

Fig. 4' Die Kirche in Samaria

(uach Mabülou.)

, 1 1 ,

Ec

Jacob

-" cl

L

^12^

1 (

ubi quondam illa fuerat aedificata domus, in qua noster est S a 1- vator nutritus. HaBc itaque eadem ecclesia duobus (ut superius dictum) tumuHs et interpositis arcubus subfulta, habet inferius inter eosdem tumulos lucidissimum fontem collocatum.

c. 50. De Alexafidriae situ. Occurrit Alexandriae grandis structurae ecclesia in qua Marcus evangelista in terra humatus iacet : cuius sepulcrum ante altare in orientali eiusdem quadrangulae loco ecclesia^ Memoria superp:sita marmoreis lapidibus constructa monstratur.

Lib. III. c, y. De illa ecclesia {Constantinopolitana), in

59

qua crux Domini habetur}) Caeterum de celeberrima eiusdem civitatis rotunda mirae magnitudinis lapidea ecclesia silere non debemus, quae ut S. Arculfus refert, qui eam non brevi frequen- tavit tempore, ab imo fundamentorum in tribus consurgens parie- tibus, triplex supra illos altius sublimata, rotundissima et nimis pulchra simplici consummatur culminata camera. Haec arcubus suffulta grandibus, inter singulos supra memoratos parietes latum habet spatium vel ad inhabitandum vel ad exorandum De um aptum et commodum. Interioris domus aquilonali in parte per- grande et valde pulchrum monstratur armarium, in quo capsa habetur lignea ... in quo salutare habetur reconditum crucis lignum . . . (quae capsa) in tribus continuis diebus post expletum annum super aureum altare . . . elevatur. Quod utique altarium in eadem habetur rotunda ecclesia, duos longitudinis habens cubitos et unum latitudinis . . .

c, 4, In Diospoli*) civitate cuiusdam confessoris Georgii in quadem domo statua marmorea in columna, contra quam alli- gatus persecutionis tempore flagellatus est, formula depicta est.

c. 5. {Constantinopel.) Imago b. Mari aß in brevi tabula figurata lignea in pariete cuiusdam domus suspensa pendebat.

XIII.

KUNSTTHÄTIGKEIT IN ROM VON CONSTANTIN M.

BIS ZUM SCHISMA.

Liber pontificalis Romanus, ed, Duchesne, Bibliotheque des ecoles frangaises d'^Alhenes et de Rome IL Serie vol. L (bis jgS') — R^- Muratori SS, RR, Italicar, vol. III, p, I, {bis Sgy,) [Der älteste Theil des L. p. gehört dem VII, Jahrh, an.]

Literatur: Wattenbach L, 303. n. 3. Piper S. 315—346. De Rossi II., I passim; Duchesne a. a. O. bes. S. CXLI. ff.; Steinmann S. 19 ff.; vgl. Schnaase III., 564.

') Kreuzkirche in Konstantinopcl. (Chron. Paschal. Ol. 278 ; Ciampini, De s. aedif. 170.)

2) Lydda (Hagiugeorgiupolis) in Syrien, Centrum und Ausgangspunkt des Cultus des h. Georg.

6o

Über die Basiliken: Ciampini, De sacris aedificiis a Constantino M. constractis Rom. 1693; Bunsen, Guttensohn u. Knapp, Die Basiliken des christlichen Roms. Stuttgart u. München, 1822 u. 1843; Kraus, Realencyklopädie der ehr. Alterth. I., 129 ff . ; F o n t a n a, Raccolta delle migliori chiese di Roma .... seg. da una racc. di musaici della primitiva epoca. 6 voll. Turin, 1889.

Über die beiden Hauptkirchen Roms: i. Basilica Consta ntiniana (S. Giovanni in Laterano) und Lateran, im Allg]: Der Tractatus de ecclesia Latera- nensi des Johannes Diaconus (XI. Jhdt.) bei Mabillon, Mus. Ital. II • Migne, P. Lat. CXCIV. (cf. Piper, monum. Theol. p. 499; de Rossi, Inser. christ. II., 222.); Rasponi, De basilica et patriarchio Later. Rom, 1656. (Nach dem Umbau durch Innocenz X. 1644 — 1655.) ; Ciampini 1. c. cap. II; Rohault de Fleury, Le Lateran au m. a. Paris, 1877; Über die Apsis: E. Müntz in der Rev. archeol., 1878.

2. Basilica Vaticana (die alte Peterskirche.): cf. den Grundriss bei Duchesne zu p. 192, nach dem Plan des Alfarano von 1596 (vgl. Rossi, J. C. III., 229.) ; Tractat des Petrus Mallius. (XII. Jhdt.): Liber de bas. s. Petri in Vaticano, in den A. SS. Boll. Juni VII, 37 — 56. (cf. Piper S. 500 ff.); Maffeo Vegio (t 1457.1, De rebus antiquis memorabilibus bas. s. Petri. ibid. Juni VII., p. 61 — 85. (Piper S. 671 ff.); die sehr wichtige Beschreibung der alten Gemälde, die Giacomo Grimaldi (XVII. Jhdt, Secretär Paul V.) hinterlassen hat, ediert von Müntz in der Bibl. des ecoles fran9aises d'Athenes et de Rome L, Serie. I., 248. (Steinmann S. 33 ff); Kirsch, Beitr. zur Gesch. der alten Peters- kirche, Rom. Quartalschrift. II.

Über die römischen Mosaiken: Barbet de Jouy, Les mos. chretiennes des basiliques et des öglises de Rome. Paris, 1862; De Rossi, Musaici cristiani. Rom, 1872; Garrucci, Storia dell' arte cristiana. vol. IV.; Gerspach, La mosaique absidiale de St. Jean de Lateran. Gazette des beaux arts 1880 ; Frothingham, Mos. constantinienne inconnue ä St. Pierre. Rev. archeol. 1882; Kuenstle, Mausoleum von S. Costanza. Rom. Quartalschr. IV.; Wolff, Papstbilder in der Lateranscapelle Calists IL Studien und Mitth. a. d. Benedictinerorden. VI. ; E. Müntz, The lost mosaics of Rome IV. — IX. Cent. American Journal of archeology IL; Frothingham, Mo-s. of the fac. ofS. Paolo fuori le mura. ibid. L; Ders., The portico of the Lateran- basilica ibid IL; Beissel, Die ältesten Mosaiken der röm. Kirchen. Stimmen aus Maria-Laach, XL VI.

De Waal, Figürl. Darstellungen auf Teppichen und Vorhängen in röm. Kirchen bis Mitte des IX. Jhdts. nach dem Lib. pont. Röm. Quartalschr. 1888; Ders. Die antiken Reliquien der Petetskirche, ibid. 1893: Beissel, H. Geräthe u. geistl. Kleidung bei der päpstl. Messe im VIII. Jhdt. Stimmen aus Maria-

« 

Laach 1893.

Silvester cap, '^4, Stlvesier. (314 — 335.) Huius temporibus fecit Con-

^|^~^*^^'stantinus aug. basilicas istas, quas et ornavit: Basilicam

van niVn^^"^^^^^^"^^^^"^' ^"^^ posuit ista dona : f astidium argenteum Late- battutilem, qui habet in fronte Salvatorem sedentem in sella, in

r ano.

6i

pedibus V. pens. lib. CXX et XII apostolos qui pens. sing, in quinos pedibus libras nonagenas, cum Coronas argento purissimo ; item a tergo respiciens in absida, Salvatorem sedentem in throno, in pedibus V, ex argento purissimo pens. libr. CXL et angelos IV ex argento qui pens. sing, in pedibus V lib. CV, cum gemmis alabandenis in oculos, tenentes astas, fastidium ipsum pens. lib. IIXXV ex argento dolaticio; camaram ex auro purissimo et farum ex auro purissimo qui pendit sub fastidium cum delfinos L ex auro purissimo, pens. lib. L. cum catenas qui pens. lib. XXV. Coronas IV ex auro purissimo cum delfinos XX pens. sing. lib. XV.; cameram basilicae ex auro trimita in longum et in latum lib. D ; altaria VII et argento purissimo, pens. sing. lib. CC ; patenas aureas pens. sing. lib. XXX; patenas argenteas XVI. pens. sing, lib. XXX. Scyphos auro purissimo VII pens. sing. lib. X; scyphum singularem ex metallo coralli, ornatum ex undique gemmis prasinis et yaquintis, auro interclusum, qui pens. ex omni parte lib. XX et uncias III. Scyphos argenteos XX. pens. sing. lib. XV. Amas ex auro purissimo II. pens. sing. lib. L, portantes sing, medemnos III. Amas argenteas XX. pens. sing. lib. X. portantes singulae medemnos singulos. Calices minores aureos purissimos XL. pens. sing. lib. singulas. Calices minores ministeriales L. pens. sing, lib. IL Ornamentum in basilica: Farum cantharum ex auro purissimo, ante altare, in quo ardet oleus nardinus pisticus, cum delfinos LXXX. pens. lib. XXX. Farum cantharum argenteum cum delfinos XX. qui pens. lib. L, ubi ardet oleus nardinus pisticus; fara canthara argentea in gremio basilicae XLV. pens. sing. lib. XXX, ubi ardet oleus suprascriptus. Parte dextera basilicae, fara argentea XL pens. sing. lib. XX. Fara cantara in leva basilicae argentea XXV. pens. sing. lib. XX ; cantara cirostata in gremio basilicae argentea L, pens. sig. lib. XX; metretas III. ex argento purissimo, pens. sing. lib. CCC portantes medemnos X ; candelabra auricalca numero VII ante altaria qui sunt in pedibus X, cum ornatu ex argento interclusum sigillis prophetarum, pens. sing. lib. CCC.

Fontem sanctum, ubi baptizatus est Augustus Constan- s. Gio- t i n u s, ex lapide porfyretico, et ex omni parte coopertum intrinsecus vanni in et foris et desuper et quantum aquam continet ex argento purissimo F^^^i^^- lib. IIIVIII. In medio fontis columna porfyretica qui portat fiala

62

aurea, ubi candela est, pens. auro purissimo lib. LH, ubi ardet in diebus Paschae balsamum lib. CC, nixum vero ex stippa amianti. In labio fontis baptisterii agnum aureum fundentem aquam, pens. lib. XXX; ad dexteram agni Salvatorem ex argento purissimo in pedibus V pens. lib. CLXX; in leva agni, b. Johannem Baptistam ex argento in pedibus V, tenentem titulum scriptum qui hoc habet: ECCE AGNVS DEI, ECCE QVI TOLLIT PECCATA MUNDI. pens. lib. CXXV ; cervos argenteos VII fun- dentes aquam, pens. sing. lib. LXXX. ; tymiamaterium ex auro purissimo cum gemmis prasinis XLIX pens. lib. XV. s. Peter. Eodem tempore Augustus Constantinus fecit basilicam

b. Petro apostolo in templum Apollinis, cuius loculum cum corpus s. Petri ita recondit: ipsum loculum undique ex aere cypro conclusit, quod est immobile ; ad caput pedes V, ad pedes, pedes V, ad latus dextrum, pedes V, ad latus sinistrum, pedes V, subter, pedes V, supra, pedes V.; sie inclusit corpus b. Petri apostoli et recondit. Et exornavit supra columnis purphyreticis et alias columnas vitineas quas de Grecias perduxit.

Fecit autem et cameram basilicaß ex trimma auri fulgentem et super corpus b. Petri supra aera quod conclusit, fecit crucem ex auro purissimo, pens. lib. CL. in mensurae locus, ubi scriptum est hoc : CONSTANTINVS AVGVSTVS ET HELENA AVGVSTA HANG DOMVM REGALEM SIMILI FVLGORE CORVSCANS AVLA CIRCVMDAT, scriptum ex litteris nigellis in cruce ipsa. Fecit autem candelabra aurocalca in pedibus X, numero IV, argento conclusa cum sigillis argenteis actus Apostolorum pens. sing, lib. CCC. Calices aureos III cum gemmis prasinis et yacintis, sin- guli qui habent gemmas XLV pens. sing. Hb. XII ; metretas argen- teas II. pens. lib. CC; calices argenteos XX. pens. sing. lib. X., amas aureas II penr. sing. lib. X; amas argenteas V pens. sing, lib. XX; patenam auream cum turrem, ex auro purissimo cum columbam, ornatam gemmis prasinis et yachintis qui sunt numero margaritis CCXV pens. lib. XXX; patenas argenteas V, pens. sing. lib. XV; coronam auream ante corpus qui est farus cantharus, cum delfinos L, qui pens. lib. XXXV. Fara argentea in gremio basilicae XXXII cum delfinos, pens. sing. lib. X; ad dexteram basilicae fara argentea XXX pens. sing. lib. VIII; ipsum altarem ex argento auroclusum cum gemmis prasinis et yaquintis

63

et albis ornatum ex undique numero gemmarum CCCC pens. Hb. CCCL ; tymiamaterium ex auro purissimo cum gemmis ex undique ornatum numero LX. pens. lib. XV.

Eodem tempore fecit Augustus Constantinus basilicam s. Paolo b. Paulo apostolo ex suggestione SilvevStri episcopi, c\iius ^^ori le corpus ita recondit in aere et conclusit sicut b. Petri . . . . Omnia '""^^* enim vasa sacrata aurea vel argentea aut aBrea ita posuit ut in basilica b. Petri apostoli, ita et b. Pauli apostoli ordinavit. Sed et crucem auream super locum b. Pauli apostoli posuit, pens. lib. CL.

Eodem tempore fecit Constantinus Augustus basilicam s. Crocc in palatio Sessoriano, ubi etiam de ligno S. Cr u eis domini "^ Geru- nostri Je su Christi in auro et gemmis conclusit, ubi et nomen ^^^^"^^^^• ecclesiae dedicavit, quae cognominatur usque in hodiernum diem Hierusalem; in quo loco hoc constituit donum: candelabra ante lignum sanctum quse lucent ex argento IV, secundum nu- merum IV. evangeliorum, pens. sing. lib. LXXX. ; fara canthara argentea L, pens. sing. lib. XV; scyphum ex auro pens. lib. X; calices aureos ministeriales V. pens. sing. lib. singulas; scyphos argenteos III. pens. sing. lib. VIII. ; calices ministeriales argenteos X. pens. sing. lib. IL ; patenam auream, pens. lib. X. ; patenam argenteam auroclusam cum gemmis, pens. Hb. L. ; altare argenteum, pens. lib. CCL. ; amas argenteas III. pens. sing. lib. XX.

Eodem tempore fecit basilicam s. martyris A g n ai ex rogatu s. Agncsc filiae suae et baptisterium in eodem loco ubi et baptizata est ^^*^" ^^ soror eius Constantia cum filia Augusti a Silvestrio episcopo, "^"^^■ ubi et constituit donum hoc: patenam ex auro purissimo, pens. lib. XX. ; calicem aureum, pens. lib. X. ; coronam farum cantharum ex auro purissimo cum delfinos XXX, pens. lib. XV; patenas argenteas II. pens. sing. lib. XX ; calices argenteos V. pens. sing, lib. X; fara cantara argentea XXX, pens. sing. lib. VIII; fara cantara aurocalcaXL; cerostata aurocalca argentoclusa sigillata XL; lucerna aurea nixorum XII super fontem, pens. lib. XV.

Eodem tempore fecit basilicam b. Laurentio martyri vias.Lorenzo Tiburtina in agrum Veranum supra arenario cryptae et usque fuoH le ad corpus s. Laurenti martyris fecit grados ascensionis et descensionis. In quo loco construxit absidam et exornavit mar- moribus purphyreticis et desuper loci conclusit de argento et

mura.

64

cancellos de argento purissimo omavit, qui pens. lib. M et ante ipsum locum in crypta posuit lucernam ex auro purissimo nixorum X pens. lib. XX; coronam ex argento purissimo cum delfinos L pens. lib. XXX; candelabra aerea II. in pedibus denos, pens. sing, lib. CC; ante corpus b. Laurenti martyris argentoclusas sigillis passionem ipsius cum lucernas binixes argenteas, pens. sing. lib. XV. SS. Pietro Eisdcm temporibus fecit Augustus Constantinus basilicam

e Marcel- \yQ^^[^ martyribus Marceil ino presbitero et Petro exorcistae in territurio inter duos lauros et mysileum, ubi mater ipsius sepulta est Helena Augusta, via Lavicana, miliario III. In quo loco et pro amorem matris suae et veneratione sanctorum posuit dona voti sui : patenam auream purissimam, pens. lib. XXXV ; candelabra argentea auroclusa in pedibus XII IV. pens. sing. lib. CC. ; coronam auream quae est farus cantharus cum delfinos CXX, pens. lib. XXX ; calices aureos III, pens. sing. lib. X cum gemmis prasinis et yacintis ; amas aureas II pens. sing. lib. LX ; altarem ex argento purissimo, pens. lib. CC, ante sepulchrum b. Helenas Augustae, qui sepulchrum est ex metallo purphyriticus exculptus sigillis; fara canthara argentea XX pens. sing. lib. XX.

Item in basilica SS. Petri et Marcellini donum dedit: altare ex argento purissimo, pens. lib. CC; patenas aureas puris- simas II. pens. sing. lib. XV; patenas argenteas II pens. sing, lib. XV; scyphum aureum maiorem purissimum, ubi nomen Augustaß designatur, pens. lib. XX.; scyphum aureum minorem, pens. lib. X; scyphos argenteds. V. pens. sing. lib. XII.; calices argenteos ministeriales XX, pens. sing. lib. III ; amas argenteas IV., pens. sing. lib. XV. Basilica in Eodcm tempore fecit Constantinus Augustus basilicam

^^^^^* in civitate Hostia iuxta portam urbis Romas, beatorum apo- stolorum Petri et Pauli et Johannis Baptistae, ubi et dona obtulit haec: patenam argenteam, pens. lib. XXX; calices argen- teos X ; pens. sing. lib. II ; amas argenteas II, pens. sing. lib. X ; fara cantara argentea XXX, pens. sing. lib. quinas ; scyphos argen- teos II, pens. sing. lib. VIII; patenam argenteam chrismalem singu- larem, pens. lib. X ; pelvem ex argento ad baptismum, pens. lib. XX. Titulus Hisdem temporibus constituit b. Silvester in urbe Roma

Silvestri titulum suum in regione III. iuxta thermas Domitianas qui

(Equitii).')

') An der Stelle, wo sich jetzt die Kirche S. Martino in Monte befindet.

65

cognominantur Traianas, titulum Silvestri, ubi donavit Constantinus Augustus: patenam argenteam, pens. Hb. XX; amam argenteam, pens. lib. X; scyphos argenteos II, pens. sing, lib. VIII; fara canthara argentta X pens. sing. lib. V; canthara cirostata aerea XVI, pens. sing. lib. XL; calices argenteos mini- steriales V. pens. sing. lib. IL

cap. 46. Xystus (432—440). Hie ornavit de argento confessionem Xystus b. Petri apostoli, qui habet libras CCCC. Ex huius supplicatione 432—440- optulit Valentinianus Augustus imaginem auream cum XII portas et apostolos XII et Salvatorem gemmis pretiosissimis ornatam, quem voti gratiae suae super confessionem b. Petri apostoli posuit. Fecit autem Valentinianus Augustus ex rogatu X y s t i episcopi fastidium argenteum in basilica Constantiniana, s. Gio. in quod a barbaris sublatum fuerat, qui habet libras II. Laterano.

Huius temporibus fecit Valentinianus Augustus con- fessionem b. Pauli apostoli ex argento qui habet libras CC. Item s. Paolo fecit Xystus episcopus confessionem b. Laurenti martyris cum columnis porphyreticis et ornavit platcMnis transendam et altarem et confessionem sancto martyri Laurentio de argento purissimo, s.Lorenzo. pens. lib. L; cancellos argenteos supra platomas purphyreticas pens. lib. CCC ; absidam super cancellos, cum statuam b. Laurenti martyris argenteam, pens. lib. CC.

Fecit autem monasterium inCatacumbas, fecit et fontem Versch. baptisterii ad S. Mari am et columnis porphyreticis exornavit. ^^**^^"°^^^* Hie constituit columnas in baptisterium basilicae Constanti- nianae, quas a tempore Constantini Augusti fuerant congre- gatas, ex metallo purphyretico numero VIII, quäs erexit cum epistolis suis et versibus exornavit, et platoma in cymiterio Calisti, ubi conmemorans nomina episcoporum.

cap. 4S. Hüarius {461 — 468). Hie fecit "oraturia III in bapti- Hilarius sterio basilicae Constantinianae, s. Johannis Bapt. et 461— 468. s. Johannis Ev. et s. Cr u eis, omiria ex argento et lapidibus^* ^^^' *" pretiosis: confessionem S. Johannis B. ex argento, qui pens. lib. C. et crucem auream; confessionem S. Johannis Ev. ex argento, pens. lib. C. et crucem auream ; in ambis oratoriis ianuas aereas argentoclusas. Oratorium s. Crucis: confessionem ubi lignum posuit dominicum ; crucem auream cum gemmis, qui pens. lib. XX; ex argento in confessionem, ianuas pens. lib. L; supra

Schlosser, Quellenbucb. c

66

confessionem arcum aureum qui pens. Hb. IV, quem portant columnaß unychinaß, ubi stat agnus aureus pens. lib. II. ; coronam auream ante confessionem, farus cum delfinos, pens. lib. V.; lampadas IV aureas, pens. sing.' lib. IL; nympheum et tripor- ticum ante Oratorium s. C r u c i s, ubi sunt columnae miras magni- tudinis quae dicuntur exatonpentaicas, et concas striatas duas cum columnas purphyreticas raiatas aqua fundentes, et in medio lacum purphyreticum cum conca raiata in medio aquam fundentem, circundatam a dextris vel sinistris in medio cancellis aereis et columnis cum fastigiis et epistulüs, undique ornatum ex musibo et columnis aquitanicis et tripolitis et purphyreticis. Sym- cap, 55. Symmachus {4g8 — ^14), Basilicam vero b. Petri

machus marmoribus ornavit. Ad cantharum b. Petri cum quadriporticum

s p t ^^ opere marmoribus ornavit et ex musivo agnos et cruces et palmas ornavit. Ipsum vero atrium omnem compaginavit; grados vero ante fores basilicae b. P e t r i ampliavit et alios grados sub tigno dextra levaque construxit. ' Item episcopia in eodem loco dextra levaque fecit. Item sub grados in atrio alium cantharum foris in campo posuit et usum necessitatis humanae fecit. Et alios gradus ascendentibus ad b. Andream fecit et cantharum posuit.

s. Agata. Hie fecit basilicam s. martyris AgathaB, via Aurelia, in

fundium Lardarium: a fundamento cum fönte construxit, ubi

posuit arcos argenteos IL

s. Pan- Eödem tempore fecit basilicam s. Pancrati, ubi et fecit

crazio. aj-cuixi argenteum, pens. lib. XV. Fecit autem in eodem loco

s. Paolo, balneum. Item aput b. Paul um apostolum: in basilicam renovavit absidam, quaß in ruina inminebat et post confessionem picturam ornavit et cameram fecit et matroneum; et super confessionem imaginem argenteam cum Salvatorem et XII apostolos posuit, qui pens. lib. CXX; et ante fores basilicae grados fecit in atrium et cantarum; et post absidam aquam introduxit, ubi et balneum a fundamento fecit. Versch. Intra civitatem Romanam, basilicam SS. Silvestri et

Stiftungen. Martini a fundamento construxit iuxta Traianas ubi et super altare tyburium argenteum fecit, qui pens. lib. CXX; arcos argenteos XII qui pens. sing. lib. X; confessionem argenteam qui pens. lib. XV. Ad beatum Johannem et Paulum fecit grados post absidam. Item ad archangelum M i c h a h e 1 basilicam

67

ampliavit et grados fecit et introduxit aquam. Item ad S. Mariam Oratorium SS. Cosmae et Damiani a fundamento construxit.

cap. 86. Sergius {68y — yoi). Hie fecit imaginem auream Sergius b. Petri apostoli quae est in partem mulierum. Hie fecit tymia- ^^7—701- materium aureum maiorem cum columnis et coperculo quem suspendit ante imagines tres aureas b. Petri apostoli, in quo incensum et odor suavitatis festis diebus, dum missarum solemnia celebrantur, omnipotenti Deo opulentius mittitur. Hie posuit in absidam basilicas suprascriptae, super sedem, appallaream argen- team, pens. lib. CXX. Hie fecit in suprascripta basilica faros argenteos VI. pens. lib. CLXX, qui sunt super trabes ad ingressum . confessionis. Hie fecit in circuitu altaris basilicae suprascriptae tetravela VIII, IV ex albis et IV a coccino. Hie tegnum et cubicula . quae circumquaque eiusdem basilicae sunt, quae per longa tempora stillicidiis et ruderibus fuerant disrupta, studiosius innovävit ac reparavit. Hie musibum, quod ex parte in fronte atrii eiusdem basilicae fuerat dirutum, innovävit. Similiter et specula eiusdem ecclesiae, tam quae super sedem vel regias argenteas maiores sunt renovavit. Hie corpus b. Leonis probatissimi patris ac pontificis, quod in abdito inferioribus secretarii praedictae basilicae positum fuerat, facta diligentius tumba, in denominata basilica publico loco, ut sibi fuerat revelatum, reposuit ac locum ipsum omavit. Hie fecit patenam auream maiorem, habentem in gyro gemmas ex albis et in medio ex iaeinto et smaragdo crucem, pens. lib. XX.

Hie tegnum et cubicula universa in circuitu basilicae b. Pauli s. Paolo. apostoli, quae longa per tempora vetustate confecta fuerant, stu- diosius innovävit ac reparavit. Similiter et trabes fecit de Calabria adduci et quae in eadem basilica vetustissimas invenit, renovavit. Hie imaginem apostolorum vetustissimam, quae erat super fores eiusdem basilicae, mutavit.

Hie fecit amborem et cyburium in basilica ss. C o s m ae et ss. Cosma Damiani, ubi et multa dona obtulit; trullum vero eiusdem e Da- basilicae fusis chartis plumbeis cooperuit atque munivit. Hie miano cyburium basilice s. Susannae, quod ante ligneum fuerat, ex marmore fecit; diversaque cymilia aurea et argentea vel immo- bilia loca illic condonavit. Hie basilicam s. Eufemiae quae per multa tempora fuerat disteeta, cooperuit ac renovavit. Hie basi- licam s. Aureae in Hostis quae similiter fuerat disteeta vel

5*

u. a. Kirchen.

68

disrupta, cooperuit suoque studio renovavit. Hie Oratorium s. Andreas apostoli qui ponitur Lavicana, a solo refecit.

Konstantin cap, go. Constantinus (708 — 715.) lugubre

7°^"~7i5nuntium personuit, quod Justinianus (II.) christianissimus et

^'^^•i j*^ orthodoxus imperator trucidatus est, P h i 1 i p p i c u s hereticus in

imperiali promotus est arce. Cuius et sacra cum pravi dogmatis

exaratione suscepit, sed cum apostolicae sedis concilio respuit.

Huiusque rei causa zelo fidei accensus omnis coetus Romane

urbis imaginem, quod Greci Botarea') vocant, sex continentem

sanctos ac universales synodos, in ecclesia b. Petri erecta est.

Gregorlii. cap, gj. Gregorius III. (731 — 741.) Hie coneessas sibi

731— 74i.columnas VI onichinas volutiles ab Eutychio exarcho, duxit

s. Peter, eas in eeclesiam b. Petri apostoli quas statuit erga presbiterium

ante eonfessionem, tres a dextris et tres a sinistris, iuxta alias

antiquas sex filopares. ^) Super quas posuit trabes et vestivit eas

argento mundissimo, in quo sunt expresse ab uno latere effigies

Salvatoris et apostolorum et ab alio latere Dei genetrieis

et sanctarum virginum; posuitque super eas lilia et faros

argenteos, pensantes in unum libras DCC.

Hie feeit Oratorium intro eandem basilicam, iuxta arcum principalem, parte virorum, in quo recondivit in honore Salva- toris sanetaeque eius genetrieis reliquias sanctorum aposto- lorum vel omnium sanctorum martyrum ac confessorum, per- fectorum iustorum, toto in orbe terrarum requieseentium. Quorum festa vigiliarum a monaehis trium monasteriorum illic servientium cotidie per ordinem existentia atque nataliciorum missas in eodem loco celebrare, instituens in canone ita a saeerdote dieendum: Quorum solemnitas hodie in conspectu tue maie- statis eelebratur, domine Deus noster, toto in orbe terrarum. Quam institutionem in eodem oratorio tabulis lapi- deis eonseribere feeit. In quo faeiens pergulam, eontulit dona diversarum speeierum, id est: gabatas aureas numero II et alias saxiscas numero V ; eruces pendentes num. IUI ; item eruces similes num. X; amulas super auratas, paria II, pendentes; fibulatoria

• ) Die Ableitung dieses Wortes ist dunkel. Zur Sache vgl. meine Beiträge

S. 17/ 18.

'^) Bekanntlich sind diese (damals noch erhaltenen) Säulen auf einem der Teppiche RafFaels (Heilung des Lahmen) abgebildet.

69

num. V; coronam auream cum cruce pendentem, in gemmis, super altare; patenam et calicem aureos, par unum, in gemmis; aqua- manus argenteum par unum ; et in imaginem sancte Dei genetricis diademam auream in gemmis et collare aureum in gemmis, cum gemmis pendentibus,; inaures habentes iacinthias sex; et faciem altaris et confessionem cum jegiolis vestivit argento et in tribus lateribus altaris posuit cruces argenteas III, pens. in unum lib. XXXVI; canistra argentea II; calicem argenteum I cotidianum; coronulas argenteas num. V ; et calicem argenteum I, qui pendit in absida ipsius oratorii et super eandem absidam cruces argenteas III; et cetera quae in ornamento pergule seu et vestes altaris ordi- nata sunt.

Hie fecit in ecclesia sanctae Dei genetricis ad Praesepem s. Maria per circuitum super columnas reguläre candelabrum ad instar ^^ P^^" ecclesie beati Petri apostoli. Fecit et ibidem in oratorio sancto ^^^^' quod PrsBsepe dicitur imaginem auream Dei genetricis amplectentem Salvatorem dominum Deum nostrum in gemmis diversis, pens. lib. V.

Hie renovavit tectum sancti Chrisogoni martyris et came- s. Criso- ram sive parietum picturas ; cyburium etiam de argento seu arcos s°^°- V, pens. in unum lib. CCX.

cap. gfj. Zacharias (741 — 752.) Hie in Lateranense Zacharias patriarchio ante basilicam beate memorie Theodori papaB a 74»— 75i- novo fecit triclinium quem diversis marmorum et vitro metallis atque musibo et pictura ornavit; sed et sacris imaginibus tam Oratorium beati Silvestri quamque et porticum decoravit, ubi etiam et suam substantiam omnem per manus A m b r o s i i primi- cerii notariorum introduci mandavit. Fecit autem a fundamentis ante scrinium Lateranensem porticum atque turrem ubi et portas ereas atque cancellos instituit et per figuram Salvatoris ante fores ornavit ; et per ascendentes scalas in superioribus super eandem turrem triclinium et cancellos aereos construxit, ubi et orbis terrarum descriptione dejrinxit atque diversis versiculis ornavit. Et omnem patriarcbium pa&ne a novo restauravit: in magnam enim penuriam eundem locum invenerat.

cap, 97. Hadrian I. (772 — 795.) Hie enim coangelicus vir Hadrian l. fecit in ecclesia beati Petri apostoli vestem mire pulchritudinis 772—795- ex auro et gemmis, habentem praefiguratam storiam qualiter beatus

70

Petrus a vinculis per angelum ereptus est. Item in eadem basi- lica ab introitu de rugas usque ad confessionem pavimentum vestivit de argento purissimo, qui pens. lib. CL. Fecit etiam in eadem basilica beati Petri iuxta ianuas maiores argenteas cor- tinam mire magnetudinis de palleis stauracim seu quadrapolis. Nam et per universos arcos eiusdem apostolorum principis basi- licaB de palleis tyreis atque fundatis fecit vela numero LXV. Denique eius beatitudo fecit et farum maiorem in eadem beati Petri ecclesia, in tipum crucis, qui pendet ante presbiterium, habentem candelas mille CCCLXV; et constituit ut quattuor vicibus in anno ipsum farum accendatur, id est in natale Domini, in Pascha, in natale Apostolorum et in natale pontificis. Idemque praefatus sanctissimus praesul fecit in eadem basilica calicem fun- datum argenteum, pens. lib. V, quem et posuit in presbiterio, pro eo qui perierat temporibus domni Pauli papaß. Nam et in ecclesia beati Andreas apostoli, sitam iuxta eandem beati Petri ecclesiam, cyburium noviter ex argento mundissimo ipse ter beatissimus pontifex fecit, qui pens. lib. CXXXV. s. Paolo. Itaque et in ecclesia beati Pauli apostoli investivit corpus

eiusdem doctoris mundi ex lamminis argenteis, pens. lib. XXX; quas addidit isdem sanctissimus praesul, quoniam argentum illud, qui ibidem primitus erat nimis confractum, existebat. Item fecit in eadem ipsa basilica beati Pauli cortinam maiorem iuxta ianuas principales, ex palleis quadrapolis, ad instar cortinae, quam in ecclesia beati Petri fecit; sed et aliam cortinam maiorem fecit ex palleis quadrapolis, quae pendet sub arco maiore iuxta altare. Etiam et per diversos arcos ipsius ecclesiae ex palleis quadrapolis fecit vela numero LXX. Atrium vero ipsius beati Pauli ecclesiae, quod antea nimis desolatum existebat, ubi boves atque caballi ingrediebantur ad pabulandum propter herbam quae ibidem nasce- batur, inspiratus a Deo isdem sanctissimus pontifex ex marmo- ribus pulchris sternere fecit. s. Maria In ecclcsia vero sanctae Dei genetricis ad Praesepe fecit

ad prae- yestcs II supcr altare maiore: una ex auro purissimo atque sepe. gemjnis, habentem adsumptionem sanctae Dei genetricis, et aliam de stauracim ornatam in circuitu blattin. Fecit in ipsa ecclesia et cortina maiore iuxta ianuas maiores ex palleis quadrapolis, ad similitudinem quam in ecclesia sancti Petri fecit. Sed et per

71

diversos arcos eiusdem basilicse sanctae Dei genetricis simili modo ex palleis quadrapolis fecit vela numero XLII. In basilica vero Salvatoris domini nostri Jesu Christi iuxta Lateranis similiters. Gio. in fecit vestem de stauracim seu cortina maiore ex palleis quadra- Laterano. polis; sed et per diversos arcos vela sirica numero LVII, omnia ex palleis quadrapolis seu stauracim. Fecit in aecclesia beati Laurenti martyris foris muros, scilicet ubi sanctum eius corpus s.Lorenzo. requiescit, vestem de stauracim; et in aecclesia maiore aliam similiter fecit vestem. Nam et tectum eiusdem beati Laurenti bassilicae maiore, qui iam distectus erat et trabes eius confracte, noviter fecit.

In basilica autem beati Valentin i simili modo fecit vestem s Vaien- de stauracim. In basilica beati Pancratii aliam simili modo de ^»»0. stauracim fecit vestem. Bcclesia vero beati Marci, cuius tectum ^" ^^^' iam vetustate positum vicina ruinae existebat, depositis vetu- ^ „ stissimis travibus et aliis fortissimis inpositis, a noviter ipsum tectum atque portica in circuitu fecit, eandemque ecclesiam restau- ravit. Arcora vero tria quae vetustissima erant addens isdem bea- tissimus pontifex argenti lib. XII, noviter fecit. Fecit etiam in eadem aecclesia super altare maiore et vestem de stauracim. Sed et per diversos arcos eiusdem aecclesiae ex palleis quadrapolis fecit vela numero XXVII, simulque et cortinam ex eisdem palleis quadrapolis quae pendet sub trabe fecit. Tectum vero basilicae beati Laurent ii quae ponitur ad Taurellum, dum nimis vetu- s.Lorenzo stissimum inerat, omnes eius trabes novas ibidem posuit, eumque "^^ ^au- restauravit; simulque et vestem de quadrapolo super altare ^*^^^""^* eiusdem aecclesiae fecit atque obtulit. Basilicam vero beati F e 1 i c i s s. Feiice. positam in Pin eis, quae in ruinis erat et tectum eius distectum existebat, facto eodem tecto, noviter ipsam aecclesiam renovayit et vestem super altare eiusdem ecclesiae de quadrapolo faciens obtulit. Renovavit etiam et tectum basilicae beati Lauren tii s.Lorenzo quae appellatur Damassi, ubi et vestem super eius altare de ^^ stauracim obtulit; simulque et aliam vestem de post altare fecit, ^^™^^^- ubi requiescit corpus sancti Damassi. Basilicam itaque Aposto- SS. Apo- lorum in via Lata, portica in circuitu renovavit, quae antea ^toll. initiaverat eius predecessor domnus Paulus papa et non exple- verat, omnia Deo propitio praefatus beatissimus pontifex reparavit, simulque et tectum maiorem restauravit. Nam apsidam ipsius

72

aecclesiaB cernens isdem beatissimus pontifex iam ruinaß vicinam

existentem, cancalis ferreis eandem absidam confirmare fecit et

ita eam renovavit. Fecit enim et vestem in eadem aßcclesia super

SS. Pietroaltare maiore de stauracim. Cimiterium itaque beatorum Petri

e Marcel- et MarceUini via Lavicana iuxta basilicam beatae Elene

iino. renovavit; et tectum eius, id est sancti Tiburtii et eorundem

sanctorum Petri et Marcellini noviter fecit, et gradas eius,

que descendunt ad eorum sacratissima corpora noviter fecit, quo-

niam nullus erat iam descensus ad ipsa sancta corpora.

s. Adri- Fecit in basilica b. Adriani cereostata argentea, pens, lib. XII,

^"^' simulque et laudimas duas ex argento, pens. lib. VIII, quas posuit

super rugas de presbiterio ubi arcum de argento existit. Fecit etiam

et vestes duas de stauracim, unam super altare beati Adriani,

et alia super altare sancte Martine. Sed et vela de palleis quadra-

polis numero XV in eadem aecclesia fecit. Tectum denique tituli

s. Prisca. beatae Priscae quae iam casurum erat et in ruinis positum

noviter fecit, ubi et vestem de stauracim fecit. In aecclesia vero

SS. Cosma beatorum Cosmae et Damiani in Tribus fatis vestem de

e Damiano, stauracim fccit, simulque et cortinam ante absidam ex palleis

quadrapolis fecit, necnon et vela ex eisdem quadrapolis fecit

numero XX et linea XX.

Lateran. Pro honorc beati Petri apostolorum principis et ornatu

ipsius sancti patriarchii, construxit atque aedificavit ibidem noviter

turrem mirae pulchritudinis decoratam, coherenti porticu, qui des-

cendit ad balneum ; ubi et deambulatorium, scilicet solarium, cum

cancellis aereis nimis pulcherrime construi fecit. Sed et porticum

ipsam, quae vetustate diruta inerat, nimis utiliter renovavit et

picturis atque marmoribus eandem turrem et cuncta aedificia ab

ep noviter constructa decoravit.

Itaque isdem ter beatissimus et revera praecipuus pater et bonus pastor egregiusque praesul, tanto amoris affectu fervens s. Peter, erga nutritorem suum beatum Petrum principem apostolorum, dum curtctum ornatum eiusdem apostolicae aulae tam in praeclaris ex auro et gemmis vestibus, seu diversis palleis et aliis orna- mentis ex auro et argento in eadem apostolica aula fecit atque offeruit, etiam et omnes eius grados maiores, qui ascendunt in atrio, simulque et ex duobus porticibus qui ascendunt in eandem ecclesiam ex utriusque lateribus renovavit; sed et cunctum pavi-

73

mentum ipsius ecclesise ubi marmores confracte erant, adivitis aliis pulcherrimis melioribus marmoribus renovavit. Portica vero ex utriusque lateribus suprascriptae ecclesiae, in quibus confracte trabes inerant et tectum ruine vicinum positum erat, positis novibus travibus ipsum tectum noviter faciens restauravit. Fecit etiam eius ter beatitudo imagines VI ex lamminis argenteis investitas ex quibus tres posuit super rugas qui sunt in introitu presbiterii, ubi et regulärem ex argento investito fecit, et posuit super eundem regulärem praf atas tres imagines : in medio quidem imago, existentem habentem depictum vultum Salvatoris et ex utriusque lateribus imagines habentes depictas effigies, unam beati Michahelis et aliam beati Gabrihelis angelorum. In secundas vero rugas, id est in medio presbiterii, faciens alium regulärem ex argento investito, constituit super cum reliquas tres imagines : in medio quidem habentem praeiSguratum vultum sanctae Dei genetricis, et ex duobus lateribus unam habentem vultum depictum sancti Andree apostoli et aliam sancti Johannis evangelistae. Utiasque vero sex imagines, ut dictum est, de lam- minis argenteis nimis pulcherrime factas deauravit; in quibus imaginibus posuit argenti libras C.

Simulque isdem beatissimus pontifex fecit in basilica beati Pauli apostoli ex lamminis argenteis imagines III qui ponuntur s. Paolo. super rugas in introitu presbiterii, una quidem habente depictum vultum Salvatoris domini nostri Jesu Christi et ex utrius- que lateris imagines depictas habentes effigies angelorum, qui pens. Hb. XXIV.

Ipse vero praecipuus pontifex fecit imaginem ex lamminis argenteis deaurata, habentem effigiem Salvatoris domini nostri Jesu Christi, qui posita est super introitum basilicae b.Petri s. Peter. apostoli, ubi portas argenteas existunt, qui pens. lib. L.

Diaconia vero sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae quae appellatur Cosmidin, dudum breve in edificiis s. M. in existens, sub ruinis posita, maximum monumentum de Tubertinos Cosmedin. tufos super ea dependens, per annum circuli plurima multitudo populi congregans, multorumque lignorum struem incendens, demolivit. Simulque collectio ruderum mundans, a fundamentis aedificans, praedictamque basilicam ultro citroque spatiose largans, tresque absidas in ea construens praecipuus antistes, veram Cos-

74

midin amplissima noviter reparavit. Pariter et titulum beati

s Lorenzo Laurent ii martyris qui appellatur Lucine, seu ecclesiam beati

m Lucina ^f artini sitam luxta titulum sancti Silvestri, simulque et

_"' f* basilica beati Aerapiti martyris foris muros iuxta sanctum Lau-

Kirchen. . . - , . . .

r e n 1 1 u m posita, quae prsefate ecclesiae a pnscis temporibus mar- cuentes in ruinis mole evenerunt ; quas praecipuus antistes fervens in amore Spiritus sancti in omnibus una cum porticibus earum noviter nimio decore renovavit. Verum etiam tituli sancti Sixti seu et basilicae sancti Adriani a noviter simili modo renovavit aedes. Videlicet et basilicam beati Pancratii martyris nimia vetustate dirutam atque ruinis praeventa, isdem almificus praesul omnia in integro a noviter nimio decore una cum monasterio sancti V i c t o r i s ibidem situm restauravit. Item praecipuus praesul basilicae sanctae Dei genetricis ad Praesepe quae a priscis temporibus tota marcuerat, ultro citroque restauravit, et in sarta tecta eiusdem ecclesiae posuit trabes maiores XX. Simili modo et basilicam sancti Eusebii undique renovans restauravit.

s Peter. Camera vero beati Petri apostolorum principis in omnibus

distructam atque dirutam exemplo olitano sculpens diversis colo- ribus noviter fecit.

s. Paolo Porticus vero quae ducit ad beatum Paul um apostolum

^' ^ a porta una cum ecclesia sancti Eupli usque ad praedictam basilicam sancti Pauli noviter restauravit.

Immo et porticus quae ducit ad sanctum Laurentium foris muros a porta usque in eadem basilicam noviter construxit. Hie idem almificus vates eandem basilicam sancti Laurentii martyris ubi sanctum eius corpus quiescit, adnexam basilicae maioris quae dudum isdem praesul construxerat, ultro citroque noviter restauravit. Immo et aecclesiam sancti Stephani iuxta eas sita, ubi corpus sancti L e o n i s episcopi et martyris quiescit,

s. Croce gimiliter undique renovavit una cum cymiterio beatae Cyriacae

in Geru-

seu ascensum ems.

salemme

Verum etiam et basilicam Hierusalem, quae in S u x o r i o

u. a.

Kirchen, sita est, et olitanas eius marcuerant trabes, mirificae ipsas mutans ex omni restauravit parte. Pariter et titulum Apostolorum quae appellatur Eudoxiae ad vincula, totam eius noviter restau- ravit ecclesiam. Immo et basilicam sanctae Rufinae etSecundae, quae ponitur in episcopio Silvae Candidae, quae ab olitana

75

vetustate marcuerat una cum baptisterio summo studio renovavit. Videlicet et basilicam beati Andraeaß apostoli, sitam via Appia in silicae, ultra sancto Thoma apostolo, non procul a tricesimo, desolatione ruinis praBventa, noviter una cum baptisterio restau- rans, mole magnitudinis decoravit. Pariter et basilicam beati Cosme et Damiani, sitam in Tribus fatis, quae a nimia ss. Cosma vetustate similiter trabes eius marcescentes defecerant, noviter ^^»™i^^<^- renovavit totam. Scilicet et ecclesiam beati JohannisBaptistae sitam iuxta portam Latinam, ruinis praeventam, in omnibus noviter renovavit. Verum etiam et ecclesiam Apostolorums. Sebasii- foris porta Appia, miliario tertio, in loco qui appellatur Cata- ^^°- cumbas, ubi corpus beati Sebastiani martyris cum aliis quiescit, in ruinis praeventam, noviter restauravit. Immo et titulum Pu dentis, id est ecclesia sanctae Pudentianae, in ruinis praß-s. Puden- ventam noviter restauravit. Seu et basilicam sancti Theodor i, ^i^na. sitam in Sab eil um, iuxta domoculta Sulficiano, necnon et basilicam sancti Petri posita in massa Marulis, per olitana dirutas tempora, a solo renovavit.

Hie fecit in basilica beatae Petronillae ad beatum P e t r u m s. Peter, apostolum arcos argenteos VI, pens. lib. L. Titulum vero sanctae Praxedis ex parte ruens in integro renovavit. Immo et basilicam s. Pras- sanctae Eugen iae tam intus quamque foris noviter restauravit. ^^^^ " *• Simili modo et basilicam sancti Gordia ni atque Epimachi, ^^^ ^^* seu cymiterium eiusdem ecclesiae Simplicii et Serviliani, atque Quarti et Quinti martyribus et beatae Sophiae una cum cimiterio sancti Tertullini foris porta Latina noviter renovavit. Necnon et ecclesiam beati Tiburtii et Valeriani atque Maximi, seu basilica sancti Zenoni una cum cymiterio sanctorum Urbani pontificis, Felicissimi et Agapiti atque Januarii seu Cyrini martyribus, foris porta Appia, uno coherentes loco, quae ex priscis marcuerant temporibus noviter restauravit. Itemque titulum sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae quae vocatur Calisti trans Tiberim, noviter s. M. in in integro ex omni restauravit parte. Simili modo et titulum Trastevere sancti Marcelli via Lata situm noviter restauravit. Seu basi- "'^ licas cymiterii sanctorum martyrum Hermetis, Proti et Jacincti atque Bassillae mirae magnitudinis innovavit. Cymi- terium vero sanctae F e 1 i c i t a t i s via S a 1 a r i a, una cum ecclesiis

76

sancti Silani martyris et sancti Bonifacii confessoris atque pontificis, uno coherentes solo, mirae restauravit magnitudinis. Seu et basilicam sancti Saturnini in praedicta via Salaria posita una cum cymiterio sanctorum Crisanti et Dariae reno- vavit, atque cimiterium sanctaB Hilariae innovavit. Immo et cimiterium Jordannorum, videlicet sanctorum Alexandri, Vi- talis et Martialis martyribus, seu sanctorum Septem vir- ginum noviter restauravit. Pariter in eadem via Salaria cymiterium sancti Silvestri confessoris atque pontificis alio- rumque sanctorum multorum in ruinis positum renovavit. Nec- non et ecclesiam sancti Felicis positam foris portam Po r tu- en se, noviter restauravit; simulque et basilicam sanctorum Abdon et Sennes atque beatae Candidas una cum ceteris sanctorum cymiteriis in idipsum pariter renovavit.

s. Adri- Idem egregius praesul praßlatas basilicas scilicet beati Adriani

^^^' martyris seu sanctorum CosmeetDamiani, quas noviter restau-

1^* ^ ravit, diaconias constituit, in quibus et multa bona fecit pro sua

eDamiano. , * . . '^

sempiterna memoria, concedens eis agros vineas oliveta, servos vel ancillas et peculiis diversis atque rebus mobilibus, ut de reditum eorum crebro lusma diaconias perficientes pauperes Christi refocillentur. In prefata vero diaconia sancti Adriani obtulit in argento canistra XII, ama una, scyphum I, patenam I, calice sancto I, amula offertoria I, pens. inibi lib. LXVII. s. Peter. Hic vcro egregius sacerdos, ob nimium amorem confessionem

beati Petri apostoli totam intus ex auro purissimo in laminis diversisque historiis compte ornavit, ponderum CCC librarum ponens; et in postem superius eiusdem sacrae confessionis auri mundissimi lib. XIII. Pari modo et in ipsius apostoli confessione limitare inferius lib. XXV. Aspectum vero altaris super eadem almam confessionem atque dextra levaque parte iuxta grados quae coherent iamdictae confessionis, addens in eo argenti lib. CXXXVI, curiose renovavit, eiusque historiis ex auro purissimo lib. XVIII nitidissime deauravit. Simulque et cantaros in eadem Dei apo- stoli ecclesia numero X renovavit, addens in eos argenti lib C. Ante ianuas vero argenteas fecit canistros argenteos numero Villi, pens. simul lib. XLV. Simili modo et in tuiTe canistros XII, pens. inibi lib. XXXVI. In eadem quippe beati Petri ecclesia, per diversas Coronas fecit delfinos ex argento lib. C. Et in ecclesia

77

beati Pauli apostoli instar in delfinos posuit argenti Hb. LXXX; s. Paolo. pariter et in ecclesia Salvatoris quaB appellatur Constan- s. Gio- tiniana fecit delfinos argen teos lib. LXXX. Fecit et in ecclesia vanni in beati Petri per diversa oratoria canistra argentea numero XII, ^-aterano. pens. simul lib. XL; et rugas in presbiterio a parte virorum et ' ' mulierum ex argento purissimo pens. simul lib. CXXX; nee non et alias rugas in caput presbiterii ante confessionem, ex argento, pens. simul lib. CIIII. Et in ecclesia sanctae Dei genetricis trans Tiber im fecit canistra argentea V, pens. simul lib. XV. s. m. in Enimvero in basilica sanctse Dei genetricis quae appellatur ad Traste- Praesepem in altare ipsius Praesepii fecit lamminas ex auro vere. purissimo historiis depictis, pens. simul lib. CV ; ex argento intus ^* ^' ^" suprascriptae confessionis tabulas II, pens. simul lib. XV. raesepe.

Ecclesia vero beatae Agnes martyris seu basilica beates. Agnese Emerentiane, pariter etiam et ecclesiam beati Nicomedis «. a. sitam foris porta Numentana, simul et cymiterium beati Yppo- Kiirchen. liti martyris iuxta sanctum Laurentium, quae a priscis mar- cuerant temporibus, noviter restauravit. Pari modo et ecclesia beati Christi martyris Stephan i, sitam iuxta pradictum cymi- terium sancti Yppoliti, simiHter restauravit. Fecit vero in con- fessione beati Pauli apostoli ex auro purissimo imaginem in modum evangeliorum, intus super eiusdem sacratissimum corpus pens. lib. XX. ^

Fecit autem idem praesagus antistes in confessione beati s Lorenzo Laurentii martyris foris muros imaginem ex auro purissimo fnori le in modum evangeliorum, eiusdem beati Laurentii effigies con- '""'*^' tinentem, quae pens. lib. XV. In ecclesia vero Salvatoris quaes. Gio. in vocatur Constantiniana fecit ante vestibulum altaris gabatas Laterana. aureas III, pens. lib. X. Sed et in basilica beatae Dei genetricis ad Praesepem fecit delfinos argenteos per diversas Coronas, s. M. ad pens. inibi lib. XXIIII. Praesertim idem eximius antistes fecit in praesepe. ecclesia beati Petri apostoli ad corpus imaginem quae dudum ex s. Peter, argento inerat Salvatoris, sanctae Dei genetricis, sanctorum apostolorum Petri ac Pauli atque A n d r e ae, de auro purissimo mirae magnitudinis, pens. inibi lib. CC.

Hie idem eximius papa altare beati Pauli apostoli una cum eiusdem confessionis fores, ex auro mundo in sacris designans historiis mirifice ornavit, pens. lib. CXXX. Sed et sarta tecta

78

ss.Quattro tituli sanctorum Quattuor Coronatorum, quae in ruinis

Coronati. existebant, trabes ibidem plures imponens, omnia noviter restau-

s. Peter, ravit. Item fecit patenam et calicem in basilica beati Petri apo-

stoli in diebus cotidianis ministeriis, ex auro purissimo, pens.

simul lib. XXIIII. Item beatissimus vir fecit in ecclesia sanctae

s. M. ad Dei genetricis ad Praesepem patenam et calicem sanctum

praesepe. ^^ ^^^.^ obrizo, pens. inibi lib. XX. Item in titulo Eudoxiae,

s. Pietro vidclicet beati Petri apostoli ad vincula, fecit canistra XII,

in vincoli. pens. simul lib. XXXVI, et delphinos per diversas Coronas XXXV,

s Sabina pens. lib. VIII. Pariterquc et ecclesiam beataB Sabinae, sita terri-

torio Ferentinello, noviter reparavit. Hie ipse almificus praBsul

s. Paolo, fecit in basilica beati Pauli apostoli patenam ex auro obrizo cum

calice sancto, pens. simul lib. XX. Similiter et in ecclesia beati

s.Lorenzo. L a u r e n t i i martyris foris murum fecit ex auro purissimo patenam

cum calice sancto, pens. inibi lib. XVI.

s. Peter. Prcsertim et in altare maiore ecclesiae beati Petri apostoli

fecit ex auro purissimo diversas storias, pens. lib. DXCII ; et intus

in confessione imaginem in modum evangeliorum ex auro obrizo

pens. lib. XX, simul et cancellum ante eadem confessionem ex

auro purissimo pens. lib. LVI, qui fiunt simul tam in altare quam

intus in sacra ultro citroque confessione, seu imagine in modum

evangeliorum, necnon et in postibus inferioribus et superioribus

atque cancello, simul etiam et in corpus auri obrizi lib. mille

CCCXXVIII.

Leo III. cap, gS. Leo III. (795 — 816.) (Fecit) sarta vero tecta basilicae

795—816. b. Petri apostoli, id est navem maiorem, sed et aliam navem

s. Peter, supej. altare cum quadriporticu simul et fontem, atque ante fores

argenteas. Verum etiam et turrem cum cameris suis ab imo usque

ad summum omnia in omnibus noviter restauravit. Praesertim

imaginem Salvatoris cum reliquis mirae pulchritudinis depictam

ad decorem suprascriptae ecclesiaß in fastigio sub arcu maiori

s. Paolo, posuit. Pari modo et in basilica b. Pauli apostoli atque in

basilica Salvatoris instar imagines fecit et constituit. s. M. ad Fecit autem et in basilica b. Dei genetricis, quae appellatur

praesepe. ad PrsBsepe, cyburium ex argento purissimo, quod pensat lib. DCXI. Simul et rugas argenteas in ingressu presbyterii, pens. lib. LXXX, atque cortinam maiorem sericam albam, habentem peri- clysin et crucem de fundato. Immo et in sacratissimo altari maiori

79

fecit vestem de chrysoclabo, habentem historiam nativitatis, et s. Simeonis et in medio cherismon. Simul etiam et in camera eiusdem ecclesiaa, et in quadriporticu, necnon et Coronas argen- teas III. pens. inibi lib. CXLV et uncias IX. Interea et in basilica b. Christi martyriis Laurentii, sita foris muros, fecit imagines argenteas tres Salvatoris, b. Petri apostoli, et s. Laurentii, pens. simul lib. LIV et semis. Et in sacro altari vestem sericam chrysoclabam, habentem historiam Dominicas Passionis et Resur- rectionis.

Fecit autem isdem praesul in basilica Doctoris mundi b. Pauli apostoli confessionem simul et rugas ex auro obrizo, s. Paolo. habente gemmas pretiosas instar b. Petri apostoli, pens. lib. CLVI. Et super ipsum sacrum altare imaginem auream habentem Salvatorem et XII apostolos, pens. lib. LXXV, sed et cameram eiusdem basilicae in modum b. Petri apostoli noviter fecit, prae- sertim et Coronas argenteas III, pens. in uno lib. CCXX. Et vela holoserica maiora sigillata, habentia periclysin et crucem de blatthin, seu fundato, num. XV. Vela promiscua maiora de quadraplo investita, quas pendent in arcubus XLIII. Vela modica sigillata, quae pendent in arcubus minoribus ornata quadraplo XX. Item vela modica de stauracin, quae pendent in arcubus X et alia X, ex quibus tria habent periclysin de chrysoclavo. Item vela IV filo pari Alexandrina. Item velum alithino rotatu, habens peiyclisin rotas cum cancellis, et in medio crucem cum gemmis et quatuor rotas de Tyrio filo pares.

Fecit in altari maiori b. Petri apostolorum principis vestem chrysoclabam, pretiosis gemmis ornatam, habentem historias tam Salvatoris b. Petro apostolo ligandi solvendique potestatem tri- buentis quamque principum apostolorum Petri ac Pauli passionem figurantes mirae magnitudinis in natale apostolorum resplendentem.

... in titulo b. SusannaB...ob nimium amorem ampliavit S.Susanna. aedificium et noviter in altum fodiens firmissimum posuit funda- mentum et eruta planitie mirifice excelsa super ipsa fundamenta aedificavit ecclesiam cum absida amplissima et cacumina miriiica de musivo atque cameram decoratam, seu presbyterim et pavimen- tum marmoribus pulchris ornavit. Verum etiam dextra lasvaque et porticus eius cum columnis marmoreis construxit. Sed et bapti- sterium ibidem constituit.

8o

Lateran. Fecit autem et in patriarchio Lateranensi triclinium

malus super omnia triclinia nomini suaB magnitudinis decorata, ponens in eo fundamenta firmissima, et in circuitu laminis mar- moreis ornavit atque marmoribus in exemplis stravit. Et diversis columnis, tarn porphyreticis quamque albis et sculptis cum vasibus et liliis simul postibus decoravit cameram cum apsida de musivo et alias duas absidas diversas historias pingens super marmorum incrustationem, pariter in circuitu decoravit.

s. Peter. .... iuxta ecclesiam b. Petri apostoli fecit in triclineo

maiori mirae pulchritudinis decoratam absidam de musivo ornatam et absidas duas dextra laevaque super marmore, et pictura splen- dentes et in pavimento marmoreis exemplis stratis, cum caeteris amplis sedificiis, tam in ascensu schalae, quamque post ipsum triclineum compte fecit. Itemque fecit in basilica b. Petri apostoli vestem chrysoclabam, cum pretiosis gemmis ornatam, habentem historiam Dominicse resurrectionis. Sed et inter arcus argenteos vela serica alba et vela de staurace pulcherrima. Post reversionem suam et ob nimium amorem fecit eidem nutritori suo presbyterium noviter totum marmoreum magnaD pulchritudinis sculptum compte- que erectum. Sed et super altare maius fecit tetravela holoserica alithina IV, cum astillis et rosis chrysoclabis.

Et in eodem altare fecit cum historiis crucifixi Domini vestem

s. Paolo. Tyriam. Et in ecclesia doctoris mundi b. Pauli apostoli tetra vela holoserica alithyna IV et vestem super altare albam chryso- clabam; habentem historiam s. resurrectionis et aliam vestem chrysoclabam, habentem historiam nativitatis Domini et sanctorum Innocentium. Immo et aliam vestem Tyriam, habentem historiam coeci illuminati et resurrectionem .... Fecit in basilica

s. M. ad b. Mari 33 ad Praesaepe vestem albam chrysoclabam, habentem

praesepe. historiam s. resurrectionis. Sed et aliam vestem in orbiculis chry- soclabis habentem historias annunciationis et ss. Joachim et

s. Callisto. A n n ae Et in titulo C a 1 i x t i vestem chrysoclabam ex blattin

Byzanteo habentem historiam nativitatis Domini et s. Simeonis. s. Pan- Item in ecclesia s. Pancratii vestem Tyria, habentem historiam crazio. ascensionis Domini ....

s. Paolo. Simulque et in nave (eccl. b. Pauli) quae est super altare

sarta tecta omnia noviter restauravit et tres imagines aureas ibidem obtulit, scilicet Salvatoris Domini nostri Jesu Christi,

8i

bb. principum apostolorum Petri ac Pauli. Sed et aliam ima- ginem argenteam Salvatoris deauratam super postes in introitu posuit, pens. lib. LX. Sed et omne argenteum ibidem, quod con- quassatum fuerat, noviter restaüravit. Necnon et fenestras ipsius ecclesiae mirae pulchritudinis ex metallo cyprino decoravit. Ipse vero praefatus pontifex fecit in basilica Salvatoris quae vocatur Constantiniana,. super altare vestes duas, ex quibus unams. Gio. in cum chrysoclavo, et gemmis, habentem historiam Salvatoris Laterano. introeuntem in sanctam civitatem et aliam chrysoclavam, cum gemmis pretiosissimis, habentem historiam resurrectionis dominicse.

super altare b. Petri apostoli fecit vestem cum S. Peter.

vite ex auro purissimo, cum gemmis pretiosissimis et margaritis, habentem in medio vultum Salvatoris et s. Dei genitricis Mariae et XII apostolorum, ubi et misit auri libras XXV. Et aliam vestem chrysoclavam, habentem historiam laetaniae maioris. Sed et aliam vestem, habentem tabulas chrysoclavas tres, et historiam Dominicae passionis, legentem: »Hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur« etc. Fecit et in basilica doctoris mundi b. Pauli apostoli vestem chrysoclavam, habentem in medio s. Paolo Salvatorem, et dextra Isevaque b. Petrum et Paulum gen- tibus praedicantem, cum periclysin de chrysoclavo et gemmis pretiosissimis.

Fecit .... in medio basilicse (s. Petri) crucifixum ex s. Peter, argento purissimo, pens. lib. LXXII. Itemque fecit in patriarchio Lateranensi triclinium mirae magnitudinis decoratum cum Lateran. absida de musivo, sed et alias absidas decem, dextra laevaque, diversis historiis depictas, habentes Apostolos gentibus prsedi- cantes, cohaerentes basilicaB Constantinianae in quo loco ets. Gio. in accubita collocavit, et in medio concham porphyreticam aquam Laterano. fundentem. Necnon et pavimentum ipsius marmoribus diversis stravit.

Simili modo et in diaconia b. Archangeli fecit vestes tres, ex quibus unam ex stauraci, cum periclysi de blatthin, et alias duas de tyrio, cum periclysi de fundato, cum historia de elephantis (sie). Et in diaconia b. G e o r g i i fecit vestem de fun- dato cum historia de elephantis (sie. al. elementis) seu diversis historiis, cum periclysi de fundato . . . Fecit in basilica b. Petri s. Peter, apostoli nutritori suo gabatham ex auro purissimo anaglypham,

S c hl oBser, Quelle nbuch. 6

82

cum gemmis pretiosis ornatam, quae pendet ante imaginem ipsius apostoli in ingressu vCvStibuli, pens. Hb. VII et semis. Faciem vero sacri altaris ipsius apostolorum principis ab imo, usque ad summum, cum luminaribus inferius superiusque ; necnon et intra confessionem Salvatorem stantem dextra laevaque eius b. apostoli Petri et Pauli, habentes pariter Coronas ex gemmis pretiosis atque pavi- mentum ipsius confessionis investivit ex auro fulvo nimis, pens. Hb. CCCCLIII et uncias VI. Verum etiam super ipsum sacrum altare fecit vestem chrysoclavam, habentem historiam Dominicae ascensionis et Pentecosten, cum periclysi de chrysoclavo.

Pari modo ubi supra fecit imaginem ipsius apostolorum principis in porta virorum, ex auro purissimo, et gemmis pretio- sissimis mirae magnitudinis et pulchritudinis decoratam, pens. Hb. X et IX, et uncias III. . . . Fecit ubi supra cancellos fusiles in ingressu presbyterii, seu in dextra parte laevaque, necnon et in ingressu vestibuli, ex argento mundissimo, pens. simul Hb. MDLXXIII.

Pari modo in basilica ipsius apostoli fecit C her u bin ex argento purissimo deauratos quatuor, qui stant super capita colum- narum argentearum sub cyborio, pens. Hb. XCIII. Fecit quoque isdem praBcipuus praesul ubi supra imaginem Salvatoris auream, quae stat in trabe super ingressum vestibuli, pens. Hb. LXXIX. S. Paolo. Fecit autem in basilica doctoris mundi b. Pauli apostoli a n g e 1 o s ex argento purissimo, deauratos duos, qui stant iuxta imaginem Salvatoris in ingressu vestibuH, pens. Hb. C et semis. Verum etiam et polycandilum porphyreticum, pendentem in pergula ante confessionem in catenulis aureis, quae pens. Hb. unam. Praesertim et in ingressu basilicae, ubi supra, regias maiores fecit imagines ex argento V, pens. inibi Hb. CCXXIX.

Fecit autem hie praeclarus pontifex ubi supra in altari maiori vestem chrysoclavam mirae magnitudinis et pulchritudinis deco- ratam, habentem historiam Salvatoris Domini nostri Jesu Christi sanctaeque eius genitricis et duodecim apostolorum, cum periclysi de chrysoclavo undique cum margaritis ornatam, et ab utrisque lateribus blatthin, cum chrysoclavo decoratam, quae in natalibus apostolorum isdem egregius praesul ibidem poni con-

stituit Fecit in basilica doctoris mundi b. Pauli apostoli

super altare maius vestem chrysoclavam, habentem historiam

83

Dominicae Rerurrectionis, cum margaritis omatam, et periclysin de chrysoclavo, similiter ex margaritis ornatas imagines aposto- lorum duas ex argento deauratas, pens. lib. LXXXVI.

.... conspiciens, quia iam prae nimia vetustate ruinae pro- Baptiste- ximum inerat, et quia angustior locus populi existebat qui ad baptis- "um des mum veniebat, isdem preesul a fundamentis ipsum baptisterium L^^^^'^'^s. in rotundum ampla largitate construens in meliorem erexit statum, atque sacrum fontem in medio largiori spatio fundavit et in circuitu columnis porphyreticis decoravit et in medio fontis colum- nam posuit, et super columnam agnum ex argento purissimo,

fundentem aquam, qui pens. lib. XVIII. et uncias X

Ipsum vero baptisterium diversis in circuitu decoravit picturis.

Oratorium vero s. crucis, ubi supra, quod prae nimia erat vetustate ruiturum, hie praecipuus pastor a fundamentis simul cum absida novo aedificio erexit, et ad perfectum usque perduxit, atque ipsam absidam ex musivo diversis decoratam picturis atque marmoribus miro splendore ornavit, ubi et obtulit cyborium super altare, cum columnis suis, atque faciem ipsius altaris investivit ex argento purissimo pens. lib. CXXI et uncias IL Regnum spano- clystum ex auro purissimo, cum cruce in medio, pendens super ipsum altare, pens. lib. I. et uncias XI. Necnon et alias colum- nas argenteas IV et super ipsas columnas regulärem investitum ex argento purissimo pens. inibi lib. LXIV et uncias III. Arcus argenteos tres, pens. lib. XLIII et uncias VIII. Imagines argenteas

deauratas III. pens. inibi lib. XXX Fecit ubi supra ad fontes

vela tyria tria quae pendent in regulärem ante imagines . . .

. . . Fecit in basilica domini nostri Jesu Christi, quaeg. Gio. in appellatur Constantiniana, super altare maius vestes chryso- Laterano. clavas II; ex quibus unam habentem historiam Dominicae resur- rectionis, et aliam habentem historiam vivificae et adorandae Domi- nicae Crucis Sarta tecta vero ipsius ecclesiae, cum quadri-

porticu, simul et ad fontes omnia, et in omnibus noviter restau- ravit. Simul et fenestras de absida ex vitro diversis coloribus conclusit, atque decoravit. Et alias fenestras basilicae ex metallo cyprino reparavit; et in grertiio basilicae fecit cortinas duas, ex quibus una maior fundata alba et alia minor alba rosata.

In titulo ipsius vero Dei Gen i tri eis qui appellatur S. M. ad Calixti, fecit vestem albam holosericam rosatam, habentem in praesepe.

6*

84

medio tabulam de chrysoclavo, cum historia praesentationis Domini nostri Jesu Christi et S. Simeonis, cum periclyvsi de tyrio.

s. Peter. .... fecit in basilica b. P e t r i apostoli nutritoris sui super

altare maius cyborium cum columnis suis IV ex argento purissimo deaurato, cum diversis historiis mirae magnitudinis mirifice deco- ratum quod pens. Hb. IIDCCIV et uncias III.

Fecit .... ante confessionem ipsius apostolorum principis angelos ex argento purissimo deauratos, dextra tevaque, pens. simul lib. CXLVI. Necnon et alios angelos duos ex argento purissimo deauratos, qui stant in trabe maiori super ingressum vestibuli, dextra tevaque, iuxta imaginem Salvatoris auream, pens. simul lib. LXIII. Et alios angelos quatuor minores ex argento purissimo deauratos, ubi supra, dextra tevaque, qui pens. simul lib. LXVIII. Verum etiam fecit, ubi supra, columnellas ex argento deauratas VI in ingressu vestibuli, diversis depictas historiis, qua3 pens. simul lib. CXLVII.

s. Gio. in .... fecit in basilica Salvatoris, quae appellatur C o n s t a n-

Laterano. tiniana, cyborium cum columnis suis IV ex argento purissimo, diversis depictum historiis, cum cancellis et columnellis suis mirae magnitudinis et pulchritudinis decoratum, quae pens. undique simul lib. MCCXXVII.

s. Peter. Cubicula vero iuxta ecclesiam b. P e t r i apostolorum principis,

quae nimia vetustate marcuerant, etiam pene ruitura erant, isdem egregius praesul a fundamentis firmissimum ponens -aedificium in meliorem erexit statum. Fecit et ubi supra iuxta columnam maiorem balneum in superiore positum constructum in rotundum mirifice decoratum. Gradus vero in introitu eiusdem basilicae tarn super porticum, quam etiam in atrio noviter restauravit. Fecit et iuxta eosdem gradus parte dextra atrii domum a fundamentis mirae magnitudinis et pulchritudinis decoratam, in qua etiam et accubitos collocavit. Fecit et iuxta eandem domum pro subsidiis Christi pauperum atque peregrinorum balneum a fundamentis mirifice decoratum.

Lateran. .... fecit in patriarchio Lateranensi Oratorium a funda-

mentis in honore b. Archangel i, insigni opere firmissime con- struens, quod etiam ex musivo seu diversis picturis atque pulcheiTimis marmorum metallis diversis coloribus ornavit undique. Et omnia cimilia tam aurea quamque argentea, vel etiam vela

85

diversa ibi obtulit. Macronam vero ipsius Lateranensis patriarchii, quae extenditur a Campo et ultra imagines aposto- lorum, quae prae nimia vetustate ruiturae erant, a fundamentis simul et sarta tecta, necnon et solarium ab uno usque ad summum noviter restauravit, et in melius firmissimis marmoribus stravit atque cameram ipsius macronae noviter fecit et diversis historiis pictura mirifice decoravit.

.... fecit in circuitu altaris b. Petri apostoli nutritoris s. Peter, sui tetravela rubea holoserica alithyna, habentes tabulas seu orbiculos de chrysoclavo, diversis depictos historiis, cum stellis de chrysoclavo; necnon et in medio cruces de chrysoclavo, ex margaritis ornatas, mirae magnitudinis et pulchritudinis decoratas, quae in diebus festis ibidem ad decorem mittuntur. Pari modo ut supra et alia tetravela alba holoserica rosata paschatiles, habentes tabulas atque orbiculos de chrysoclavo; necnon et cruces cum chrysoclavo ex margaritis, cum periclysi de chrysoclavo. Immo etiam et alia vela modica quatuor, ubi supra, in singulis columnis de cyborio fecit, habentes tygres de chrysoclavo et in circuitu ornatas de blatthi.

(Bas. s. Pauli). Ingressum vero corporis isdem praesul ex s. Paoio. marmoribus candidis miro decore ornavit, atque regias aereas ibidem posuit. Super columnas vero marmoreas, quae stant in circuitu altaris ipsius doctoris mundi, ubi trabes quondam ligneae positae fuerant, etiam nimia vetustate emärcuerant, hie sacer antistes super ipsas columnas lilios poni fecit et super ipsos lilios ex metallis marmoreis platonias posuit, diversisque picturis mirae magnitudinis opus decoravit. Necnon ubi supra fecit vela Alexandrina maiora numero V, quae pendent super regias maiores in ingressu basilicae, mirifice decorata.

Super altare vero ipsius sacrae basilicae (s. ApolHnaris) s. Apol- ob honorem omnipotentis Dei et b. Petri apostoli, de cuius imare donis ac datis fecit vestem sericam rosatam, habentem in medio *^ blasse crucem de chrysoclavo, cum orbiculis et rotas sericas, haböntes historicas annunciationis, seu natalis domini nostri Jesu Christi, atque passionem et resurrectionem, necnon et in coelis ascensionem atque Pentecosten, ornatas in circuitu simili modo, sicut et vestem de chrysoclavo.

Verum etiam in ecclesia b. Petri apostoU, ubi supra, fecit s. Peter.

86

vestem rosatam, habentem historiam domini nostri Jesu Christi, quando extendit manus et apprehendit b. Petrum apostolum de fluctibus maris .... Verum etiam in titulo P a m m a c h i i super

s. Gio. e altare SS. Joannis et Pauli fecit vestem albam holosericam,

Paolo, ornatam in gyro de fundato, habentem historiam crucifixi, Ascen-

s. cie- sionis et Pentecostes. Pariter et in ecclesia b. Clementis

mente. martyris atque pontificis fecit vestem albam cum chrysoclavo,

habentem historiam resurrectionis, seu ascensionis, necnon et

Pentecosten.

s. Ciriaco. Immo et in ecclesia S. C y r i a c i, posita via O s t i e n s i

fecit vela ex quadruplo numero V, habentia historiam Salvatoris vocantis discipulos de navi .... Verum etiam id ipsum deorsum, ubi sacratissimum corpus ipsius principis apostolorum requiescit,

s. Peter, (bas. S. Petri) renovavit imaginem auream, habentem vultum Salvatoris Domini nostri Jesu Christi ac S. Dei genitricis Mariae Dominse nostrae et beatorum apostolorum Petri et Pauli atque Andreae, necnon et b. PetronillsB martyris, ubi et addidit auri obrizi Hb. XXI et uncias III.

S. Nereo (Bas. S. Nerei et Achillaei). Vestes duas, ex quibus unam

^^ albam holosericam, habentem historias dominicae nativitatis, seu resurrectionis, ascensionis, atque Pentecostes, ornatam in circuitu de chrysoclavo et aliam de tyrio.

Paschai I. cap. loo, Paschalis (817 — 824). Fecit autem in sacro altari

817—824. 5 Petri principis apostolorum vestem mirae magnitudinis,

" ■ ^^^' pulchram et decoratam nimis, ex auro gemmisque contextam, perfigurantem historiam, qualiter idem apostolus a vinculis per angelum ereptus est. In eiusdem venerabili basilica ante aditum, quae ducit ad corpus in loco ferrata, altare constituit, in quo et venerandum b. Sixti martyris atque pontificis corpus honestissime collocavit. Ubi et desuper arcum musivo exomatum decenter instruxit. Simili modo in eadem sacratissima b. Petri apostoli ecclesia iuxta ingressum, qui ducit ad b. Petronillam, Oratorium summae magni- tudinis atque pulchritudinis decoranter construxit. Et super colum- nas in quadrificio camerantes musivo pulchrisque metallis decoravit. In quo et corpora beatissimorum martyrum Processi et Mar- ti n i a n i . . . . recondidit. In cuius absidam imaginem pulcherrimam de argento, exauratam cum diversis historiis inter marmorum constructiones ordinatas infixit, quae pens. lib. LXII et semis;

87

simulque et lilia de argento, pens. lib. XVII et uncias II

Imagines etiam de argento adauratas fecit in eodem venerabili loco numero IIL Unam Salvatoris domini nostri Jesu Christi, et duas aliorum bb. martyrum Processi et Martiniani, pens. insimul lib. XXXVI.

(Brand des burgus Anglorum). Cuius exuberantis incendio Borgo. pene totam porticum, quae duxit ad basilicam principis apostolorum ignis fomes devastavit. *)

.... fecit in ecclesia b. P e t r i apostolorum principis nutri- ^- ^eter. toris sui vela de chrysoclavo per arcus presbyterii, habentia historiam de mirabilibus apostolorum, quae per eos dominus operari dignatus est numero XLVI. Ecclesiam etiam beatissimae Christi Mart5n*is Praxedi s, quae quondam priscis aedificata tem- ^- Pras- poribus nimio iam lassata senio, ita ut a fundamentis casura, ^^^^* ruinam sui minaretur, idem .... in alium non longe demutans locum, in meliorem eam, quam dudum fuerat, erexit statum. Absidam vero eiusdem ecclesiae musivo opere exornatam variis decenter coloribus decoravit. Simili modo et arcum triumphalem eisdem metallis mirum in modum perficiens compsit .... Item ubi supra, obtulit aliam vestem chrysoclavam ex auro, gemmisque confectam, habentem historiam Virgin um cum facibus ascensis mirifice comptam atque decoratam. Ad sacrum denique eiusdem virginis (Praxedi s sc.) corpus obtulit imaginem ex laminis argenteis praefiguratis, pens. lib. XCIX.

(in ecclesia S. Mariae, »quae appellatur Dominica«) s. M in fecit . . . aliam vestem de blatthin bizantea, habentem tabulam ^®"^'^i^^- de chrysoclavo, cum vultu S. Dei genitricis et angeli obsequio stantes, cum periclysi de stauraci. Pariterque aliam vestem de staurace, habentem pavones et in medio crucem de blatthin.

(in eccl. S. Caeciliae) . . . obtulit in sacro altari vestem s. Ceciiia. de blatthin byzantea, habentem in medio tabulam de chrysoclavo cum historia, qualiter angelus b. Caeciliam, seu Valerianum et Tyburtium coronavit, cum periclysi de chrysoclavo, mirae pulchritudinis exornatam.

Praeterea in oratorio bb. martyrum Processi et Mar- tiniani, sito infra ecclesiam b. Petri principis apostolorum, s. Peter.

') Er wurde von Paschal wieder hergestellt.

88

quod et idem ipse construxit, obtulit imaginem ex auro purissimo,

habentem vultum S. Dei g e n i t r i c i s pens. Hb. X et uncias IV.

Ibi et ipse fecit vestem de blatthin byzantea, habentem tabulas

de chrysoclavo IL, cum vultu b. Petri et SS. martyrum Processi

et Martiniani et periclysin de chrysoclavo, mira pulchritudine

decoratam.

SS. Cosma . . . fecit in ecclesia bb. martyrum Cosmae et Damiani,

e Damiano, in yia sacra, vestem de tyrio, habentem in medio tabulam de

chrysoclavo, cum vultu Domini nostri Jesu Christi atque

bb. martyrum Cosmae et Damiani, cum aliis tribus fratribus

cum cruce de auro texto, et periclysin de olovero, pulcherrime

comptam atque decoratam.

^^^' ^- .... Fecit in monasterio Salvatoris domini nostri Jesu

avaons cju-js^i, sito in territorio Reatino, vestem de chrysoclavo, cum

historia, qualiter idem dominus noster Jesus Christus cum arch-

angelis et apostolis in coelo coruscat, mira pulchritudine diversis

ornatam margaritis.

Mon. s. .... Fecit in iam dicto monasterio (b. S t e p h a n i) vestem

stephani. ^^ ^^^^^^^^ habentem in medio tabulam de chrysoclavo, cum vultu

S. Dei genitricis et SS. apostolorum Petri et Pauli et

periclysin de blatthin.

s. Maria ^g. Maria ad Praesepe.) Denique sedem optimam quam

praes. ^j^j^j^ fuerat, pulcherrimis marmoribus decoratam condidit, et

undique ascensus, quibus ad eam gradiatur, construxit, pavimen-

tumque altaris erigens pretiosissimis marmoribus stravit. Erexit sane

sex inibi ante confessionem sacri altaris purpureo colore columnas,

quas super et candidi marmoris trabem posuit, purpureis dextra

Isevaque marmoribus nectens illas scilicet celaturisque exornans

statis commode decoravit. Presbyterium quoque ipsius ecclesiae

diversis marmoribus, quam pridem fuerat, in melius reparavit.

. . . Similiter et altare ipsius basilicae ex argenteis laminis, cum

historiis diversis, pulcherrime compsit, atque deauravit, pens. Hb.

CCCLXXXV Fecit etiam ibidem imaginem ex argento

deauratam, cum vultu b. Dei genitricis Mariae, pens. Hb.

XVII et unc. III Obtulit in sacrosancto altari saepedictae

basilicae vestes de chrysoclavo duas habentes historiam dominicae nativitatis domini nostri Jesu Chrsiti, cum periclysi, diversis ornatas gemmis atque margaritis, mirifice decoratas. Obtulit etiam ibi ipse

89

aliam vestem de chrysoclavo, habentem historiam, qualiter dominus noster Jesus Christus a Joanne in Jordane baptizatus est, cum periclysi de chrysoclavo mirifice exornatam. Item, ubi supra compsit vestem de chrysoclavo, habentem historiam Dominicas

resurrectionis Fecit ibidem in iam praefato altari vestem

similiter de chrysoclavo, habentem historiam, qualiter b. Dei geni-

trix Maria corpore est assumpta. Fecit aliam vestem

de chrysoclavo, habentem historiam dominicae ascensionis Christi domini nostri, rite decoratam. Item .... construxit historiam, qualiter Spiritus sanctus venit super apostolos, diversis ornatam margaritis et decoratam. Immo ibidem aliam historia Palmarum, modeste comptam, atque decoratam.

cap, loj. Gregor IV. (827 — 844.) (In bas. s. Petri) ob- Gregor IV. tulit . . . imagines denique desuper deargentatas, necnon auro 827—844. perfusas tres, habentes vultum Domini et eorum depictos, quorum ^ ^^* specialia ibidem corpora humana miraculis ac virtutibus pollent. ')

(In eccl. b. M a r c i pontificis.) Et gabathas interrasiles ex s. Marco.

argento, duodecim angelorum opere constructas obtulit,

ubi supra vestem de fundato unam, habentem mucrones per cir- cuitum .... vestem de olovero, cum gryphis et unicornibus.

.... obtulit in praenominata ecclesia vestem cum gryphis et chrysoclavo per circuitum, habentem in medio navitatem do- mini nostri Jesu Christi. Item vestem aliam cum chrysoclavo, habentem per mediam rotas de chrysoclavo IV. et nativitatem atque baptismum domini nostri Jesu Christi. Obtulit vero praenominatus pontifex vestem aliam cum leonibus, habentem

resurrectionem Domini de chrysoclavo Vela Alexan-

drina III. ante portas maiores pendentia, habentia homines et caballos .... Vela alia Alexandrina, ex quibus unam habens rotas, et rosas in medio, et aliud arbores et rotas pendentia ante valvas ipsius ecclesias. Item velum modicum de olovero, habens in medio hominem cum caballo.

Fecit in ecclesia b. Petri apostoli vela cum chryso- clavo num. XIV., habentis diversas historias Evangeliorum, et passiones b. Petri ac Pauli, necnon A n d r e aß apostoli, quae s. Peter, dependent inter imagines auro argentoque fusas in trabe desuper

^) D. i. der HH. Sebastian, Gorgonius u. Tiburtius.

90

argentata, antequam adeas sacram confessionem, speciosa valde visibus humanis atque praecipua. s. Giorgio Fecit autem et in ecclesia b. Christi martyris Georgii

in veiabro. niagnificus praesul hinc inde porticus, quas etiam ad decessorem

ipsius basilicse variis ornavit picturis. Obtulit haec dona: vestem

de fundato unam, cum chrysoclavo, habentem imaginem Salva-

toris et martyris Sebastiani atque Georgii.

Lateran. Verum etiam fecit in patriarchio Lateranensi triclinium

miraB magnitudinis, decoratum cum absida de musivo. Sed et alias

absidas duas dextra lasvaque, positas infra paracellarium, variis

historiis depictas.

s. Lorenzo Fecit autem in ecclesia b. Christi martyris Laurentii, quae

fuori 1. m. ponitur foris muros, vestem chrysoclavam, habentem historiam

Zachaßi. s. M. ad (S. M. ad praesepe.) . . . . Fecit vestem auro textilem

prjesepe. habentem Nativitatem, Baptismum, Praesentationem et ResuiTectio- nem ; habentem in capite ipsius historiae gemmas albas CCCLXXX, hyacinthinas L prasinas XXII et in circuitu alvaviras legente de nomine domni G r e g o r i i Quarti papae. Fecit et aliam vestem de s. Martino. fundato in ecclesia b. Martini confessoris atque pontificis, s.Eusebio. habentem leones, cum arboribus. Necnon in basilica b. Eusebii martyris vestem de olovero, habentem aquilas, cum periclysi de quadrapulo. S. Marco. .... Fecit in ecclesia b. Marci confessoris Christi atque

pontificis patenam octogoni exauratam, habentem in medio vultum domini nostri et in duobus lateribus vultum ipsius b. Marci atque eiusdem praesulis, pens. lib. VI. s. Paolo. Verum enimvero in ecclesia doctoris gentium S. Pauli

apostoli obtulit saepedictus pontifex vestem de chrysoclavo, haben- tem historiam domini Dei nostri et in eius obsequio a dextris vel sinistris archangelorum seu Apostolorum, laudabili numero, mirae magnitudinis atque pulchritudinis, diversis lapidibus vel marga- ritis ornatam pulcherrimeque contextam. s. Cri- .... Fecit in titulo b. Chrysogoni martyris vestem de

sogono. ^yj.JQ^ habentem historiam Daniel is, cum periclysi de stauraci. s. M. in (Eccl. s. Mariae, »quae more veter um nunc usque Calixti

Traste- trans Tiber im dicitur.«) Et in ea sanctum fecit praesepium ad similitudinem praesepii s. Dei genitricis, quae appellatur

vere.

91

•

maioris, quod videlicet laminis aureis et argenteis adornavit. . . . . haec obtulit dona: imaginem auream habentem historiam dominae nostrae cum diversis et pretiosis gemmis, hyacinthos maiores num. XIII, prasinas X, albas maiores num. XXIX, ala- mandinas maiores num. XX, albas modicas, habens in circum capitis coronam diverse philopares. Cercelli paria duo, habet gemmas pretiosissimas albas numero XVIII, prasinas VIII, hyacin- thinas IV. Item in eadem imagine habet murenas prasinales pretiosissimas II, ex quibus habet pendulas num. XL Item murenam trifilem auream, quae habet gemmas diversas albas

num. LXXIII et buticulas XXXIII Signum Christi, habet

navicellas II et murenas III Signum Christi, pendentem

in catenulis tribus lilio et unc {Lücke) legente de donis

Dei et s. Mariae, quod vocatur Praesepe trans Tiberim, Domini G r e g o r i i Papae quarti, qui puro corde optulit ; III gabathas saxiscas. Signum Christi, habet historiam in modum leonis incapillatam, cum diversis operibus purissimis aureis, pendentibus in catenulis IV, e uncino uno. Item gabatham saxiscam habet in .modum leonis IV cum diversis historiis serpentium et in medio stantem pineam et IV leunculis exauratam, qui pendent in cate- nulis III. et uncino uno.

Immo vero obtulit iam dictus praesul in ecclesia doctoris gentium b. Pauli apostoli cortinam fundatam, pendentem in arco s. Paolo, triumphalem habentem in medio Annunciationem, et Nativitatem Domini nostri Jesu Christi. Item velum oloverum unum, pen- dens in regulärem, sub imaginem argenteam, habens historiam

Imperatoris Fecit .... vela de chrysoclavo per arcus

presbyterii, habentia historiam ipsius b. Pauli apostoli et in circuitu listam cum auro.

Fecit .... infra ambitum ipsius ecclesiae (s. Mariae tit. S. M. ad Calixti) operosam decoramque resurrectionem. Nam prius altare P^^sepe. in humili loco situm fuerat pene in media testudine, circa quod plebs utriusque sexus conveniens, pontifex cum clero, plebi con- fuse immixto, sacra mysteria celebrabat. . . . Fecit ibidem vestem chrysoclavam cum blatta byzantea habentem historiam Nativitatis et Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi. Et insuper ima- ginem b. Dei genitricis Marias refoventem imaginem oblatoris sui.

Necnon et in fronte paradysi iam fatae ecclesiae (s. Petri) S- Peter.

92

principali musivo cuncta, quae a priscis temporibus in eodem pariete erant diruta, velocitate nimia pingere ac restaurare decrevit .... Fecit etiam iuxta acoliti pro quiete pontificis, ubi post orationes matutinales, vel missarum officia eius valeant membra soporari, hospitium parvum sed honeste constructum et picturis decoravit

eximiis

s. Gio in Pari modo et in ecclesia Salvatoris, quaB appellatur

Laterano. Constantiniana, fecit vestem auri textilem, habentem historiam Palmarum et Coenam Domini.

Fecit .... in basilica Salvatoris Domini nostri Jesu

Christi iuxta patriarchium Lateranense vestem cum chryso-

clavo habentem in fronte altaris historiam beatissimorum baptistae

atque evangelistae Joannis. Et per altaris circuitum similiter

uno corpore cohaerentium quasi vela similiter de chrysoclavo et

quasdam picturas habentium in modum gryphorum cornua in

frontibus picta.

Villa .... in curte, quae cognominatur Draconis, domum

Curtis gg^^jg dignam, undique porticibus ab solariis circumdatam a solo

noviter fieri statuit, in qua tam ipse, quamque etiam futuri ponti-

fices, cum omnibus, qui eis obsequuntur, quamdin eis placuerit,

ibidem statiose immorari valeant.

S.Giorgio Immo vero et in Diaconia b. Georgii Martyris fecit velum

Alexandrinum habens phasianos XII et vela ante ianuas

lineum plumatum unum.

Sergius II. c, 104. Sergius II. (844 — 847). In primo quidem pontificatus

844-847- sui exordio superno amore exardescens in basilica Salvatoris

^"quaB Constantiniana vocabatur, mirae pulchritudinis opus

J^atcrano.

explevit. Nam ambitum sacri altaris, qui strictim in ea fuerat olim constructus, largiorem proprio digito designans a fundamentis perfecit pulchrisque columnis cum marmoribus desuper in gyro sculptis splendide decoravit .... Ubi etiam confessionem miri- ficam Christo cooperante construxit et argenteis tabulis auroque perfusis fulgide compsit, quam propriis manibus consecrans, reliquias posuit. Et aliud quidem opus ante fores huius venerandae basilicae valde optimum peregit. Quia sacra pridem, quae latebant populis limina, summo vStudio omnibus manifesta constituit, cum pulchre decoros ibidem arcus a fundamentis construeret, quos etiam variis picturis nitide decoravit.

93

Ipse .... cameram praesepii domini nostri Jesu Christi, s. M. ad quod basilicae b. Dei Genitricis Dominae nostrae connectitur, praesepe quae Maior ab omnibus nuncupatur, argenteis tabulis, ac deauratis, "* ** habentibus historiam b. Dei genitricis Mariae magnifice atque praecipue perornavit. Quod nullus pontificum per tot annorum curricula ad tanti decoris speciem perducere arbitratus est. Hie vero praesul cum de omnibus ecclesüs sollicite curam gereret, etiam basilicam s. Archangeli quae in cacumine Fajani montis CvSt constituta largiorem, quae pridem fuerat, a fundamentis perfecit ac radiantibus picturis luculente pingi iussit .... Fecit autem et in basilicam S. Theodori martyris quae in Coranis videtur finibus posita miliaro ab urbe Roma XXX'"% quam etiam splendide picturis fulgentibus decoravit.

Fecit autem in basilica b. P e t r i apostoli vestem de chryso- ^ Peter, clavo, habentem in medio Salvatoris efifigiem, et dextra levaque eius omnium sanctorum Apostolorum rutilantes figuras, quam etiam pretiosissimis gemmis prasinis et hyacinthinis perornavit.

(Wiederherstellung der Kirche SS. Sil vestro e Marti no.) SS. Sil Absidam quoque ipsius aureis musivo perfuso coloribus ingenti

amore depinxit Obtulit, ubi supra, imagines de argento,

auroque perfusas IIL Quarum una habens effigiem domini nostri Jesu Christi. Aliae vero duae SS. Silvestri et Martini, sedentes super vestibulum sacri altaris Obtulit vero in iam superius dicta basilica vestem de chrysoclavo, habentem historiam resur- rectionis domini nostri Jesu Christi, cum gemmis prasinis, hyacinthinis et albis. Fecit etiam et aliam vestem de fundato valde pretiosissimam cum chrysoclavo, habentem in medio effigiem Salvatoris domini nostri Jesu Christi, dextra levaque eius effigies SS. Silvestri ac Martini.

c, 10/;. Leo IV. (847 — 855). . Obtulit vero ibidem (in eccl. Leo i v. S. Petri.) . . . . cortinam Alexandrinam mirae pulchritudinis ^47—855 unam, habentem historiam pavonum, portantium desuper homines, et aliam historiam aquilarum rotarumque et avium, cum arbo- ribus .... Et aliam vestem albam cum rosis, habentem rotas VII et in medio tabulam de chrysoclavo, cum effigie hominis gerentis in capite gemmas prasinas V. . . . Velum acupictile habens hominis effigiem sedentis super pavonem unum. Item vela habentia historiam S. Dei Genitricis III.

vestro e

Martino.

94

s. Maria .... fecit in basüica s. Dei Gen i tri eis, qui ponitur in

in vico vico qui nuncupatur Sardorum, vestem de fundato, habentem

Sardorum. j^jg^Qj.jg^j^ S. Dei Genitricis, de chrysociavo, cum Prophetis.

Lateran. .... sedilia in ingressu marmoribus patriarchii construxit,

quae nullus pontificum, ut perficeret, arbitratus est. Nam et Solarium quod b. memoria? Leo III. papa construxerat, cum prae nimia vetustate fractis trabibus in ruinis cemeretur, eversum, noviter pulchrius in melioi*em speciem restauravit. ss.Quattro .... fecit in basilica ss. martyrum Quatuor corona-

Coronati. torum vcstem de chrysociavo habentem historiam resurrectionis Domini nostri Jesu Christi atque effigies prasdictorum martyrum et ipsius almifici praesulis.

s Peter. Fecit autem isdem egregius pontifex in monasterio S. Mar-

tini, quod b. Petri basilicaß cohaeret, ad laudem et gloriam ipsius b. Martini oraculi mirae pulchritudinis vestem perfecit, habentem historiam superius memorati Sancti iacentis in lectulo, cum effigie Salvatoris domini nostri Jesu Christi. Simul effigiem s. martyris Agathas, habentis ad pedes effigiem ipsius almi pontifici, habentem gemmas hyacinthinas XVII. ss.Quattro Fecit idem in basilica sanctorum Quatuor Fratrum

Coronati. vestem de fundato unam, habentem historiam ipsorum ss. mar- tyrum, et effigiem ipsius almi praesulis, habentem gemmas XII.

S. Peter. Fecit etiam .... in ecclesia b. Petri principis apostolorum

vela, quaß pendent in arcu presbyterii ex auro texta habentia historiam b. Petri apostoli num. XVIII.

.... fecit super corpus b. Petri apostoli imagines argenteas totasque num. III; et unam quidem in medio, habentem effigiem Salvatoris domini nostri Jesu Christi, cum gemmis in capite per crucem ornatam hyacinthinis et prasinis. Item aliam quandam, positam ad dextram partem Salvatoris, et habentem vultum b. Petri apostoli et b. PetronillaB. Aliam quandam, positam ad partem levam depictam, vultum habentem b. A n d r e ae apostoli, simul et vultum praedicti summi praesulis, pens. lib. CIV.

.... intra basilicam b. Petri apostoli oraculum mirae pulchritudinis summique decoris construxit, quod pulchris mar- moribus circumdans splendide compsit absidamque eius ex musivo aureo superinducto colore glorifice decoravit . . . venerandi altaris frontem praecipuam tabulis auro optimo noviter dedicavit, una

95

cum gemmis quamplurimis valde optimis, ac pretiosis totam circumdedit et in meliorem ut prius statum decoremque perduxit. In quibus scilicet aureis, ut dictum est, ^abulis non solum Redemptoris nostri forma depicta praefulget, verum et eiuvS resurrectio veneranda atque indicium sacrae ac salutiferae crucis. P e t r i quoque P a u 1 i q u e pariter vultus atque A n d r e ae in prae- nominatis tabulis similiter splendent atque coruscant, inter quos sanctissimi quarti Leonis prsesul, necnon et specialis filii sui domni imperatoris Lotharii, propter futuram memoriam sive mercedem, personae Deo carae per cuncta saecula venerandae, depictae sunt. Fecit denique tabulam de smalto, opus CCXVI auri obrizi, pens. lib. (. . . .). Confessionem vero crebro dicti altaris tabulis ex argento patratis purissimo simili modo tota animi devotione ad antiquum decus et statum perduxit. In quibus Salvatorem in throno sedentem conspicimus pretiosas in capite gemmas habentem et a destris illius Cherubin, a laeva quoque eius vultus Apostolorum caeterorumque depictos. Immo et rugas sacrae confessionis ex argento constructas, vultus habentes beatissimi Petri et Pauli, pens. omnia lib. CCVIII.

Fecit autem in oratorio ss. Processi et Martiniani splendoris non modici vestem cum rotis et hominibus et historiam cum cruce, similiter de chrysoclavo et gammadiam unam.

.... Obtulit (in eccl. SS. Quattuor Coronatorum)SS.Quattro .... patenam ex auro purissimo, aureo superinductam colore, Coronati. cum crucis tropheo, Salvatorisque effigie, sanctaeque Dei Genitricis et ss. Apostolorum pulchro schemate decoratam, pens. lib. VII. Similiter calicem sanctum auroque perfusum, Evangelistarum habentem iconam et crucem, pens. lib. IV. Necnon ex argento purissimo cantharum exauratum, in quo signaculum in circuitu depressum cernitur crucis, cum Prophe- t a r u m effigiebus, beatissimique S t e p h a n i primi martyris icona.

. . . Fecit in ecclesia b. Petri principis apostolorum vestem s. Peter unam auro textam, habentem historiam, qualiter b. Petrus praedicavit ad s. Romanam ecclesiam, cum gemmis albis, id est margaritis, VII, et cum gemmis prasinis XI, necnon et gemmis hyacinthinis XXVII. ... Et in ecclesia b. Dei genitricis semperque virginis M a r i ae dominae nostrae, quae ponitur ad S. Laurentium s Lorenzo, foris murum, fecit vestem unam, habentem historiam resurrectionis

96

Domini nostri Jesu Christi et imaginem almifici praedicti P r ae s u 1 i s.

.... Fecit in ecclesia b. Christi martyris Laurent! i, sita foris murum civitatis Romanae vestem de serico mundo cum aquilis, habentem tabulas auro textas III, ex utraque parte, habentes martyrium praedicti martyris depictum et imaginem praedicti Praesulis. ssQuattro Necnon fecit in ecclesia ss. martyrum IV. Coronatorum

Coronati imagincs de argento exauratas III, unam quidem habentem vultum Salvatoris et alias duas habentes vultus ss. C 1 a u d i i et N i c o-

strati, pens. lib. LH et semis Et in pergula eiusdem

ecclesiaD, quae est ante altare maius, suspendit lilium de argento, habens mala de crystallo et ranunculum. s. Peter. . . . obtulit in basilica b. Petri apostoli ante confessionem

sacri altaris a dextris et a sinistris ad decorem ipsius basilicae angelos VI. ex argento mundissimo, pens. lib. LXIV.

.... Sed et tabulas de argento exauratas, in gradu ante confessionem b. Petri apostoli num. IV et agnos II, qui pens. lib. insimul XLIV.

.... Ipse . . . cum innumera summi decoris opera in basilica b. Petri coeli clavigeri perfecisset, portas, quas destru- xerat Saracena progenies argentoque nudarat, erexit multisque argenteis tabulis lucifluis salutiferisque historiis sculptis decoravit .... pens. Üb. LXX.

. . . Fecit in circuitu altaris b. Petri apostoli vela serica de prasino IV, habentia tabulas de chrysoclavo, cum effigie Salvatoris et apostolorum Petri et Pauli et sui ipsius almifici praesulis et in medio cruces et gammadias de chrysoclavo, cum orbiculis, in quibus sunt imagines Apostolorum mirae pulchritudinis decoratas, quas in diebus festis ad decorem ibidem suspenduntur.

Coronas ex auro mundissimo inclytis Christi vide-

licet et Sanctorum vultibus refulgentes fieri in apostolorum prin- cipis Petri ecclesia iuxta altare, sub quo eius sacratissimum corpus requiescit, dextra levaque pendentes fieri duas, cum cate- nulis aureis, buUis, gemmisque prasinis decoratas decrevit, habentes insimul delphinos LX, pens. lib. XX. Fecit et Crucifixum argen- teum miro opere depictum in eadem ecclesia, qui in leva introitus

97

parte inter columnas magnas positus ingenti splendet decore, habentem Hb. LXII et dimidiam. . . . Fecit in oratorio b. Andreae apostoli, quod S. Petri cohaBret ecclesiae, vestem sericam unam, habentem historiam aquilarum et in medio tabulam cum chryso- clavo, in qua depictae Christi et discipulorum eius dextra levaque imagines fulgent et ipsius almifici Praesulis. Ac similem post totius operis perfectionem et omamentis decoris in ecclesia SS. IV. Coronatorum vestem fecit de eodem serico, cum tabula de chrysoclavo, habentem historiam seu miraculum, quod dominus Christus de quinque panum et piscium alimentis duorum quinque millia hominum abundanter satians est operatus.

Fecit super eius (s. Petri) sanctum altare vestem de chryso- clavo, habentem historiam in medio Salvatoris inter angelicos vultus fulgentes, Petroque apostolo claves regni coelorum tra- dentis et in dextra levaque gloriosam Petri et Pauli passionem fulgentem. Inter quos ipse Praesul civitatem, quam fieri iusserat^) Petro interveniente offert depictam, et crucem auro gemmisque nitentem . . . Obtulit autem, ubi supra, vela IV cum chrysoclavo, in quibus ipse P r se s u 1 depictus imagini Salvatoris, inter ange- licos vultus fulgentis, civitatem quam lunditus paraverat, offert.

Fecit etigim in ecclesia b. Clementis martyris atque ponti- S. Cle- ficis aquaemanile de argento par unum, habens in se sculptum «aente. similitudinem capitis hominis cum vite et alia historia, pens. lib. III.

cap. 106. Benedict III. (855 — 858.) .... in basilica Bene- Salvatoris quae Constantiniana dicitur, ipsius Redemptoris ^**^* ^^^' Domini nostri Jesu Christi mirae pulchritudinis ex argento« ^ V purissimo auroque perfusam fecit iconam, leonem draconemque Laterano. pedibus conculcantem, pens. lib. XVI et semis.

.... apostolorum principi .... obtulit mirae pulchritudinis s. Peter, vestem unam aureo textam opere decoreque fulgentem almificam, Annunciationis habentem historiam et Hypapanti, qualiter ipse unigenitus Dei filius, templum ingressus doctorum in medio residebat.

.... in ecclesia b. Dei genitricis semperque virginis Mariae s M. in dominae nostrae, quae ponitur trans Tiber im absidam maiorem Traste-

vere.

1) Die Leostadt. Schlosser, Qaelleubach.

98

ipsius ecclesiae in ruinis positam, noviter atque a fundamentis faciens ad meliorem erexit statum. Fenestras vero vitreis coloribus ornavit et pictura musivi decoravit. Necnon et porticum atque baptisterium cum secretario omnia et in omnibus sarta tecta noviter renovavit. Geschenk Huius temporibus Michael filius Theophili imperatoris

desoström. Constantinopolitanae urbis Imperator ob amorem Aposto- Kaisers iQ^m^j misit ad b. Petrum apostolum donum per manum jjj Lazari monachi et pictoriae artis nimie eruditi, genere vero Chazai, id est Evangelium de auro purissimo, cum diversis lapidibus pretiosis. Calicem vero similiter de auro, et lapidibus circundatum, reticulo pendente de gemmis albis pretiosis mirae pulchritudinis decoratum, et vela duo de olovero, cum cruce de olovero et lista similiter de chrysoclavo et parva coopertoria ipsius calicis, sicut mos Graecorum est. Similiter et vestem de purpura imperiali munda super altare maius ex omni parte cum historia et cancellis et rosis de chrysoclavo magnae pulchritudinis deor- natam, etiam et velum de stauraci unum, cum cruce de chryso- clavo et litteris de auro Graecis. Nicolaus I. cap. loj. Nicolaus I. (858 — 867.) .... in diaconia s. Dei

856— 867.gej^itj.icis Mariae dominae nostrae, quae vocatur Cosmedin fecit • */^ vestem holosericam unam de stauraci, habentem historiam leones

Cosmedin.

maiores II. s. Gio. in Fecit autem in Basilicae Salvatoris .... cruces de

Laterano. argento purissimo, quae pendent ante figuram substantiae carnis

eiusdem domini nostri Jesu Christi. Geschenke (Geschenke des oström. Kaisers Michael III.) Similiter

Michaels ygj.Q ^^ vestcm de chrysoclavo cum gemmis albis, habentem historiam Salvatoris et b. apostolum Petrum et Paulum et alios apostolos, arbusta et rosas utraque parte altaris, legentes de nomine ipsius Imperatoris, mirae magnitudinis et pulchritudinis decore.

Necnon in titulo Vestinae expressae figurae b. Vital is

martyris fecit iconam, habentem IV. Hb. et semis.

^- ^* Ecclesiam autem Dei genitricis, semperque virginis M a r i ae,

^^^*' quae primitus antiqua nunc autem nova vocabatur, quam

. ^ Dominus Leo IV. Papa a fundamentis construxerat, sed picturis

cesca ^ ■*

Romana.) cam minimc decorarat, iste beatissimus praesul pulchris ac variis

99

fecit depingi coloribus augens decorem et plurimis corde puro ornavit speciebus.

. . . renovavit in basilica Dei genitricis M a r i ae, quae dicitur S. M. in Cosmedin, secretarium, ibique pulchri decoris fecit triclinium ^^^"^^^^"* cum caminatis ad honorem et decorem eius. Pari modo iuxta idem secretarium porticum renovans ille construxit, atque aedificavit Oratorium in honore s. Nicolai et plurima dona ibi contulit almus.

(In eccl. S. Petri.) . . . tres imagines argenteas, una figura s. Peter. Domini Salvatoris, duabus vero angelorum scalpsit effigies, ac illis IX Hb. auri deaurans subposuit; quarum una pens. Hb. LXXX, aHa Hb. LXX, tertia vero pens. Hb. simiHter LXX.

In patriarchio siquidem Lateranensi domum pulcherrimam Lateran, nimisque decoram fieri iussit.

c. 108. Hadrian IL (867 — 872.) . . . basiHcam Nicolai-Hadrianir. tan am, quam sanctissimus papa Nicolaus a fundamentis adeo^^7— 872. luculenter cum tribus aquaeductibus f abrefactis extruxerat, ut omnes Lateranenses basilicas sui pulchritudine superaret, iuxta votum decessoris sui picturis variis decoravit.

c, 112. Stephan VI. (V.) (885 — 891.) Deinde cum venerabi- Stephan Hbus episcopis et augustali legato ac honorabili senatu per omnia ^^* ^^'^ sacri palatü perrexit vestiaria, quaB in tantum devastata reperit, ^ . ^ ut de sacratis vasis, quibus mensas teneri festis diebus pontifices Lateran, consueverant, paucissima invenirentur. De reliquis vero opibus nihil omnino; sed quia nimirum si vestiariorum gazas ablatas reperit, qui sacraria perquirens de pluribus donariis et ecclesiarum ornamentis pene nihil invenit. Crux tamen aurea illa famosissima, quam Belisarius patricius ad honorem b. principis Petri apo- stolorum instituit et plurimae sacratissimorum altarium aureae vestes, cum reliquis pretiosis ornamentis non defuerunt. Nam ideo ipse beatissimus papa coram tantis testibus ea requirere providit, ut cuncti cognoscerent nil tale suis temporibus esse adtemptatum.

Fecit in eadem praedicta basilica (S. M. ad Praesepe) vela s. M. ad IV. in circuitu altaris maioris, quorum duo sunt de serico pigacio, P^^^^P^- tertium pavonatile, quartum de Alexandrin o, ornatum totum in circuitu de olovero.

(in bas. Constantiniana) contulit . . . vela serica de^ ^^®- *^ blatthin byzantea IV in circuitu altari maioris, II ex his aquilata, ^^^^^'^^•

7*

lOO

et II de basilisci, ornata in circuitu de olovero. Et per singulos

arcUvS presbyterii vela serica leonata XC. s. Gia- Ecclesiam bb. apostolorum Jacob i et Philipp!, quae nimio

como. senio consumpta ruina^ proxima erat, a fundamento renovavit.

Quam collato calice et patena exaurata nomine Grsecis Lati-

nisque litteris inscripto adornavit.

XIV.

KUNSTTHÄTTGKEIT IN RAVENNA BIS INS SECHSTE

JAHRHUNDERT.

Agnellus (um S^gJ. Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis, — ed. Holder- Egger ^ Mon. Germ, SS. RR. Langobard, /. 26 s ff.

Literatur: Piper, S. 349 — 361; Steinmann, S. 43 — 61 ; Rubens (Girol. Rossi) Historiarum Ravennatum libri X. Venedig, 1589 (im Thesaur. antiquitat. et hist. Ital. T. VII. p. I.) besonders dessen Beschreibung der ver- lorenen Mosaiken in S. Giovanni Evangelista (auch gedruckt bei Muratori SS. RR. Ital. I., 2. 567).

Quast, Die a. ehr. Bauwerke von R. vom V. — IX. Jahrh. Berlin, 1842; Rahn, Ein Besuch in R. Zahns Jahrb. f. Kunstw. 1869; Ricci, Ravenna. Rav., 1878; Richter, Die Mosaiken von R. Wien, 1878; Berti, SuU'antico duomo di R., battistero, episcopio e tricolo. Rav. 1880; Diehl, Ravenne, etudes d'archeol. byzantine. L'Art, 1885.

Wickhoff, Die ,monasteria' bei Agnellus. Mitth. des Inst, für österr. Geschichtsforschung. 1887; Ders., Das Speisezimmer des Bischofs Neon von R. Repertorium f. Kunstw. XVII.; Müntz, The lost mosaics of R. American Journal of archeology, vol. I., II.

Ursus 23. Igitur haedificavit iste beatissimus praesul infra hanc

(370-369.) civitatem Ravenna sanctam catholicam ecclesiam, quo omnis assi- due cuncurremus, quam de suo nomine Ursiana nominavit. Ipse eam suis temporibus fundavit et, Deo iuvante, usque ad effectum perduxit. Lapidibus preciosissimis parietibus circumdedit, super totius templi testudinem tessellis variis diversas figuras composuit. Omnis autem populus quasi vir unus, spontaneus animus laborabat laetans et gaudens, et de cselis Deum cunlaudabat quia, prospera- batur Salus in manibus eorum per intercessionem sui sacerdotis et confessoris. Qua Euserius et Paulus unam parietem

lOI

exornaverunt, parte mulierum, iuxta altarium S. AnastasiaB quod fecit Agatho. Ipsa est paries, ubi columnae sunt positae in ordinem usque ad murum de postis maiore. Aliam vero parietem parte virorum comptitaverunt Satius et Stephanus usque ad praedictam ianuam, et hinc atque illinc gipseis metallis diversa hominum animaliumque et quadrupedum enigmata inciserunt et valde optime composuerunt.

24. Fundator ecclesiae Petrianae, muros per circuitum Petrus i. haedificans, sed nondum omnia conplens. Nulla ecclesia in sedificio ^^~'425- maior fuit similis illa neque in longitudine, nee in altitudine; et valde exornata fuit de preciosis lapidibus et tessellis variis decorata et valde locupletata in auro et argento et vasculis sacris, quibus ipse fieri iussit. Ibi asserunt affuisse ymaginem Salvatoris depictam, quam nunquam similem in picturis homo videre potuisset, super regiam; tarn speciosissima et assimilata fuit, qualem ipse Filius Dei in carne non fastidivit, quando gentibus praedicavit.

2^, Sed tarnen volo, ut vobis notum sit, quod de superscripta Domini nostri sancta effigie a singulis audivi senioribus, tam popularibus, quamque sacerdotibus, sicut ipsi traditum habuerunt ab antecessoribus suis. Non solum mihi intimatum est qui volo hunc adscribere Pontificalem, verum etiam et ceteris meis cun- discipulis et fratribus, qui nutriti in gremio sancta Ursiana ecclesia fuimus: Quod fuisset quidam spiritualis pater in heremo, postu- labatque cotidie a Dominum, ut ostendisset ei formam incar- nationis suae. Qui dum post multa tempora in tali oratione suae animae taedio lassaretur, astitit ei nocte vir in candidis vestimentis, angelico habitu indutus, dixit illi: *Ecce exaudita est oratio tua et laborem tuum aspexi. Surge, vade in civitatem quae vocatur C 1 a s s i s et quaere ibi ecclesiam Petrianam; et cum ingressus ibidem fueris, aspice super valvas eiusdem ecclesiaB infra ardicam, ibi me videbis depictum in parietis calce, qualis ego fui in mundo in carnem.* Deinde ipse gaudio magno repletus, verbo auditu laetus et ovans, heremum reliquit, comitabanturque cum eo duo leones. Et surgens, per longinqua terrena itinera ad civitatem C 1 a s s i m pervenit, et cum ingressus fuisset in praefatam ecclesiam una cum ipsis leonibus, diutissime plorans et orans per parietes sanctam effigiem quaerere coepit. Qui cum non invenisset, venit ad locum, quo dormienti revelatum fuerat ipsa esse depicta effigies.

I02

Et videns eam, cecidit pronus in terram, lacrimans, adoravit et agens gratias, quia sicut viderat, veluti ei fuerat in sompnis revelatum.

27. Et infra ecclesia beati Johannis evangeliste iussit Galla Placidia pro illius sanctitate eius effigie tessellis exornari in pariete tribunali post tergum pontificis, supra sedem ubi pontifex sedet. Quae effigies ita facta: prolixam Habens barbam, extensis manibus, quasi missas canit, et hostia veluti super altare posita est, et ecce angelus Domini in aspectu altaris illius orationes suscipiens est depictus. Istius temporibus Galla Placidia augusta multa dona in ecclesia Ravennati optulit et lucernam cum cereostato ex auro purissimo fecit, pensantes, ut dicunt quidam, pondere publico libras septem, una cum sua effigie scenofactoriaB artis factam infra orbita et per in giro legentem: 'Parabo lucernam Christo meo.' Et hie beatissimus alapas Evangeliorum ex auro optimo et gemmis lucidissimis fecit, et effigies illius ibidem facta est, quae permanent usque in praesentem diem, et literae hoc ostendentes desuper capitis illius scripta sunt :

• Domnus Petrus antistes ob diem ordinationis suae sanctae

ecclesiae optulit.* Neon 28. iEdificator autem fuit superscripta ecclesia Petriana,

um 458. cuius funditus aliquam partem antecessor construxerat, unde necesse erat, successores antecessori opus implere. Dehinc fuerant omnia postquam constructa aedificia et sartatecta tenpli innovata sunt, et auratis tessellis apostolorum imagines et nomina camera circumfinxit, parietes promiscuis lapidibus cinxit. Nomen ipsius lapideis descriptum est helementis:

,Cede vetus nomen, novitati cede vetustas,

Pulcrius ecce nitet renovati gloria Fontis,

Magnanimus hunc nanque Neon summusque sacerdos

Excoluit, pulcro conponens omnia cultu/ 2g, Domum infra episcopium Ursianae ecclesiae, .quae vocatur Quinque agubitas, a fundamentis construxit et usque ad effectum perduxit. Ex utraque parte triclinii fenestras mirificas struxit, ibique pavimenta triclinii diversis lapidibus ornare prae- cepit. Istoriam psalmi, quam cotidie cantamus, id est ,Laudate Dominum de caelis*, ') una cum cathaclismo in pariete, parte ecclesia,

>) Ps. 148.

I03

pingere iussit ; et in alio pariete, qui super amnem posito, exornari coloribus fecit istoriam domini nostri Jesu Christi, quando de quinque panibus et duobus piscibus tot milia, ut legimus, homines satiavit. Ex una autem parte frontis inferius triclinei mundi fabricam comptitavit; in qua versus descriptos exametros coti- die legimus ita:

,Principium nitidi prima sub origine mundi Cum mare, tellurem, caeli cum lucida regna Virtus celsa Patris Natique potentia fecit; Cumque novus sol, luna, dies, aurora micabit, Ex illo astrigerum radiavit lumina caelum. Unus in orbe novo vir terra virgine factus Exiluit humo, insons hinc corpore senso. Iste Dei meruit vocitari solus imago, Namque sui similem hominem produxit in orbem Supremi genitoris, amor, dominumque locavit. Hunc Sator omnipotens, rerum ditissimus, ipse Multifluis opibus lungum ditavit in aevum, Isti cuncta simul silvarum praemia cessit, Iussit in aeternum fetus producere terram. Huius oves niveae, nitida per gramina vaccae, Huius et alticomis sonipes fulvique leones, Huius erant passim ramosi in cornua cervi, Pinnatique greges avium piscisque per undas. Omnia nanque Deus homini, quaecunque paravit, Tradidit et verbo pariter servire coegit. Hunc tamen in primis monitis caelestibus olim Observare suam legem et vitalia iussit, Praecepit vetita [auderet] ne mandere poma: Praeceptum spemens, sie perdidit omnia secum/ Et in alia fronte depicta istoria Petri apostoli, subscrip- tique sunt versus metricos:

,Accipe, sancte, libens, parvum ne despice Carmen,

Pauca tuae laudi nostris dicenda loquelis.

Euge, Simon Petre, et missum tibi succipe munus,

In quod sumere te voluit Rex magnus ab alto.

Suscipe de coelo pendentia lintea plena,

Missa Petro tibi, haec diversa animalia portant,

104

Quae mactare Deus te mox et mandere iussit. In nullis dubitare licet, quaB munda creavit Omnipotens genitor, rerum cui summa potestas. Euge, Simon Petre, quem gaudet mens aurea Christi Lumen apostolicum cunctos ornare per annos: In te sancta Dei pollens ecclesia fulgit, In te firmum suae domus fundamenta locavit Principis aetherei clarus per secula natus. Cunctis clara tibi est virtus, censura fidisque. Bis senos inter fratres in principe sistis Ipse loco, legisque novae tibi dantur ab alto, Quis fera corda domas hominum [quis] pectora mulcis Christicolasque doces tu omnes esse per orbem. lamque tuis meritis Christi parat gloria regnum/ Exuperan- j2. De vero iUorum effigie si forte cogitatio fuerit inter vos,

tius 1 477. quomodo scire potui : sciatis, me pictura docuit, quia semper fiebant imagines suis temporibus ad illorum similitudinem. Et si altercatio ex picturis fuerit, quod adfirmare eorum effigies debuissem: Ambrosius Mediolanensis sanctus antistes in Passione beatorum martirum Gervasii et Protasii de beati Pauli apostoli effigie cecinit dicens: Cuius vultum me pictura docuerat.* Johannes ^^, Ipsius temporibus ecclesia beati Laurentii martiris,

I 477— quag sita est in Caesarea, constructa ab Lauricio maior cubiculi Honorii imperatoris, cum summa diligentia compta esse cernimus mirae magnitudinis haedificiorum.

j5. Sed tarnen de iam dicta ecclesia non sileam, quomodo audivi a narrantibus. Idem Honorius caesar iussit huic Lau- ricio, ut in Caesarea ei palatium haedificaret, Qui sumpta pecunia in Caesarea pervenit ibique iam dictam basilicam beati martiris haedificavit. Qua cum omnibus consummata fuisset, reversus ad suum dominum, ut ei expletam aulam commissam narraret. Moxque cum turbatum invenit, et sedens imperiali habitu, ita architectum Lauricium in ira interrogare coepit, si tota regalis aula, quam ei fabricare iusserat, perfecta in suis operibus fuisset. Invidiosa et prisca fraus, malivolos homines aures imperatoris temptaverant, quod beatus Lauricius non aedes imperialis, sed ecclesia haedificasset. Qui respondens ait: magnam aulam hono-

105

rifice struxisset, atria, excelsas arces et cubilia promiscua ad ipsius domus latera sufulsisset. Imperatoris ira quievit. Qui dum ex longinquo itinere Honorius augustus a Caesaream perve- nisset, vidensque sublimia sedificia, placuit valde sibi; qui cum intus fuisset ingressus, veloci cursu Lauricius fugiens post sanctam aram ut evadere potuisset. Quem cum iussisset Hono- rius cunprehendere, cecidit in faciem suam pronus in terram, et factus in extasim, preciosissima gemma, quam in Corona capitis habebat, infixa est in uno ex lapidibus. Solumque caput sursum erigens, post nebulatis oculis visumque receptum, vidit post ipsum altare beati Laurentii, quod beatissimus papa consecraverat Johannes, stantem praedictum Lauricium et athleta Christi Laurentius manum super Lauricii coUa tenentem. Tunc imperator Lauricium iustiorem se iudicavit, et relicta ira- cundia, acsi patrem eum venerare coepit et secundum se inter omnes in palatio habuit.

36 sepultusque est in monasterio sanctorum

Gervasii et Prostasi i, iuxta praedictam ecclesiam, mirabiliter decoratam musiva aureä et diversarum lapidum genera singu- laque metalla, parietibus iuncta. Area vero illa ubi prsestantissimum corpus requiescit, tanta praelucida, ut quidam asserunt, fuit, ut a praetereuntibus infra pium corpus videretur. Et cur non hodie apperet, ut prisco apparebat tempore, ut nuper, dicam, didici. Nescio nomen, quis ille imperator voluit ad suam abstrahere utilitatem. Nocte quadam astitit beatus Lauricius custodi ecclesiae et dixit : ,Afifer cinerem et aquam, et Jine sepulcrum meum et postmodum diligenter lava.* Quo factor candor evanuit. Alia vero die, cum venissent caBmen- tarii ad tollendum, viderunt deteriorem, et nunciaverunt praeposito, qui super vectigalia erat, deinde nunciantes in atria principis, demiserunt usquc huc; et ipsam arcam non terra sustentat neque lapis. Et antequam in cubiculum arcae ingrediaris, manu dextera aspexeris, iuxta quod effigies trium puerorum musive depicta sunt, ibi literis aureis invenies continente ita: ,Stefano Protasio Gervasio b. martirio et sibi memoria aeterna Lauricius huius dedicavit sub die III. Kai. Octubris, Theodosio XV. et P 1 a c i d o 435- Valentiniano.*

Et in arco maioris tribunae, in quantum valuimus legere, ex parte invenimus continentem ita, quod in 4 annis et 6 mensibus

io6

aedificatio cunsummassent, finita sunt omnia. Et in ingressu ecclesiaß reperimus scriptum, quod Opilius ipsam exomasset frontem, qui ipse Opilius multum eam omavit in argento et auro. Et si diligentius inquiras, multus omatus foralitius maiorum vasculorum, tarn Corona, quanque et calices appensorii, quos in ornamentis cernimus habere Ursiana ecclesia, ex ipsa martiris basilica sublati fuerunt. Et ipse sepultus est Opilius parte mulierum circa mediam subditam. Gemma vero illa, unde superius memoravimus, tarn praestantior gemmis fuit, ut ad illius lumen noctu potuisset homo per ipsam ecclesiam gradere. Etiam, aiunt quidam, extrinsecus fulgebat, et apparet signum lapidis, ubi infixa fuit, usque in praesentem diem.

3p. Et abiit ad A r i m i n u m, et venit exinde cum dromonibus in Porte Lione, ubi postea palatium modicum haedificare iussit in insula, non longe a litore maris, ubi nunc monasterio sanctae Mariae esse videtur, infra balneum, non longe ab Ravenna miliario 6. Et nunc in nostris temporibus praedictum palatium servos meos demolire iussi et Ravennna perduxi in haedificia domus meaB, quam a fondamentis haßdificavi iure materno, quae vocatur domus presbiteralis in regione qui dicitur a d N i mp h e o s, iuxta ecclesiam sanctae A g n e t i s martiris, et ab alia parte numero bando primo, non longe a miliario aureo.

41, Interea cum illo in tempore mater Valentiniani, augusta Galla Placidia ecclesiam sanctae Crucis redentricis nostrae aedificaret, nepta ipsius nomine Singledia nocte quadam per Visum ammonita, cui astitit vir in candidis vestimentis, canitie capitis decoratus pulcerrimaque barba dixit: ,In illo et illo loco non longe ab hac sanctae Crucis ecclesia, quam amita tua haedi- ficare iubet, quantum iactum sagitta est, construe mihi monaste- rium, sicut designatum inveneris. Et ibi cum inveneris in terra crucis similitudinem, sit ibi altarium consecratum. Et inpone in eum Zachar iae vocabulum praecursoris pater.* Quae mox evigilans, cucurrit citius ad locum, ubi designatio illi ostensa fuerat ; invenit, quasi ad manus hominis cavatum fundamentum fuisset. Quae mox procurrens, retulit augustae cum gaudio magno et petiit ab ea operarios; largivitque illi XIII. haedificatores. Et statim coepit haedificare, ut designatum invenit, in bissenosque dies et unum insuper omnia construxit et ad effectum perduxit. Et cunsecravit

I07

ditavitque eum in auro et argento et coronis aureis et gemmis preciosissimis et calices aureos, quos in nativitate Domini proce- dunt, per quos sanguinem Domini potamus ; in sancta U r s i a n a ecclesia inde fuerunt. Et iuxta labellum calicis sie invenimus sciptum :

jOffero sancto Zacharia Galla Placidia augusta.' Ipsaque S i n g 1 e d i a ibidem requiescit ; sepulcrum eius nobis agnitum est. Galla vero augusta haedificavit ecclesiam sanctae C r u c i s preciosissimis lapidibus structa et gipsea metalla sculpta ; et in rotunditate arcus versus metricos continentes ita:

,Christum fönte lavat paradisi in sede Johannes, Quo vitam tribuit felicem, martirem mostrat/

Et in fronte ipsius tenpli, introeuntes pili ianuas, desuper depictis quatuor paradisi flumina versus exametros et pentametros, si legeritis, invenietis:

,C briste, Patris verbum, cuncti concordia mundi,

Qui ut finem nescis, sie quoque principium. Te circumstant dicentes ter ,sanctus* et ,amen,*

Aligeri testes, quos tua dextra reget. Te coram fluvii currunt per secula fusi

Tigris et Eufrates, Fison et ipse Geon. Te vincente, tuis pedibus calcata per aevum

Germanae morti crimina saeva tacent.*

Et dicunt quidam, quod ipsa Galla Placidia augusta super quatuor rotas rubeas marmoreas, quae sunt ante nominatas regias, iubebat ponere cereostatos cum manualia ad mensuram, et iactabat se noctu in medio pavimento, Deo fundere preces, et tamdiu pernoctabat in lacrimis orans, quamdiu ipsa lumina perdurabant.

42. Sepulta est Galla Placidia in monasterio sancti N a z a r i i, ut aiunt multi, ante altarium infra cancellos, quos fuerunt serei, qui nunc lapidei esse videtur. Aedificavitque ecclesiam sancti Johannis evangelistaß. Cum esset angustiosa per discrimina maris gradiens, orta procella, carina quassante a fluctibus, putans mergere in profundum, Deo votum vovit de apostoli ecclesia: liberata est a furia maris. Et infra tribunam ipsius ecclesise super capita imperatorum et augustarum legitur ita:

io8

• Confirma hoc Deus, quod operatus es in nobis, a tenplo

tuo Jerusalem tibi Offerent reges munera.*

Et desuper alium versum invenies sie legentem:

• Sancto ac beatissimo apostolo J o h a n n i evangelistse G a 1 1 a

Placidia augusta cum filio suo Placido Valentiniano augusto et filia sua Justa Grata Honoria augusta liberationis periculum maris votum solvent/

Iterumque aedificavit ecclesiam S. Stephani in Arimino.

Petrus III. 50. Aedificavit hie beatissimus fontem in civitate C 1 a s s i s

494— 5 19- iuxta ecclesiam quae vocatur P e t r i a n a quam Petrus antistes fundavit. Qui fons mira magnitudinis duplicibus muris et altis moenibus structis aritmeticas artis. Iterumque fundavit domum infra episcopium R a v e n n ae sedis, quas dicitur T r i c o 1 i, eo quod tria cola contineat ; quae haedificia nimis ingeniosa inferius structa est. Fecitque non longe ab eadem domo monasterium S. Andreas apostoli; suaque effigies super valvas eiusdem monasterii est inferius tessellis depicta. Foris vero parietibus proconnisis mar- moribus decoravit ; et in ingressu ianuae extrinsecus super Hminare versus metricos continentes ita videlicet:

,Aut lux hie nata est, aut capta hie libera regnat.

Lux est ante, venit caeli decus unde modernum,

Aut privata diem pepererunt tecta nitentem,

Inclusumque iubar secluso fulget Olimpo.

Marmora cum radiis vernantur, cerne, serenis

Cunctaque sidereo percussa in murice saxa.

Auctoris pretio splendescunt munera Petri.

Huic honor, huic meritum tribuit, sie comere parva,

Ut valeant spatiis anplum superare coactis.

Nil modicum Christo est. Artas bene possidet aedes,

Cuius in humano consistunt pectore tenpla.

Fundamen Petrus, Petrus fundator et aula.

Quod domus, hoc dominus, quod factum, factor et idem,

Moribus atque opere. Christus possessor habetur,

Qui duo cunsocians mediator reddit et unum.

Huc veniens fundat parituros gaudia fletus,

Contritam solidans percusso in pectore mentem.

Ne iaceat, se sternat humo morbosque latentes.

log

Ante pedes medici, cura properante, recludat. Saepe metus mortis vitae fit causa beatae.*

57. Et hie pontifex in süa proprietatis iura haBdifieavit Ecclesius ecelesia sanetae et semper virginis intemeratae Mariae, quam 522—532. cernitis, mira magnitudine, cameram tribunalis et frontem ex auro ornatam, et in ipsa tribunali camera effigies sanctaB Dei geni- tricis, cui simile nunquam potuit humanus oculus cunspicere. Quis vir ille ausus diutissime intuere imaginem illam, continentem ita versus metricos sub suis pedibus [inveniet], videlicet:

, V i r g i n i s aula micat, Christum quae cepit ab astris,

Nuncius e caelis angelus ante fuit. Misterium! Verbi genitrix et virgo perennis

Auctorisque sui facta parens Domini. Vera magi, claudi, caeci, mors, vita fatentur.

Culmina sacra Deo dedicat Ecclesius.*

66. Fecit autem et civorium de argento super altarium Victor sanctaß ecclesiae Ursianae, quae a nomine ha&dificatoris vocatur, 537—544- miro opere. AHi aiunt, una cum plebe, et alii dicunt, quod tem- poribus Justiniani orthodoxi senioris imperator per suggesti- onem sibi postulasset, quod tale opus facere voluisset, ut auxilium praeberet. Qui misericordia motus omnem censum istius Italiae in ipso anno beato Victori largivit. Quem cum accepisset, cun- struxit, ut cernitis, opus, quod dehinc, sublato ligneo vetusto, centies viginti librarum argenti iusto pondere structum est. Et super arcos civorii versus conscripti hü sunt:

,Hoc Votum Christo solvit cum plebe sacerdos

Victor, qui populis auxit amore fidem. Pontifici Christo solventi vota ministrat

Aligerum cingens haec loca sancta manus. Egregium miratur opus sublata vetustas,

Quae melior cultu nobiliore redit. Catholicae legis venit . . (Lücke) si quis amator, Mox reparatus abit corpore, C briste, tuo.' Reliquo vero, quod remansit, diversa vascula ad mensam pontificis extruxit, de quibus ex parte aliqua permanent usque in praesentem diem. Fecitque endothim super sancta ecelesia altarium U r s i a n ae ex auro puro cum staminibus siricis, ponderosa nimis,

110

mediam Habens coccam; et inter quinque imagines suam ibi decernimus, et subtus figuratos pedes Salvatoris graphia contexta est purpurata:

,Victor episcopus, Dei famulus, hunc omatum ob diem resurrectionis domini nostri Jesu Christi anno V. ordinationis suae obtulit.'

Refecitque balneum iuxta domui ecclesiae, haerens parietibus muri episcopii, ubi residebat, quod usque hodie mirifice lavat, et preciosissimis marmoribus pariete iunxit, et diversas figuras tessellis aureis variasque composuit, et tabulam descriptam literis aureis tessellatis, in qua laboriose legere curavimus, et ita hos exametros catalecticos versos in aedem conscriptos invenimus:

,Victor, apostolica tutus virtute sacerdos Balnea parva prius prisco vetusta labore Deponens, miraque tarnen novitate refecit, Pulcrior ut cultus maiorque resurgat ab imo. Hoc quoque perpetuo decrevit möre tenendum, Ut biduo gratis clerus lavet ipsius urbis, Tertia cui cessa est et feria sexta lavandi.*

Maxi- j'z. Aedificavitque ecciesiam beati S t e p h a n i hie R a v e n n ae,

raianus levita et martiris, non longe a posterula Ovilionis, a funda- 54 ~55 -jYientis, mira magnitudine decoravit pulcerrimeque ornavit; et in cameris tribunae sua effigies tessellis variis infixa est, et per in giro mirifice opere vitreo cunstructa est, multasque reliquias ibidem condidit sanctorum de corporibus, quorum nomina ita exarata invenietis :

,In honore sancti ac beatissimi primi martiris Stephani servus Christi Maximianus episcopus hanc basilicam, ipso adiuvante, a fundamentis construxit, et dedicavit die tertio Idus 550. Decenbris, ind. XIV. novies p. c. Basilii iunioris.*

y^. Iste Tricolim suis temporibus omnia haedificia com- plevit, et ubi ipse cum suis antecessoribus depictus est, si legere vultis, aspicientes, ita scriptum invenietis:

,Hic Petrus iunior Christi concepta secutus,

Ut docuit, sacris moribus exibuit. Hanc quoque fundavit mirandis molibus arcem,

Nominis ipse sui haec monumenta dedit.

III

Huius post obitum Aurelianus gessit honores,

Post hunc antistes extitit Ecclesius; Hinc fuit Ursicinus, sequitur post ordine Victor,

Temporibus iunior Maximianus adest. His Polensis erat, Christi levita profundus,

Legi Dei miserans et pietate bonus. Quem Deus ipse virum decoravit culmine sacro,

Ecclesiaeque sua pontificem statuit; Ipse autem, factis propriis se non meruisse Culmen apostolicum, sed pietate Dei.* j6, Aedificavitque ecclesiam beataB Mariae in Pola quae vocatur Formosa, unde diaconus fuit, mira pulcritudine et diversis ornavit lapidibus. Domum vero, ubi rector istius ecclesiae in ipsa civitate habitat, ipse haedificavit et omnes opes suas Ravennati ecclesiae tradidit, quas usque hodie possidemus. Ecclesiam vero beati Andreae apostoli hie Ravennae cum omni diligentia non longe a regione Herculana, columnas marmoreas suffulsit, ablatasque vetustas ligneas de nucibus, proconisas decoravit.

jj, Consecravit ecclesiam beati Apolenaris pontificis in Classe sitam et beati Vitalis martiris in Ravenna et beati archangeli Michaelis hie Ravennae, quam Bacauda cum sancta recordationis memoria Juliano argentario aedificavit in regione qui dicitur ad Frigiselo. Ibique invenietis in camera tribunae ita legentem:

,Consecuti beneficia archangeli Michaelis Bacauda et Julianus a fundamentis fecerunt et dedicaverunt sub die Non. Mai quater p. c. Basili iunioris viri clarissimi consulis in VIII.* 545.

Et, ut asserunt quidan), hie Bacauda gener praedicti Julian i fuisset, et in arca 3axea non longe ab ipsa archangeli ecclesia infra turrem Bapauda requiescit. Et in tribuna beati Vitalis eiusdem Maximiani effigies atque augusti et augustae tessellis valde comptitatae sunt. Quamdiu possumus de hoc sancto viro tantam bonitatem referre, deficit mihi tempus narrationis. Iste plus Omnibus laboravit quam ceteri pontifices praedecessores sui. Illius temporibus haedificatus est numerus vicinus domui meae qui dicitur bandus primus, non longe a miliario aureo, et illius nomen etiam in tegulis exaratum, invenimus ita: Maximianus

112

episcopus -Ravennae/ quod ego vidi et legi. In ardicaque beati Apolenaris et Vitalis tabulas descriptas invenietis magnis literis continentes ita:

jBeati Apolenaris sacerdotis basilica, mandante vero beatissimo Ursicino episcopo, a fundamentis Julianus argen- tarius aedificavit, omavit atque dedicavit, consecrante vero beato

549. Maximiano episcopo die Non. Maiarum ind. XII, octies p. c. Basilii*.

In ardica beati Vitalis ita invenietis:

547. ,Beati martiris Vitalis basilica, mandante Eclesio vero

beatissimo episcopo, a fundamentis Julianus argentarius aedifi- cavit, örnavit atque dedicavit, consecrante vero reverentissimo Maximiano episcopo sub die XIII [Kai. Mai.] sexies p. c. Basilii iunioris [v. c, indictione X]*.

Corpus vero beati P r o b i cum ceteris sanctorum pontificum corporibus iste sanctus vir aromatibus condivit et bene locavit, et in fronte ipsius ecclesiae beatorum Probi et Eleuchadii et Caloceri effigies tessellis variis decoravit, et sub pedibus eorum invenietis {Lücke),

80. Fecitque duo crismataria vascula, quorum unus libras habuit quatuordecim, mirifice anagrifa operatione, sed ante tempus nuper periit Petronacis archiepiscopi tenporibus, aliud vero permanet in praesenti, pulcherrime operatum, in quo legitur:

,Servus Christi Maximianus archiepiscopus hunc cris- matarium ad usus fidelium fecit fieri*.

lussit ipse endothim bissinam preciosissimam, cui similem nunquam videre potuimus, aculis factam, omnem Salvatoris nostri historiam cuntinentem. In sancto die epiphaniaB super altarium Ursianae ecclesiae ponitur. Sed non tota cunplevit; successor ipsius explevit unam partem. Quis similem videre potuit ? Non potest aliter aestimare ipsas imagines aut bestias aut volucres, quae ibi factae sunt, nisi quod in came omnes vivaB sint. Et ipsius Maximiani effigies in duobus locis praeclare factae sunt, una maior et altera minor, sed nulla inter maiorem et minorem distantia est. In minore habet literas exaratas, conti- nentes ita: ,Magnificate Dominum mecum, qui me de stercore exaltavit*. Fecitque aliam endothim ex auro, ubi sunt omnes

113

praßdecessores sui, auro textiles imagines fieri lussit. Fecitque tertiam et quartam cum margaritis, in qua legitur : ,Parce, Domine, populo tuo, et memento mei peccatori, quem de stercore exaltasti in regno tuo*. Crucem vero auream maiorem ipse fieri iussit et preciosissimis gemmis et margaritis ornavit, iachintos et ame- thistos et sardios et smaragdos, et infra aurum medio loco crucis de ligno sanctae redemptricis nostrae crucis, ubi corpus Domini pependit, occultavit. Est autem auri maximum pundus.

86. Igitur iste beatissimus omnes Gothorum ecclesias Agnellus reconciliavit, quae Gothorum temporibus vel regis Theude- 556— 570- rici constructae sunt, quae Ariana perfidia et hereticorum secta doctrina et credulitate tenebantur. Reconciliavit ecclesiam sancti E u s e b i i sacerdotis et martiris, quaB sita est non longe a campo Coriandri extra urbem. Id. Novenbris, quam aadificavit Uni- m und US episcopus anno 24. Theodorici regis absque funda- 514. mentis. Similiter et ecclesiam beati G e o r g i i reconciliavit tempo- ribus B a s i 1 i i iunioris, sicut in ipso relegitur tribunali. Reconciliavit ecclesiam beati Sergii, quae sita est in civitate Classis iuxta viridiarium, et beati Zenonis in Cesarea. Infra urbem vero Ravennam ecclesiam sancti Theodori non longe a domo D r o c d o n i s, qua domus una cum balneo et sancti Apolenaris monasterio, quod in superiora domus structum, epicopium ipsius ecclesiae fuit. Et ubi nunc est monasterium sancta et semper vir- ginis intemeratae Mariae, fontes praedictaß martiris ecclesia fuerunt. Sed de hoc fero nomine ,cosmi*, quod Latinum sit — unde non solum Latini, sed et G r e c i aliquantas altercationes inter se habuerunt — nam sine omni reprehensionem ,cosmi*, id est omata^ unde et mundus apud G r e c o s ,cosmos' appellatur. Igitur recon- ciliavit beatissimus Agnellus pontifex infra hanc urbem eccle- siam sancti Martini confessoris, quam Theodoricus rex fun- davit ; quae vocatur Caelum aureum; tribunal et utrasque parietes de imaginibus martirum virginumque incedentium tessellis decoravit ; suffixa vero metalla gipsea auro super infixit, lapidibus vero diversis parietibus adhaesit et pavimentum lithostratis mire composuit. In ipsius fronte intrinsecus si aspexeritis, Justiniani augusti effigiem reperietis et Agnelli pontificis auratis decoratam tessellis. Nulla ecclesia vel domus similis in laquearibus vel tra- vibus ista. Et postquam consecravit, in ipsius confessoris episcopio

Schlosser, Quellenbuch. g

114

ibidem epulatus est. In tribunali vero, si diligenter inquisieritis, super fenestras invenietis ex lapideis literis exaratum ita:

,Theodericus rex hanc ecclesiam a fundamentis in nomine domini nostri Jesu Christi fecit/

(?7. De praedicta vero ecclesia, cur lithostrata sie cumminuta sunt, sicut audivimus, nunciemus. Erat quidem illo tempore non perfecte orthodoxus rex Wandalorum, qui ex ipsa voluisset ecclesia pavimenta eruere et ad suam propriam deportare sedem. Nam quidem, dum omnia parata ad evellendum lastras fuissent, subito turbine dies tenebrosus fuit,. nocte vero ipsius subsequente diei ventus validus per ipsam ecclesiam discurrebat, mugitos ferens secum validos, sonitus factus est ingens per totam ipsius ecclesiam. Tunc vero omnes exinde concrepuerunt marmores, acsi a malleatoribus fractae et cumminutae fuissent.

88. Tamen hoc intuere potestis in pariete. Ibi vero, ut dixi, duaB factae sunt civitates. Ex Ravenna egrediuntur martires, parte virorum, ad Christum euntes; ex Classis virgines pro- cedunt, ad sanctam virginem virginum procedentes; et magi antecedentes, munera offerentes, Sed tamen cur variis vestimentis et non omnes unum indumentum habuisset depicti sunt? Idcirco, quia ipse divinam pictor secutus est Scripturam. Nam Gaspar aurum optulit in vestimento iacintino, et in ipso vestimento cuniu- gium significat. Balthasar thus optulit in vestimento flavo, et in ipso vestimento virginitatem significat. Melchior mirram optulit in vestito vario, et in ipso vestito poenitentiam significat. Ipse qui praevius erat, purpurato sage indutus, et per eundem significat, ipsum regem natum et passum.

Qui autem in vario sage munus Nato optulit, significat, in eodem omnes languidos Christum curare, et variis iniuriis et diversis Judeorum verberibus flagellari. Scriptum de illo est: jlpse infirmitates nostras suscepit et langores portavit, et puta- vimus eum tanquam leprosum' et cetera. Et post : ,Vulneratus est pro peccata nostra, affixus est propter scelera nostra,**) Qui vero in candido munus optulit, significat eum post resurrectionem in cla- ritate esse divina. Sicut enim illa tria preciosa munera divina in se misteria continent, id est per aurum opes regales, per thus

') Jesaias 53, 4, 5.

"5

sacerdotis figuram, per mirram mortem intelligitur, ut per omnia haec ostenderent, eum esse, qui iniquitates hominum suscepit, id est Christus; sie et in sagis eorum, ut diximus, tria haec dona continentur. Quare non quatuor, aut non sex, aut non duo, nisi tantum tres ab Oriente venerunt? Ut significarent totius Trini- t a t i s perfectam plenitudinem. Ex quorum amore iste beatissimus Agnellus partem endothim bissinam, unde superius fecimus men- tionem, quam Maximianus praedecessor istius non explevit, iste magorunri istoriam perfecte ornavit, et sua effigies mechanico opere aculis inserta est.

8g, Fontesque beati Martini ecclesia ipse reconciliavit et tessellis decoravit; sed tribunal ipsius ecclesia nimio terraemotu exagitatum, Johann is archiepiscopi temporibus quinti iunioris cunfractum, ruit. Post haedificia camera coloribus ornavit. Fecit beatissimus Agnellus crucem magnam de argento in Ursiana ecclesia super sedem post tergum pontificis, in qua sua effigies manibus expansis orat. Adquisivitque rura in ecclesia R a v e n n ae Argentea qui dicitur, et infra ipsius ruris monasterium beati G e o r g i i a fundamentis haedificavit, sed in senectute positus. Et sua effigies mire tabula depicta est, et ante introitum ipsius monasterii versus metricos, quos non potui clare videre.

g4, Post vero depraedata a Langobardis Tuscia, obsi- Petrus i v. derunt Ticin um, quae civitas Papia dicitur, ubi et Theode- 570—578. r i c u s palatium struxit, et eius imaginem sedentem super equum in tribunalis cameris tessellis ornati bene conspexi. Hie autem similis fuit in isto palatio quod ipse haedificavit, in tribunale triclinii quod vocatur Ad m a r e, supra portam et in fronte regiae quae dicitur Ad Calchi istius civitatis, ubi prima porta palatii fuit, in loco qui vocatur Sicrestum, ubi ecclesia Salvatoris esse videtur. In pinnaculum ipsius loci fuit Theodorici effigies, mire tessellis ornata, dextera manum lanceam tenens, sinistra clipeum, lorica indutus. Contra clipeum Roma tessellis ornata astabat cum asta et galea; unde vero telum tenensque fuit, Ravenna tessellis figurata, pedem dextrum super mare, sinistrum super terram ad regem properans. Misera, undique invidia passa^

cives inter se maximo zelo {Lücke) in aspectu ipsorum

pyramis tetragonis lapidibus, et bisalis in altitudinem quasi cubiti sex. Desuper autem equus ex aere, auro fulvo perfusus, ascensorque

8*

ii6

eius Theodoricus rex scutum sinistro gerebat humero, dextro vero brachio erecto lanceam tenens. Ex naribus vero equi patulis et ore volucres exibant, in alvoque eius nidos ha&dificabant. Quis enim talem videre potuit qualis ille? Qui non credit, sumat Franciae iter, eum aspiciat. Alii aiunt, quod supradictus equus pro amore 474— 49i-Zenonis imperatoris factus fuisset. Qui Zeno natione Isauricus et pro nimia velocitate pedum eum Leo imperator generum sum-

sit et maximum apud imperatorem honorem accepit

Pro isto equus ille praestantissimus ex aere factus auro ornatus est, sed Theodoricus suo nomine decoravit; et nunc pene annis XXXVIII, cum Karolus, rex Francorum omnia subiugasset regna et Romanorum percepisset a L e o n e III. papa imperium, postquam ad corpus b. Petri sacramentum praebuit, revertens 8oi- Franciam, Ravenna ingressus, videns pulcemmam imaginem, quam numquam similem, ut ipse testatus est, vidit, Franciam deportare fecit, atque in suo eam firmare palatio, qui Aquisgranis vocatur.

XV.

ANGILBERTS DENKSCHRIFT ÜBER S. RIQUTER

(CENTULA)-

Angilberti de ecclesia Centulenst libellus, — Mon. Germ. SS. vol. XV, I, 779/ Schriftquellen n, y82.

Angilbert war seit 790 Abt von Centula.

Literatur : Piper S. 311; Graf, Opus francigenum S. 104 ff. ; H o 1 1 z i n g e r, in den Beitr. zur Kunstgesch. (Seemann). Heft V., 9 ff.; Dehio u. Bezold I., 167 u. 174.

Ansicht des Klosters nach einer Miniatur in alten Kupferstichen: bei Petau, De Nithardo 1612. (Lenoir, Architecture monastique I., 27; und bei Ma- billon, Acta SS. O. B., saec. IV., i (von 1673. Vgl. Dehio u. Bezold T. 43, i.)

De constructione aecclesiae s. Salvatoris sanctique Ri- charii necnon de totius sancti huius loci ac monasterii per- fectione.

Ego igitur prescriptus Angilbertus considerans . . . qua- liter una cum consensu fratrum meorum . . . hunc sanctum locum, michi licet indigno ab omnipotente Deo et excellentissimo domino

117

meo Carolo serenissimo augusto ad gubernandum commissum, auxiliante Domino in melius reaedificare valuissemus . . . Quia igitur omnis plebs fidelium sanctissimam atque inseparabilem Trinitatem confiteri, venerari et mente colere firmiterque cre- dere debet, secundum huius fidei ratioriem in omnipotentis Dei nomine tres aecclesias principales cum menbris ad se pertinentibus in hoc s. loco, Domino cooperante et predicto domino meo augusto iuvante, fundare studuimus. Quarum prima est in hon. s. Salva- toris et omnium sanctorum eius. Alia in hon. s. Dei geni- tricis semperque virginis Mariae et ss. apostolorum. Tertia vero in claustro fratrum in hon. s. Benedicti abbatis et reli- quorum ss. regularium abbatum. Quae etiam mirifico ordine dedicatae sunt a venerabilibus patribus, 12 scilicet sanctissimis episcopis, quorum nomina ob venerationem et memoriam illorum huic opusculo annectenda esse iudicavimus. Hi sunt: Megin- hardus Rothomagensis aecclesiae ven. archiepiscopus, G e o r- gius, Absalon, Gerfridus, Pleon (Noviomagensis), Hil- diwardus (Cameracensis), Teodoinus(Tarvennensis), Idelmarus, Benedictus et Kellanus, preclarissimi episcopi Johannes vero et Passivus, S. Dei Rom. aeccl. legati, pre- sules nobilissimi. Nam altare s. S a 1 v a t o r i s, in quo positae sunt reliquiae ipsius et ss. innocentum, qui pro eo passi sunt; et altare s. Richarii, in quo sunt reliquiae s. Dei gen. Mariae et eiusdem s. Richarii; altare s. P e t r i, in quo reliquiae eius et Pauli et Clementis; altare s. Johannis B., in quo reliquie eius et Zachariae patris ipsius, altare s. Stephani, in quo reliquiae eius et Symeonis qui Dominum in ulnas suscepit; altare s. Quintini, in quo reliquie etss. Crispini et Crispiniani martyrum; altare s. Crucis,'in quo reliquiae ligni ipsius; altare s. Dyonisii, in quo reliquiae eius, Rustici et Eleutherii; altare s. Mauricii, in quo reliquie eius, Exuperii et Can- didi; altare s. Laurentii, in quo reliquie eius, Sebastiani et Valeriani; altare s. Martini, in quo reliquie eius et ss. Remigii, Vedasti, Medardi, Gualarici, Lupi, Servatii, Germani atque Eligii. In aecclesia vero s. Benedicti altare ipsius, in quo sunt reliquiae eius et Antonii et Columbani; altare s. Hieronimi, in quo reliquie eius, Eff rem et Equitii; altare s. Gregorii, in quo reliquie eius, Eusebii et Ysidori,

ii8

ab eisdem iam dictis electissimis viris condigne ac diligentissime cum ingenti gaudio sub die Kai. Jan. fuerant Domino consecrata.

In aßcclesia enim b. Mariae virginis altare ipsius, in quo reconditae sunt reliquie eius et ss. Felicitatis, PerpetuaB, Agathae, Agnetis, Luciae, Ceciliae, Anastasiae, Gere- trudis et Petronillae; altare s. Pauli, in quo reliquie eius, Ambrosii et Sulpicii; altare s. Philippi, in quo reliquie eius, Silvestri et Leonis; altare s. AndreaB, in quo reliquie eius, Georgii et Alexandri; altare s. Jacobi, in quo reliquie eius, Christi et Apollinaris, altare b. Johannis Evange- liste, in quo reliquie eius, Lini et Cleti; altare s. Bartho- lomei, in quo reliquie eius, Ignatii et Policarpi; altare s. Symonis, in quo reliquie eius, Cosmae et Damiani; altare s. Mathe i, in quo reliquie eius, Marchi et Lucae; altare s. Taddei, in quo reliquie eius, Nazarii etVitalis; altare s. Jacobi fiatris Domini, in quo reliquie eius, Gervasii et Protasii; altare s. Mathiae, in quo reliquie eius, Hilarii et Augustini; 6. Id. Sept. in eius sacratissima nativitate a vene- rabilibus episcopis, Georgio videlicet, Absalone, Pleone et Gerfrido, honore dignissimo sunt dedicata.

Sed et altare b. archangeli G a b r i h e 1 i s, quod est situm in porta meridiana, 8. Kai. April, in annuntiatione s. Mariae; Michaelis vero quod est in porta occidentali, 3. Kai. Oct. a H i 1 d i w a r d o ven. episcopo optime sunt consecrata. R a p h a e 1 i s autem altare quod est in porta septentrionali, 2. Non. Sept. in hon. ipsorum archangelorum omniumque virtutum caelorum a Jesse religioso episcopo (Ambianensi) optime est consecratum.

Reliqua vero moenia ipsius monasterii, eodem domino coope- rante, quaß actenus conspiciuntur ' constructa, sicuti cernuntur, omnia a fundamentis studuimus cum turribus et cappellis refor- mare, et ut habitatores illius in eo missarum sollemnia frequentare et omnipotenti Deo delectentur deservire, ipso adiuvante, muro curavimus firmiter undique ambire.

cap. 2. De reliquiis quas de diversis provintiis Domino auxiliante in hoc sancto loco congregavimus, necnon et de capsis in quibus habentur reconditae. —

His igitur . . . reconditis in nomine s. Trinitatis, cum multa diligentia preparavimus capsam maiorem auro et gemmis

119

ornatam, in qua posuimus partem supra scriptarum reliquiarum, quam . . . subtus criptam s. Salvatoris ponere studuimus. Nam ceterorum sanctorum reliquias que supra leguntur conscriptae per alias 13 capsas minores auro argentoque vel gemmis preciosis

honestissime paratas dividere ac super trabem, quam in

arcu coram altare b. Richarii statuimus, ponere curavimus . . .

cap, 5. De ornatu eiusdem aecclesiae et de multiplicitate thesauri seu sacrarum vestium cultu.

. . . diligenti cura tractare cepimus, qualiter .... de donis Dei et largitate magni domini mei Caroli eiusque nobilissimse prolis vel reliquorum bonorum hominum liberorum michi ab illis collatis opere fabrili in ^^uro, argento et gemmis ornare etiam, et ubi loca convenientia existerent, desuper ciboria ponere potu- issemus . . .

Idsunt: in aecclesia s. Salvatoris et s. Richarii altaria fabricata 11 et ciboria 2, lectoria auro, argento et marmoribus parata 2. In ecclesia s. Dei genitricis MariaB et ss. aposto- lorum altaria fabricata 13, ciborium i et lectorium optime para- tum I. In aBCclesia s. Benedicti altaria parata 3. In aecclesiis vero ss. angelorum Gabrielis, Michaelis et Raphaelis altaria 3. QuaB fiunt simul altaria 30, ciboria 3 et lectoria 3. Nam de aliis vasis et suppellectilibus habentur cruces auro argentoque parataß 17; coronae aureae 2; lampades argenteas 6, cuprinae auro argentoque decorataß 12 ; poma aurea 3 ; calices aurei magni cum patenis 2. Item calix i magnus aureus cum imaginibus simul cum patena sua. Alii calices argentei 12 cum suis patenis. Offertoria argentea 10. Ad caput s. Richarii tabula auro et argento pa- rata I, Ostia maiora auro et argento parata 2, alia minora 2, alia ostiola similiter parata 2. Balteus aureus i. Atramentarium Optimum argenteum auro paratum i ; cultellus auro et margaritis parat US i. Codex eburneus auro, argento et gemmis optime pa- ratus I. Ponga auro parata i. Incensaria argentea auro parata 4. Hanappi argentei superaurati 13. Conca argentea maior cum imaginibus argenteis i. Bocularis argenteus i. Urcei argentei cum aquamanilibus suis 2. Canna argentea i, eburnea i. Situle argen- teae 2. Suiortes argentei 2. Clavis aurea i. Schilla argentea i. Corone argenteae cum luminibus 13. Columnae coram altare s. Richarii auro et argento paratae 6. Trabes minores cum

I20

arcubus suis axgento paratas 3. Cloccaria auro parata 3. Cloccae

optimae 15, cum earum circulis 15. Schillae 3. Imagines aeneae 6,

eburnea i. Candelabra auro parata 2. Ostia auro parata 7. Insuper

donavimus ibi pallia optima 78; cappas 200; dalmaticas sericas

24 ; albas R o m a n a s cum amictis suis auro paratas 6, albas lineas

260; stolas auro paratas 5; fanones de pallio aureo paratos 10;

cussinos de pallio 5 ; saga de pallio 5 ; casulas de pallio 30 ;

de purpura 10; de storace 6; de pisce i; de platta 15; de cen-

dato 5.

De libris.

Evangelium auro scriptum cum tabulis argenteis, auro et lapidibus preciosis mirifice paratum. Aliud evangelium plenarium i. De aliis libris volumina 200.

Insuper etiam plurima ornamenta in fabricaturis et in diversis utilitatibus, in plumbo, vitro, marmore, seu cetera instrumenta, quae longum fuit numerare prolixiusque scribere, que tarnen tunc temporis appreciata sunt a fidelibus Dei et s. Richarii, qui nobiscum in Dei servitio laborantes extiterant, haec omnia valere potuisse libras quindecim milia vel eo amplius.

Omnipotens Dominus, qui celsa vel ima gubernas,

Maiestate potens, semper ubique Deus, Respice de solio, sanctorum gloria, summo

Auxiliumque tuis, rex bone, da famulis. Principibus pacem, subiectis adde salutem . Hostis pelle minas et fera bella preme : Hec quoque que statui fulgentia culmina templi,

Angilbertus ego, sint tibi grata Deo. Augusto et Karolo cuius virtute peregi,

Concede imperii gaudia magna tui. Quisquis et hie summas precibus pulsaverit aures, Effectum tribuas semper habere, Deus.

In pavimento altaris b. Richarii.

Hoc pavimentum humilis abbas componere feci

Angilbertus ego, ductus amore Dei. Ut michi post obitum sanctum donare quietem

Dignetur Christus, vita salusque mea.

121

XVI.

DIE TISCHE THEODULFS.

Theodulfi (f 821) carmina. — Mon, Germ. Poetae Latini vol. /, S44; Schriftquellen n. 1026 und 10^1 ff.

Literatur: Piper S. 299 ff.; Ebert II., 70 flf.; Traube, Karoling. Dichtungen, München, 1888. S. 66, 67. Giemen, Zeitschr. des Aachener Ge- schichts-Ver. XL, 216. n. 2; Beiträge S. 133 ff. u. 154 ff. vgl. Schrift- quellen S. 428.

Im Kaiserpalast zu Constantinopel befand sich ein ganz ähnlich ver- zierter Tisch, wie die von Theodulf beschriebenen, der Tradition nach von Ale- xander M. herstammend. Beschrieben in einem Gedichte des Manuel Philes (XIV. Jhdt.) ed. E. Miller, Paris, 1857. H., 267. Vgl. Stark, De Tellure dea deque eins imagine a Manuele Phile descripta. Diss. Jena 1848. Ein ähnliches Gemälde der Tellus in einer Ekphrasis des Constantin Manasses (XII. Jhdt.) ed. Hercher in den Nuove memorie dell' Istituto archeol. II., 491.

Carm. XLVL

De VII liberalibusartibus inquadampicturadepictis.

Discus erat tereti formatus imagine mundi

Arboris unius quem decorabat opus. Huius Grammatica ingens in radice sedebat

Gignere eam semet seu retinere monens. Omnis ab hac ideo procedere cernitur arbos

Ars quia proferri hac sine nulla valet. Huius laeva tenet flagrum, seu dextra machasram

Pigros hoc ut agat, radat ut haec vitia. Et quia primatum sapientia gestat ubique

Compserat illius hinc diadema caput. Et quia te sensus bonus aut opinatio gignit

Ambae hie adsistunt, celsa Sophia, tibi. Arboris illius recto de stipite rami

Undique consurgunt e regione sibi. Dexter Rhetoricam habet et, Dialectica, temet

Virtutes laevus quatuor atque gerit. Rhetorica atque foro dextram protensa sedebat,

Turritae atque urbis fabrica stabat ei,

122

Jura quod eloquio peragit civiHa magno

Litibus et populi dedere frena solet. Corporis arx alas revehit, caput atque leonis,

Fecerat artificis quaB bene docta manus. Verborum levitas alis, virtusque leonis

In capite eloquii congrua signa dabant. Sic capite et pedibus gestans caducifer alas

In verbis cursum signat inesse levem. Haud procul hinc sedit sensus Dialectica mater,

lUa videbatur stans, erat ista sedens. Par quibus in sensu, dispar in pluribus actus,

Stando quod illa boat, ista sedendo legit. lUa tumultifluas sedes petit, ista remotas,

Illa forum iugiter appetit, ista stilum. Oribus illa modum componit, moribus ista

Illaque fons verbis, sensibus ista manet. Laeva caput monstrat, corpus tamen occulit anguis

Dum nil dextra tenet, quis petit, illa petat. Quae proponit et assumit, concludit acute,

Incautum ut sollers mox petat angue suo. HaBc Vera a falsis studio discemere magno

Aestuat, et veri seit reperire viam. Hoc Logica, ast alio consederat Ethica ramo

Haec ratione viget, moribus ille probis. Hac in parte locum retinet Prudentia primum

Quae sanctae vitae perdere nescit iter. Stabat ibi gravitate pia librumque tenebat,

Ut queat imbutus hoc suus esse sequax. Proxima Vis illi stabat fortissima virtus,

Insignita armis, officiisque suis. Altera namque manus sicam tenet, altera parmam,

Tectum erat et cono cassidis omne caput. Quo queat horrendas vitiorum vincere larvas.

Et pia libertas quo bene tuta fiat. Hanc prope Justitia gladium palmamque tenebat,

Libra erat in cuius sive Corona manu. Quis tormenta ferat non iustis, praemia iustis,

Pondere seu iusto dicta vel acta probet.

123

Hanc prope temperiem praebens Moderatio stabat

Fortia frena vehens sive flagella manu. Quis pigros stimulet, veloces temperet, et quis

Aequus ut asquatis cursibus ordo meet. Arboris at magnae sursum tendebat imago

Ibat et in celsum stips bene rectus ei, Quem numerorum ulnis Ars amplexata tenebat,

Stare videbantur ramo in utroque pedes. Ista manus numeros retinebat et illa volumen

Quam constat matrem, Physica, inesse tuam. Hanc super ex primis geminae procedere ramis

Cernuntur, similes e regione sibi. Musica in unius residebat parte sonora.

Arte videbatur fila movere lyrae. Et cui disparibus calamis est fistula septem,

Qui numerus celebris mystica multa gerit. Stabat et acclinis laeva in Geometrica parte

Dextra manus radium, laeva vehit rotulam, Et radius teretem metitur comminus orbem

Aetherias zonas at rota quinque tenet. E quibus extremae geminae sunt frigore pressae,

Torrida per medium temperat una duas. Inter quas medius stips surgens ibat in altum

Ars et ab astrologis culta retentat eum. Huic Caput alta petens onerabat circulus ingens

Quem manibus geminis brachia tensa tenent: Circulus astriferi formatus imagine caeli

Quem signorum implet flammeus ordo decens. Signa quater terna hunc, sive astra errantia septem,

Lege, vice exornant cursibus, orbe, locis. Hinc aries, taurus, gemini, cancerque, leoque

Virgoque cum curru, libraque, sive nepa, Arcitenens, capricornus, aquarius, et duo pisces

Circumdant orbem per sua signa poli. Sol, Luna et Mars, Cylleni, Jovis et Cytherea,

Et Saturne gravis, itis in orbe dies. Nee tibi discipliceant gentilia nomina, lector,

Iste vetustatis mos datur a patribus.

124

Septenis astris et signis his duodenis

Dirigitur mensis, annus et ipse dies, lila diebus eunt aptata, et mensibus ista,

Hebdomades istis, constat et annus eis. Arbor habebat ea, et folia et pendentia poma,

Sicque venustatem et mystica plura dabat. In foliis verba, in pomis intellige sensus,

Haec crebro accrescunt, illa bene usa cibant. Hac patula nostra exercetur in arbore vita,

Semper ut a parvis editiora petat, Sensus et humanus paulatim scandat ad alta

Huncque diu pigeat inferiora sequi. Ethica Grammaticae, Logica et mox iungitur illis

Physica cum sociis artibus atque sedet. Quarum suprema sedem sibi leg-it in arce

Quse legem astrorum continet atque poli. Eloquium mores, Logica illos alma sequatur

Ut naturales res bene nosse queat. Et convexa poli cantus terrasque peragret

De mundi et rebus aethera celsa petat.

Carm. XLVIL

Alia pictura, in qua erat imago terrae in modum

orbis comprehensa.

Quo terrae in speciem perstabat pulchra virago

Quae puerum lactat, fruge replet calathum. Turritumque caput, magni et sinuaminis anguem,

Inque manu clavem, cymbala et arma vehens. Hac coram galli, pecudes, torvique leones

Summissi stabant, sella et inanis erat. Mobilis huic magni suberat vertigo vehicli,

Atque rotae teretis circulus ibat ei. Haec puerum lactat, quoniam nascentia pascit

Tellurisque fovet cuncta creata simul. In calathis fruges, magnas in turribus urbes,

Agricolae ingenium signat in angue vafrum. Panditur aestate, in bruma quia clauditur annus

Gestamen clavis haec vehit inde manu.

125

Cymbala sunt sonitus, fiunt qui agrestibus armis

Factitat aüt opifex quilibet arte sua. Et quia pro patria cuncti confligere debent,

Effigies, Teil US, hinc vehit arma tua. Orbis stemma rotae, signabant semina galli

Orbis concepto semine multa dabit. Olli subduntur pecudes, quia pabula ab illa

Sumunt, nil et opis hac sine habere queunt. Quodque subest illi rabies inimica leonum

Hoc est quod Tellus terrea cuncta domat. Omnia cum sint mota, tarnen nequit ipsa moveri

Hinc fingebatur sella perennis ei. Per sedes etiam mundi Signatur honores

Perpetuo quod eos nemo habiturus adit. Alter in alterius gaudet residere cathedra

Hie sedet, hie sedit, hie it, et ille redit. Inde vehebatur curru, quod in aere pendet

Tellus, et levibus sustineatur aquis. Hinc est de domino verax quod lectio promit

Illius laudes enumerare studens. Qui super inmensum Borean extendit inane

Et, terra, appendit te super ipsa nihil. Quodque rotis vehitur, mundi vertigo notatur

Qui volucri cursu volvitur atque modo. Stare videbatur terrenae sortis imago,

Semper habet quoniam rura colens quod agat, Hoc opus ut fieret Theodulfus episcopus egi

Et duplici officio rite vigere dedi. Scilicet ut dapibus pascantur corpora laetis

Inspecta et mentem orbis imago übet. Plus epulas animae quam corpus dilige, visor,

Vivida mens illis, his caro pollet hebes. Caelica verba sonent, dapibus haec mensa redundet

Et teneant nullum livida dicta locum. Totius orbis adest breviter depicta figura.

Rem magnam in parvo corpore nosse dabit. Hie Amphitrite terrarum margine longo

Bracchia protendit flumina cuncta vorans

126

Inflatis buccis discordes undique fratres Insistunt orbi, sunt sua cuique loca. ^)

XVII.

DIE WANDGEMÄLDE VON INGELHEIM.

Ermoldus Nigellus, (um 82G) In honorem Hludowici L, IV. V. lyg sq. — Mon. Germ. Poetae Latini vol. /, 6^ ; Schrift- quellen n. g2^ u. looj. (vgl. n. 144^ 14^.)

Literatur: Piper S. 304; Ebert II., 170 flf. ; Wattenbach L, 208; Garrucci L, 598.

Lersch, Die bibl. Parallelbilder, in Dieringers Zeitschr. f. Gesch. des Niederrheins IL, i ; Bock in Lerschs Niederrhein. Jahrb. IL, I4i;janitschek, Eilderstreit und Bilderproduction, im Straßburger Festgmß an A. Springer; Beiträge S. 24 flf. u. 59; Giemen, Der karoling. Kaiserpalast in Ingelheim, Westdeutsche Zeitschr. IX., 54. bes. S. 140 if.

V. lyg. Engilin — ipse pius placido tunc tramite — heim

Advolat induperans coniuge cum, sobole. Est locus ille situs rapidi prope flumina Rheni

Ornatus variis cultibus et dapibus. Quo domus ampla patet centum perfixa columnis

Quo reditus varii tectaque multimoda. Mille aditus, reditus, millenaque claustra domorum

Acta magistrorum artificumque manu. Templa Dei summo constant operata metallo

Aerati postes, aurea hostiola, Inclita gesta Dei, series memoranda virorum

Pictura insigni quo relegenda patent. Ut primo, ponente Deo, pars Iseva recenset

Incolitant homines te, paradise, novi. Inscia corda mali serpens ut perfidus Aevae

Temptat, ut illa virum tangit, ut ipse cibum. Ut Domino veniente tegunt se tegmine ficus,

Ut pro peccatis iam coluere solum.

>) cf. Isidor. Origg. VIIL, ii, 61—66.

127

Frater ob invidiam fratrem pro munere primo

Percülit, haud gladio, sed manibus miseris. Inde per innumeros pergit pictura sequaces

Ordine sive modo dogmata prisca refert. Utque latex totum merito diffusus in orbem

Crevit et ad finem traxit ut omne genus. Ut mivserante Deo paucos subvexerat archa

Et corvi meritum, sive columba, tuum. Inde Habrahae sobolisque suas, pinguntur et acta

Joseph seu fratrum, et Pharaonis opus. Liberat ut populum Aegypto iam munere Moyses

Ut perit Aegyptus, Israel utque meat, Et lex dante Deo geminis descripta tabellis

Flumina de rupe, deque volucre cibus. Et promissa diu quo redditur hospita tellus,

Ut Hie s US populo dux bonus extiterat. Jamque prophetarum regum praemagna caterva

Pingitur, acta simul et celebrata nitent. Et Davidis opus, Salomonis et acta potentis

Templaque divino aedificata opere. Inde duces populi quales quantique fuere

Atque sacerdotum culmina seu procerum.

Altera pars retinet Christi vitalia gesta

Quae terris missus a genitore dedit. Angelus ut primo Mariae delapsus ad aures,

Utque Maria sonat: »Ecce puella Dei.«  Nascitur ut Christus, sacris longe ante prophetis

Notus, et e pannis volvitur utque Deus. Ut pia pastores capiunt mox iussa tonantis

Cernere moxque Deum, quo meruere magi. Ut furit Her ödes, Christum succedere credens

Percülit ut pueros, qui meruere mori. Ut fugit Aegypto Joseph, puerumque reportat,

Crevit ut ipse puer, subditus atque fuit. Ut baptizari voluit, qui venerat omnes

Sanguine salvare qui periere diu, More hominis ut tanta tulit ieiunia Christus,

128

Ut temptatorem perculit arte suum. Ut pia per mundum docuit mox munia patris

Reddidit infirmis munia prisca pius. Mortua quia etiam ut reparavit corpora vitae

Daemonis arma tulit, expuHt atque procul. Discipulo ut tradente fero saevoque popello

More hominis voluit ut Deus ipse mori. Ut surgens propriis apparuit ipse ministris

Utque polos palam scandit et arva regit. His est aula Dei picturis arte referta

Pleniter artifici rite polita manu.

Regia namque domus late persculpta nitescit,

Et canit ingenio maxima gesta virüm. Cyri gesta canit nee non et tempore Nini

Proelia multimoda duraque facta nimis. Hie videas fluvio regis saevire furorem

Vindicat ut cari denique funus equi. Deine mulieris ovans infelix prenderat arva

Sanguinis utre caput ponitur inde suum. Impia nee Falaris reticentur gesta nefandi

Utque truces populos hie necat arte fera. Ut Py rill US ei quidam faber aeris et auri

Jungitur et Falari cum impietate miser Aere celer taurum nimio fabrivit honore

Truderet ut hominis quo pia membra ferus. Moxque tyrannus eum tauri conclusit in alvo

Arsque dedit mortem ut artificique suo. Romulus et Remus Romae ut fundamina ponunt,

Perculit ut fratrem impius ille suum. Hannibal ut bellis semper persuetus iniquis,

Lumine privatus ut fuit ipse suo. Atque Alexander hello sibi vindicat orbem,

Ut Romana manus crevit et usque polum, Parte alia tecti mirantur gesta paterni

Atque piae fidei proximiora magis. Caesareis actis Romanae sedis opimae

Junguntur Franci gestaque mira simul.

129

Constantinus uti Romam dimittit amore

Constantinopolim construit ipse sibi. Theodosius felix illuc depictus habetur,

Actis praeclaris addita gesta suis. Hinc Carolus primus Frisonum Marte magister

Pingitur, et secum grandia gesta manus. Hinc, Pippine, micas, Aquitanis iura remittens

Et regno socias, Marte favente, tuo. Et Carolus sapiens vultus praetendit apertos

Fertque coronatum stemmate rite caput. Hinc Saxona cohors contra stat, prcelia temptat,

nie ferit, domitat, ad sua iura trahit. His aliisque actis clare locus ille nitescit

Pascitur et visu cernere quosque iuvat.

XVIII.

DIE KLOSTERBAUTEN IN ST. WANDRILLE BEI ROUEN

(unter Abt Ansegis 807 — 833.)

Gesta abbatum Fontanellensium, — Mon, Germ, SS, vol. Ily 2rjo ; ed. Loewenfeld {Schulausgabe der Mon, Germ.) Han- nover 1886. S. 4g; Schriftquellen n. 860 — 8y2.

Literatur: Piper S. 312; Wattenbach I., 220; Schnaase III., 539; Dehio u. Bezold L, 192; Langlois, Essai hist. et descr. sur l'abbaye de Fontenelle. Paris, 1827; Schlosser, Abendland. Klosteranlage des frühen M. A. Wien, 1889, S. 29 ff. (Reconstruction T. I.)

c. 77. iEdificia autem publica ac privata ab ipso coepta et consummata haec sunt. Inprimis dormitorium fratrum nobilissi- mum construi fecit longitudinis pedum 208, latitudinis vero 27; porro omnis eius fabrica porrigitur in altitudine p. 64 ; cuius muri de calce fortissimo ac viscoso arenaque rufa et fossili lapideque tofoso ac probato constructi sunt. Habet quoque solarium in medio sui, pavimento optimo decoratum, cui desuper est laquear nobilissime picturis ornatum; continentur in ipsa domo desuper

Schlosser, Quellenbuch. q

I30

fenestrae vitreae, cunctaque eius fabrica excepta maceria de materia quercuum durabilium condita est, tegulaeque ipsius universae clavis ferreis desuper affixae; [habet sursum trabes et deorsum]. Post quod aßdificavit aliam domum, quae vocatur refectorium, quam ita per medium maceria ad hoc constructa dividere fecit, ut una pars refectorii, altera foret cellarii, de eadem videlicet materia similique mensura sicut et dormitorium; quam variis picturis decorari fecit in maceria et in laqueari a Madalulfo, egregio pictore Cameracensis ecclesiae. Tertiam nempe domum egregiam con- strui fecit, quam maiorem vocant, quae ad orientem versa, ab una fronte contingit dormitorium, ab altera adheret refectorio, ubi cameram et caminatam necnon et alia plurima aedificari mandavit ; sed, interveniente morte eiusdem, hoc opus ex parte imperfectum remansit. Haec tria egregia tecta ita constituta sunt : dormitorium videlicet ab una fronte versum est plagae septentrionali, ab altera australi, et adheret ab ea basilicae s. Petri; refectorium similiter versum est eisdem plagis et est fere contiguum a parte meridiana absidae basilicae s. Petri; porro illa maior domus sicut supra diximus constituta est.

^cclesia autem s. Petri a parte meridiana sita est, versa tamen ad orientem ; ipsam etiam a parte occidentali 30 pedum in longitudine ac totidem in latitudine accrevit, constructo desuper coenaculo, quam in hon. domini dei ac salvatoris nostri Jesu Christi dedicandam fore praeoptabat : sed et ipsum opus propter mortem eius tam citam imperfectum remansit. In eadem autem s. Petri basilica piramidam quadrangulam altitudinis 35 ped., de ligno tornatili compositam, in culmine turris eiusdem aecclesiaB collocari iussit; quam plumbo, stagno ac cupro deaurato cooperiri iussit, triaque ibidem signa posuit; nam antea nimis humile hoc opus erat. [Ipsam namque turrim simulque absidam tegulis plumbeis a novo cooperiri iussit.] Jussit praeterea aliam condere domum iuxta absidam basilicae s. Petri ad plagam septentrionalem, quam conventus sive curia, quae grece beleuterion dicitur, appellari placuit, propter quod in ea consilium de qualibet re perquirentes convenire fratres soliti sint; ibi nanque in pulpito lectio cotidie divina recitatur, ibi quicquid regularis auctoritas agendum suadet, deliberatur; in qua etiam monumentum nominis sui collocare iussit, ut, dum vitae praesentis terminum daret, illic a suis depo-

131

neretur. [Item ante dormitorium, refectorium et domum illam quam maiorem nominavimus, porticus honestas cum diversis pogiis aedifi- cari iussit, quibus trabes imposuit ac iuxta mensuram eorumdem tectorum in longum extendit ; in medio autem porticus, quae ante dormitorium sita videtur, domum cartarum constituit.] Domum vero, qua librorum copia conservaretur [quse graece pyrgiscos dicitur] ante refectorium collocavit, cuius tegulas ferreis clavis configere iussit.

XIX.

DIE GEMÄLDE DER KLOSTERKIRCHE VON ST. GALLEN.

Carmina Sangallensia n, VII. — Mon, Germ. Poetae Latini voL Ily 480; Schriftquellen n. g^i ; Garrucci /, ^gg.

Die Gallusbasilika wurde 830 — 833 von Abt Gozbert erbaut.

Literatur: Rahn, Zur Statistik schweizerischer Kunstdenkmäler. Anzeiger f. Schweiz. Alterthumskunde. 1886. Supplement no. 4; Beiträge S. 139; Steinmann S. 105 f.

I. Versus de evangelio ad picturam.

1. Angelus ecce seni promittit munera nati

Quem populus trepidans foris expectabat et orans.

2. Concipit en verbo prolem castissima virgo. Angelus hie sponsam Joseph commendat alendam.

3. Hie genitrix domini meat Elisabethque salutat Atque deo exultet Johannem spiritus implet.

4. Zacharias suboli nomen posuere propinqui Sed mage Johannes certant vocitare parentes.

5. Nunciat angelicus Christum pastoribus ymnus, In stabulo dominum celebrant en omnia parvum.

6. Ecce magi solio praBsentant munera vero, In somnis moniti faciem fugere tyranni.

7. Sistitur hie domino Jesus cum munere iusso, Mox ipsum dominum didicerunt corda piorum.

8. Partibus iEgypti differtur passio Christi.

Quem simulacra tremunt et cara habitacula linquunt.

9*

132

g. PraBcipit Her ödes natos cruciare recentes, Milia lactantum tendunt laetantia caBlum. lOi En senibus potior reperitur pusio doctor

Qui tarnen imperium dignatur ferre parentum. Explicit de infantia Christi.

II. Hi versus in dextro pariete chori; isti vero in dextro pariete stationis populi.

1. Baptizat dominum servi devotio summum,

. Praedicat hunc genitor, invisit Spiritus auctor.

2. Daemonis en fraudes Christus contemnit inanes Eius cunctimodas ducens ut stercora pompas.

3. Demonstrat placidum Johannes nutibus agnum Andreas sequitur, fratri comperta profatur.

4. Imperat os vitreum post se properare Philipp um, Nathanahel spissa qui mox subducit ab umbra.

5. Testibus hisce novum fecit de flumine signum, Convivis latices in vitea pocula vertens.

6. Retia germani linquunt in nomine Christi, Mox alii lacrimas spernunt cum nave paternas.

7. Omnipotens medicus hominum miserator et unus Omnimodis pressos iussit discedere sanos.

8. Spiritibus diris hominum de corpore pulsis Das pecorum furiare greges, iustissime iudex.

9. En verbum domini curat medicamine verbi Praecipit et sanum proprium portare grabattum.

10. Principis ut natam sanet vel suscitet, ibat, Furatur mulier sacra de veste salutem.

11. Reddidit en stupidae dominus sua munia dextrae Consilium stolidi faciunt de sanguine Christi.

12. Unicus en viduae redivivus redditur orbaB, Ingeminant plebes: »O vere, magne prophetes« 

13. Saltatrix petiit caput innocuumque recepit, Lictores fluvidum linquunt in carcere truncum.

14. Panibus ex quinis et piscibus haud mage binis En hominum large saturantur milia quinque.

15. Christus aquae fluctu pressit vestigia gressu,

At fidei dubium mergunt vada turgida Petrum.

133

i6. Ydropicum tangente manu, quae cuncta creavit, Pallidus humor abit, facies et laeta rubescit.

17. Ecce decem mundans templo se ferre iubebat, Unus regreditur gratCvS persolvere Jesu.

18. Contentus pueros deus est benedicere parvos, Talibus atque sui promittit gaudia regni.

ig. Hie scribae domino sistunt in crimine captam, Quam placidus censor damnatis solvit eisdem.

20. Ex limo reparat quidquid natura negabat, Qui luteum primo totum plasmaverat Adam. Hucusque de miraculis Christi in dextro pariete.

IIL Hi vero in fronte occidentali in spatio, quod

supra tronum est.

Ecce tubaB crepitant quae mortis iura resignant; Crux micat in caelis, nubes praecedit et ignis.

IV. Hi etiam suhtus tronum inter paradysum et

in fern um.

Hie resident summi Christo cum iudice sancti Justificare pios, baratro damnare malignos.

V. Passio domini in sinistro pariete stationis

populi,

1. Esse sibi patrem domino tractante tonantem Plebs furibunda pium certat lapidare magistrum.

2. »Mortue quatriduo, foetens et corpore toto Lazare surge, veni, te morti toUo rapaci.« 

3. Funeris obsequium mulier praevenit amicum, Dum Caput atque pedes nardo perfudit honora.

4. Mansuetum regem plebes devota frequentat Frondea cum festis praßiens comitansque choreis.

5. En urbis miserae dignatur flere ruinas, Quae manibus crudis ipsum discerpere gestit.

6. Hie sub carne latens deitas per signa patescit, Dum turbas patria flagro proturbat ab aula.

7. En ficum viridem sterilem remanere iubebat. Quod sibi ieiuno fructum praebere negabat.

134

8. Agricolae servos caBdentes vulnere saevo

Post natum domini satagunt hie mittere morti. g. Gentiles dominum iam cupiunt cemere Christum, Discipulos idem mortem perferre docebat. lo. Ecce sacerdotum primi populique nefandi Infidum famulum censu corrumpere gaudent.

XX.

DIE THEODORICHSTATUE IN AACHEN.

Walafridi Strabonis {f 84g) Versus in Aquisgrani palatio editi anno Hludowici imperatoris XV L de imagine Tetrici, — Mon. Germ. Poetae Latini II, ^^o; Schriftquellen n, 1140.

S. o. bei Agnellus cap. XIV, 94.

Literatur: Piper S. 277. (nur über die Liturgik W.*s); Ebert IL, 145 fF. bes. S. 154. Bock, im Rhein. Jahrb 1844 und 1871 ; Ladoucette, mem. de la soc. royale des Antiquaires de France XII., 20; Grimm, Das Reiterstandbild des Th. Berlin, 1869; Dümmler in Haupts Zeitschr. für deutsches Alterthum XIL, 461; Dehio in Zahns Jahrb. f. Kunstwissensch. 1872; Schmidt, ebenda 1 873 ; Ebert, Sber. der sächs. Akademie 1 878 ; Friedrich, Die Elfenbeinreliefs a. d. Kanzel des Dom v. Aachen. Nürnberg, 1883; Aus'm Weerth, im Rhein. Jahrb. II, 78; Dobbert im Repertorium f. Kunstw. VIII., 162; Giemen, Zeitschr. des Aachener Gesch.-Ver. XI., 246 n. 3; Beiträge S. 164 if.

Strabus. Cur non, dulce decus, quoniam se contulit hora Et ver floriferis laetum se subrigit austris, Magnus et ardentem gradibus legit aethera Phoebus. Jam spatiis crevere dies, dulcescit et umbra, In flores partusque novos et gaudia fructus Herba recens, arbos datur et genus omne animantum, Quod mare, quod silvas, quod rura, quod aera tranat, Quaerere me pateris, te respondere petitis? Discere namque mihi votum, tibi dicere promptum.

Scintilla. Nee te, credo, latet, veteresque more poetaB Digna diis terrisque canebant carmina magnis.

135

Aut etenim abrupti montis iuga sola sequentes, Aut specubus, fossis aut saltus valle remoti Omnigenam pharetrata echonem voce ciebant, Hirta suis hederis circum bene tempora cincti. Triste nemus testesque ferae timidaeque volucres, Mens secura, procul furibundae crapula curae. At nos pro silvis, hederis, echone, coturno Immanes omni ferimus de parte tumultus, Et vix ipsa luto subducit pupula sese Stercoribusque novissima, pro pudor, omnis inhorret. Hinc detractorum sonat illinc clamor egentum Nudaque stercoribus sordescunt crura nigellis. Has umquam Musae si dilexere nitellas, Stercora, clamores, caenosa fluenta, tumultus, Respondere tibi nequaquam differo, sed si Pauca loquar, quia deest locus, argue lenius, oro.

Strabus.

Primum nosse velim, iuxta quam saspe viamus, Cur sit imago suis sie effigiata figuris.

Scintilla.

Tetricus, Italicis quondam regnator in oris, Multis ex opibus tantum sibi servat avarus, At secum infelix piceo spatiatur Averno, Cui nihil in mundo, nisi vix fama arida restat. Quamquam thermarum vulgus vada praeparet olli Hoc sine nee causa, nam omni maledicitur ore, Blasphemumque dei ipsius sententia mundi Ignibus aeternis magnaeque addicit abysso. Quam statuam vivo artifices si forte dederunt, Credito, blanditos insano hac arte leoni, Aut etiam quod credo magis, miser ipse iubebat HaEJC simulacra dari, quod saepe superbia dictat. Infelix nam nullus erit, nisi desinit ipse Scire quod est, audens sese quod credere non est. Curribus atque in equis noris si stare superbas, Non quod sedit equo, tecum miraberis unquam.

136

Strabus. Cemimus aerias simul adventare columbas Terque die exorta, media et vergente venire. Talia non vanis addam spectacula rebus.

Scintilla. Nonne vides humiles saevos quasi amare tyrannos? Non ex corde tarnen, sed enim pro tempore huius Pace, petunt pastum, non nidificando quiescunt.

Strabus. Cur dextra de parte nolam gestare videtur? Nudus ab hoc solum, puto, ut atra pelle fruatur.

Scintilla. Etsi non caneret, nequaquam pelle careret, Quam semel indueret, sed erit, quod dicere possis: Flagitiosorum certe praeconia summis Laudibus accelebrant omnis virtutis egentes Verius ut dicam: dat nudo opprobria nudus.

Strabus. Si quid in his aliud, nobis edicito, nosti.

Scintilla. Fulget avaritia exornatis aurea membris Spicula fert, quae saepe latus pulsare pigrescens Sufficiant solitisque accendant corda rapinis. Aurea quod regnat stipata satellite nigro, Non aliud portendit enim, quam quod, mala quantum Luxuries quosdam sensu distendit avaro, Tantum pauperies alios devastat adurens. Quam subterlabuntur aquae, quia teste poeta Semper avarus eget; quod desunt frena, notabis, Quodque super lapides plumbumque et inane metallum Currit equo, signat se pectore belua duro, Corde pigno sensuque cavo regnare superbiam. O pestis sine fine nocens, non sufficit omnem Pervolitasse orbem bellis et caede potentum. Quin etiam faciem praeclara palatia contra

137

Christicolasque greges videas posuisse nefandam.

Ante pedes ternos parentibus undique nervis

nie tuus sonipes vacuum super aera nando

Tollet et albentes monstrabitur inter olores,

Quam pia corda tuis macules, vis pessima, telis.

Jam tarnen ipsa pedem vanis conatibus unum

Optima nequicquam contra consulta levasti,

Nam quotiens procerum tibimet coniungere quemquam

Es conata, tibi totiens aut obvia mortis

Ex insperato venere repagula nigrae,

Aut cautela patrum, quos arx sanctissima semper

Substituit, pedem monitis compescuit atris.

Deficiet quorum sceptrum de semine numquam

Donec in ignivoma veniet rex nube coruscans.

Strabus. Dignum est, ut video, praemissis tristibus ergo Debita principibus laudum persolvere vota.

S c i n t i 1 1 a. Novi equidem, sed felici numquam offuit uUi Adversis firmare animum, neque contigit uUum Ante bonum non esse malum; sie numina nerunt. Aurea, quae prisci dixerunt saecula vates Tempore, magne, tuo, Caesar, venisse videmus. Tu pietate reples quicquid minus esse putasti Thesaureis alii, meritis tu comptior esto, Tu bonitate places, aliique tyrannide gaudent. Solus ad omnigenas transis, rex magne, triumphos: Quem te namque vocem, nisi magnum in plebe Moysen, Qui populos tenebris per lumen ducis ademptis Qui morum nova templa struis, qui munera Christi Quae conlata tibi, cunctis communia praestas. nie umbram, tu corpus habes, heremo ille remota Ante tabernaclum et serpentes finxit aenos. De silice hausit aquam, sumens de manna pruinis: Tu vero in populis paradysi ad amoena vocatis Templa regis fundata sacris, rex magne, lapillis, Quorum pensa pater quondam tibi magnus adauxit;

138

Aurea cui ludunt summis simulacra columnis,

Cuius ad ingenium non confero dogma Piatonis.

Lade fluis et melle simul petraeque sequentis

Largiris latices undis Pharaone necato.

Laudibus altithronum celebras per sdBCula patrem

Digna loco, cui semper erunt spectacula amoeno.

Hinc magnum Salomonis opus, hinc templa supremis

Structuris aequanda micant, specularia subter

Dant insigne nemus viridique volantia prato

Murmura rivorum; ludunt pecudesque feraeque,

Uri cum cervis, timidis cum caprea dammis.

Si quoque deinde velis, saltabunt rite leones,

Ursus, aper, pantheres, lupus, linces, elephanti,

Rinoceros, tigres venient, domitique dracones

Sortiti commune boumque oviumque virectum.

Omnia pacatis animalia litibus assunt,

Aeriae summo quercus de vertice laetis

Commodulantur aves nostris et suave susurrant.

Ast alia de parte nitens fulgore corusco Auratus discurrit eques, comitante pedestri Agmine, tintinuum quidam, quidam Organa pulsant. Dulce melos tantum vanas deludere mentes Coepit, ut una suis decedens sensibus ipsam Femina perdiderit vocum dulcedine vitam. Cedant magna tui, super est, iigmenta colossi, Roma: velit caesar magnus, migrabit ad arces Francorum, quodcumque miser conflaverit orbis. En is quis praecipue iactabat Graecia sese Organa rex magnus non inter maxima ponit. Quae tamen inceptos servent si intacta canores, Deses erit, qui saepe suo quatit aera plectro. Ante tamen spreta iactabit pelle lacernam Et fern rapta bachatus mole sonoros Comminuet truncos et iniquas voce cicutas, Nee frustra, quia nuUa suo pro carmine dona Emeruit, saltim ut fulvi pars extima nigros Auri conlatis meritis depingeret artus.

139 XXI.

DIE BILDNISSE GREGORS D. GR. UND SEINER

ELTERN.

Johannes Diaconus {Ende des IX, Jahrh) Vita Gregorii M. — Mabülon, Acta SS. O, B. saec. /, 4j6. {Ven, 1733)

Literatur: Piper S. 191 ; Wattenbach I., 131; Ewald, Die älteste Biogr. Gregorys I. in den «Histor. Aufs, dem And. an G. Waitz gewidmet» 1886.

Ltb, IV, cap. 83. In cuius venerabilis monasterii ') atrio iussu Gregorii *) iuxta nymphium duae iconiae veterrimaB artificialiter depietae usque hactenus videntur. In quarum altera b. Petrus apostolus sedens conspicitur stantem Gordianum regionarium, videlicet patrem Gregorii, manu dexera per dexteram nihilominus suscepisse. Cuius Gordiani Habitus castaneis coloris planeta est, sub planeta dalmatica, in pedibus caligas habens, statura longa, facies deducta, virides oculi, barba modica, capilli condensi, vultus gravis. In altera vero mater Gregorii sedens depicta est Silvia candido velamine a dextro humero taliter contra sinistram revoluto contecta, ut sub eo manus nunquam de planeta subducat, et circa pectus sub gula inferior tunica pseudolactini coloris appareat, qusB magno sinuamine super pedes deiluat : duabus zonis ad simili- tudinem dalmaticarum, sed latioribus omnino distincta, statura plena, facies rotunda quidem et Candida, sed senio iam rugosa; quam ipsa quoque senectus pulcherrimam fuisse significat: oculis glaucis et grandibus, superciliis modicis, labellis venustis, vultu hilaris, ferens in capite matronalem mitram candentis brandei raritate nibeata*), duobus dexterae digitis signaculo crucis se munire velle praetendens, in sinistra vero patens psalterium retinens, in quo hoc scriptum est : > Vivet anima mea et laudabit te et iudicia tua adiuvabunt me.« •) A dextero vero cubitu usque ad sinistrum circa scapulas versus ascendens reflectitur qui ita se habet: Gregorius Silviae matri fecit.

cap. 84. Sed in absidicula post fratrum cellarium Gregorius eiusdem artificis magisterio in rota gypsea pictus ostenditur, statura iusta ac bene formata, facie de paterna faciei longitudine

^) Mon. S. Andreas, Rom. — *) nimbata? Mab. — ') Ps. 118.

140

et materna rotunditate ita medie temperata, ut cum rotunditate quadam decentissime videatur esse deducta, barba paterno more subfulva et modica, ita calvaster, ut in medio frontis gemellos cincinnos rarusculos habet et dextrorsum reflexos ; Corona rotunda et spatiosa, capillo subnigro et decenter intorto, sub auriculae medium propendente, fronte speciosa, elatis et longis sed exilibus superciliis, oculis pupilla fulvis, non quidem magnis, sed patulis, subocularibus plenis, naso a radice vergentium superciliorum subtiliter directo, circa medium latiore, deinde paulum recurvo et in extremo patulis naribus praeminente, ore rubeo, crassis et sub- dividuis labiis, genis compositis, mento a confinio maxillarum decibiliter prominente, colore aquilino et livido, nondum, sicut ei postea contigit, cardiaco, vultu mitis, manibus pulchris, teretibus digitis et habilibus ad scribendum, praeterea planeta super dal- maticam castanea, evangelium in sinistra, modus crucis in dextra, pallio mediocri a dextro videlicet humero sub pectore super stomachum circulatim deducto: deinde sursum per sinistrum humerum post tergum deposito, cuius pars altera super eumdem humerum veniens propria rectitudine, non per medium corporis, sed ex latere pendet; circa verticem vero tabulae similitudinem, quod viventis insigne est, praeferens, non coronam. Ex quo mani- festissime declaratur, quia Gregorius dum adhuc viveret, suam similitudinem depingi salubriter voluit, in qua posset a suis mo- nachis non pro elationis gloria sed pro cognitae districtionis cautela frequentius intueri. Ubi huiusmodi distichon ipse dictavit: C briste potens Domine nostri largitor honoris, Indultum officium solita pietate guberna. cap, 8S' Ibi etiam iam tempore Petri archidiaconi et Joannis oeconomi Saturninus monachus dextra laevaque Gregorii beati effigies sanctorum Apostolorum, quem ad- modum modo videntur, depinxit. Quo scilicet loco nonumquam divinitus candela succenditur, et in eiusdera similitudinis effigie pro regimine sui monasterii saepe beatus Gregorius praesentatur.

141 XXII.

DIE BAUTEN ABT WITIGOWO'S IM KLOSTER

REICHENAU.

(985-997-)

Purchardi Gesta Witigoinonis {um gg4 — gg6.) — Mon, Germ. SS. IV., 621 ff.

Literatur: Piper S. 395; Wattenbach I., S. 397; Breitenbach im Neuen Archiv der Ges. f. alt. deutsche Geschichtsk. II., 176; die Miniatur der Hs. abgebildet bei Mone, Quellensammlung der bad. Landesgesch. III. Taf. i.

Kraus, Die Kunstdenkmäler des Großh. Baden, Kreis Konstanz; Ders. Die Wandgemälde der St. Georgskirche zu Oberzell auf der Reichenau. Frei- burg i./B. 1884. Neuwirth, Die Bauthätigkeit der alemann- Klöster S. Gallen, Reichenau und Petershausen. Sitzungsber. der Wiener Akad., Bd. CVl'.

^- 3^3' Ceperat in primo mihi') cum dominarier anno, 985-

Est^) latus aecclesiae levum genitricis ad almae Fundans eximium devota mente sacellum, Quod Januarii voluit sub honore dicari, Caölestis patriae quem fecit amore subire Palmam martyrii victrix confessio Christi. In quo dispositis divinis cultibus aris, Una beate tibi, protomartyr Stephane Christi, Est erecta, preces ut clemens ipse receptes Quas devotorum tibi fundit contio fratrum; Altera, Laurent i, tibi cernitur atque dicari, Tu simul ut votis te rite precantibus adsis. In medio quarum Witigowo, norma bonorum, Erexit celsam studiis ferventibus aram, Hanc ornans tabula gemmis auroque parata Qua Januarii concluserat ossa beati. In tali primum studio perduxerat annum. Voces omnigenae dicant: Tibi gloria Christel

Ut cursus anni tunc advenere secundi, 986.

Divini cultus non immemor ille beatus, Pulchre formatam cepit fundare capellam, Porta monasterii qua pandit pervia claustri,

') Die personificierte Augia wird redend eingeführt. — '^) Seil. Witigowo.

142

Omnibus aggressum demonstrans atque regressum. Quam sub Pirminii sacravit honore beati, Qui pastor primo me rexit amore paterno. Inde morans operi nil, iunxit moenia claustri, Hie ubi circuitus fuerat non rite peractus, Hac Januarii supera de parte beati Culminis aBCclesiae, quem tum perfecerat ipse, Atque g^adus saxo fecit post ista polito, Scanditur ascclesiae per quos ad limina portae. Picta manet muro necnon genitricis imago, In gremio Christum gestantis, pignus amorum Quam graduum fratres proni super alta iacentes Orando tangunt, ac sancta per oscula lambunt. At latus ad dextrum signat pictura beatum Evangelistam Marcum faciemque decoram Fert Januarius levo sub margine pictus, Orat quos ambos devotio nostra patronos; Pingi quos ideo voluit domnus Witigowo Ut defensores defendant undique tales Nos ex insidiis bis adversantibus hostis. lusserat et totum pictores pingere claustrum; Sunt illdB tabulaB quae per laquearia pictae, Signantes patrum facti monimenta priorum; Vivere quod bellis, quae conversatio pacis Ulis tunc fuerat, totum pictura figurat. Introitum claustri, quem verbis ante notavi, Sub forma patrum iussit variare meorum, Quos mihi prelatos fecit prelatio dignos.

V. ^<?5. Omnia quae dixit, tribus annis ipse peregit iEquali forma faciens compage venusta Tale Deo templum, quo non spatiosius uUum. Omni structura diverso stemmate fulta Ut domnus voluit, festinans ipse paravit Huic arcus camyros et subdidit undique sculptos Gipso, sub variis et verno flore figuris. Fecerat hoc sectas et sustentare columnas Pulchre de saxis distinctis atque politis.

^.43

Tunc opus omne quidem cum perduxisset ad unguem, Laetitia grandi templum sollemne dicari Fecerat in sanctae devotus honore Mariae Virgineique chori, pro nobis in prece proni, Et sub apostolicis Petri Paulique coronis. Largitor studii talis tibi, C briste, volenti Iura potestatis sex taliter indidit annis.

Mox ut septeni devenit circulus anni 991.

Altius arrectam sursum construxerat aulam Sancte, dicata tibi, Michahel archangele Christi, Quae micat Otmaro pulchre pariterque beato. Quam per utrumque latus firmaverat ille benignus Cum turri gemina, tereti sub imagine facta, Fornicibus curvis per circuitumque reductis. Ad quas ascetisum monstrat gradus esse supinum. Has inter, pretii mercatus pondere magni, Cymbala signorum suspendit dulce sonantum. Ante domus sanctae Urnen post ista Mariae Excoluit pulchrum, parvi licet aequoris, hortum. Quem cingens muris ac arcubus undique curvis, Fecit terrestrem paradysum luce micantem, Qua longe splendet templi decus atque relucet; Huc adventanti nova dans spectacula plebi. Huius in aecclesiae medio, quam fecit et ipse, In gradibus positam sublimem sustulit aram. Fronte sub adversa quae respicit ostia contra; Ut mos est, tabulam cui tunc prefecerat unam Fulgentem solidis auri de mole talentis. Per cuius medium speculum patet, ecce, serenum, Quod pariter viridis vitrei manet atque coloris; In quo quisque suum valet apte cernere vultum. Si quis in aecclesiam graditur vel pervius ipsam Coram se pronus, naturae poscit ut usus, Ecce retro positum rutilat spectabile totum. Talibus in studiis me sie senioris amantis Hoc pergrande decus se clausit septimus annus Auetor tantorum tibi sit laus, C h r i s t e, bonorum !

Ut sol octavi metam tunc volverat anni 992.

144

Hoc paradisyaco coram fundaverat horto iEcclesiam sancti prepulcram Bartholomei, Atque salutiferum iuxta sacraria templum Fecit, Herasme, tibi, simul et tibi, martyr Heracli.

993. V. 442, Sic ex octavo florens virtutibus anno

Ascendit nonum, quem cepit ducere totum,

Omans aureolis altaria singula gemmis.

Ante, Maria, tuam, virgo praBnobilis, aram

Una sub ascensu graduum miranda paratu,

Gemmis ac auro vestita nitescit ab illo.

Fecit et argenti plectro tabulata parari.

Cum quibus est laterum precingens undique textum

Arae quem lecti specie circumtulit ipsi,

Voceque de nostra confessio dicitur alma.

Hidria post ipsam Domini stans comminus aram,

Qua fieri vinum fluxum precepit aquosum,

Orantum votis et adhuc fert dona salutis.

Hinc iterum Marco gaudens altare beato

Et simul in sanctae Cr u eis unum fecit honore,

Pulchre quae cocto vestivit funditus auro

Et pinxit varie per gemmas atque monile.

ZWEITES BUCH.

HOHES MITTELALTER

(CAP. XXIII.— XXXIX.)

Schlossor, Qaellenbncb. 10

XXIII.

KUNSTTHÄTIGKEIT DES H. BERNWARD

VON HILDESHEIM.

(f 1022.)

Thangmar (der Lehrer Bernwards), Vita Bernwardi episcopi. — Mon. Germ. SS. /F, y^8.

Literatur: Piper S. 457; Wattenbach L, 346 f.; Gehle, De s. Bernwardi ep. Hild. vita et rebus gestis. Bonn, 1876.

Schnaase IV., 664; Kratz, Der Dom zu Hildesheim, 184O; Wiecker, Die Bemwardsäule zu H. Hildesheim, 1874; Duck er. Der liber mathematicalis des h. B. im Domschatz zu H. Hildesheim, 1875; A. Schultz, in Dohme's Kunst und Künstler I.; Springer, Die Deutsche Kunst im X. Jahrh. West- deutsche Zeitschr. HI; B eis sei, Die Kunsthätigkeit des h. B. Stimmen aus Maria-Laach. 1885, 131; Sommerwert, Der h. B. von. H. als Bischof, Fürst und Künstler. Hildesheim, 1885; Cuno, Die Bernwardsthüren zu H. Deutsche Bauzeitung 1885; Ders., im ehr. Kunstbl. 1886; Ders., Hildesheims Künstler im M. A. etc. Hildesheim, 1886; Sivers, Der h. B. Stimmen und Mitth. a. d. Benedictiner-Orden. XIV.; Neumann, Mitth. des k. k. österr. Museums f. K. u. Ind. Neue F. Bd. V.; Bertram, Die Thüren von S. Sabina in Rom, das Vorbild der Bernward-Thüren. Hildesheim, 1892.

Cap. I Et quamquam vivacissimo igne animi in

omni liberali scientia deflagraret, nichilominus tarnen in levioribus artibus, quas mechanicas vocant, Studium impertivit. In scribendo vero adprime enituit, picturam etiam limate exercuit, fabrili quoque scientia et arte clusoria omnique structura mirifice excelluit, ut in plerisque sedificiis, quae pompatico decore composuit, post quoque claruit.

Cap. 6. Scriptoria namque non in monasterio tantum, sed in diversis locis studebat, unde et copiosam bibliothecam tam divinorum quam philosophicorum codicum comparavit. Picturam vero et sculpturam et fabrilem atque clusoriam artem, et quicquid elegantius in huiuscemodi arte excogitare poterat, numquam

10*

148

neglectum patiebatur, adeo ut ex transmarinis et ex Scotticis vasis, quae regali maiestati singulari dono deferebantur, quicquid rarum vel eximium reperiret, incultum transire non sineret. Ingeniosos namque pueros et eximiae indolis secum vel ad curtem ducebat vel quocumque longius commeabat, quos, quicquid dignius in ulla arte occurebat, ad exercitium impellebat. Musivum praöterea in pavimentis ornandis Studium, necnon lateres ad tegulam propria industria nullo monstrante composuit.

Cap, 8, Antiqua quippe loca ab antecessoribus suis possessa, quae ille inculta reperit, optimis aedificiis coUustravit, inter quae quaedam elegantiori scemate albo ac rubro lapide intermiscens, musiva pictura varia pulcherrimum opus reddidit. Quid dicam, quo studio vel ambitu sanctum locum nostrum vel principarem aecclesiam nobilitaverit, cum se ipsum et cuncta quae habere potuit in eius usum impertivi maluerit. Testantur eius opera, quae futuro aevo pium illius animi votum apertis locuntur indiciis. Ecclesiam namque miro studio decorare ardenter instabat. Unde exquisita ac lucida pictura tam parietes quam laquearia exornabat, ut ex veteri novam putares. Fecit et ad sollempnem processionem in praecipuis festis evangelia auro et gemmis clarissima, thimia- materia quoque precii et ponderis magnifici, calices nichilominus plures, et unum ex onichino, alterum vero cristallinum mira industria composuit. Adhuc autem unum aureum, valentem libras XX publici ponderis, ex purissimo auro in usum ministerii con- flavit. Coronam quoque argento auroque radiantem mirae magni- tudinis in facie templi suspendit, et alia perplura quae super- sedenda putavimus, ne fastidium prolixitate ingeramus. Sanctum quoque locum nostrum murorum ambitu vallare summa instantia aggressus, dispositis per gyrum turribus, tanta prudentia opus inchoavit, ut decore simul ac munimine, velut hodie patet, simile nil in omni Saxonia invenias. Sacellum etiam splendidum valde, foris murum in honore vivificae Cr u eis exstruxit. Cuius etiam aliquantam partem, largiente domno tercio Ottone Augusto imperatore, ibidem clarissimis gemmis auroque purissimo inclusam condidit.

cap. g Bernwardus thecam auro gemmisque

lautissimam, in qua vivificum lignum includeret, paravit, et cum ex tribus particulis sancti ligni quartam si fieri posset excidere

149

temptaret, ut per singulas absides singulas conderet portiones, nee graeilitas vel parvitas quacumque ex causa sectionem ad- mitteret, cum devotissimus Dei famulus animo fluctuaret: ecce subito inter manus ipsius antistitis quarta particula sacratissimi ligni angelico ut creditur ministerio delata apparuit. Mox igitur praesul laetüs Hgnüm sanctum per quatuor absides paravit.

cap, 10, Ipsum vero sacellum sanctaB crucis, vario decore perfectum, dedicavit 4. Ydus Septembris, anno incarnationis 996. indictione 9. regni vero gloriosissimi tercii Ottonis imperatoris 13. imperii primo, ordinationis autem suae quarto; locumque quondam dümis et vepribus horridum, vicinis incolis — Gloria tibi, Christel — ex tuis datis baptismi, sepultursB, unctionis fecit aeternum solatium.

XXIV. DER MALER JOHANNES AUS ITALIEN.

Vtia Balderici episcopi Leodiensis {1008 — 1018, geschrieben um lOj^o). — Afon, Germ, SS, IV, yig.

Literatur: Fiorillo, Gesch. der zeichn. Künste in Deutschland I., 76; Schnaase IV., 693, 725.

Cap, ij, Hac nimirum tempestate vir erat venerabilis, ca. loio. Johannes nomine, natione et lingua Italus, episcopus officio, qui sui gratiam nominis moribus illustrabat candidatis et pietatis

studio Nee scientiae claritudo per litteras deerat, nee

acumen ingenii ; habituque ipso honoris videbatur angelici, hisque rebus honestatus, quae maxime officio congruunt episcopi. Peri- betur etiam satis egregie in arte picturae illis temporibus claruisse. Cuius rei experimentum si quis exigit, Aquis eum dirigimus, ubi palmam adhuc optinet tanti artificis opus, licet vetustate temporis ut res cetere ex magna parte decorem suum amiserit. Quis autem imperator eundem a patriae sustulerit gremio, brevi in eadem pictura declaravit hoc versiculo:

A patriae nidö rapuit me tercius Otto.

Alter etiam versus ibidem appositus breviter huius artificis pandit titulum ; qui se habet in hunc modum :

150

Ciaret Aquis sane, tua qua valeat manus arte.

In loco etiam nostro,*) quem plurimum dilexit, ubi et tumulari meruit, suaß monumenta picturae dereliquit. Cancellum enim nostrum honeste depinxit. Cuius pars quedam adhuc perseverat, sed iam senescit et caligat; pars altera, nova superveniente, est deleta.

cap, 14. Quse autem causa adventus huius viri ab Italia in G a 1 1 i a s fuerit, vel quo ordine gradu sacerdocii sit perfunctus, ut bis qui super bac re fuere curiosi est compertum, per eos nobis est significatum, silentio non transibimus. Quod si frivolum quibusdam esse videbitur et falsitatis arguimur, illis magis impu- tandum, quorum auctoritate est testimonio sumus usi et ad scri- bendum compulsi. Otto tercius Imperator, de quo dubium fuit, iusticia an validis armis foret potent ior, quodam tempore in partes deveniens Galliarum, mansionem accepit in Aquensi palatio, ut in regni sede et pupHcae rei domicilio. Ubi aliquandiu com- moratus, eiusdem loci capellam studio devocionis regiis muneribus et bonis honoravit, et quod deerat ad decorem ipsius capellae supplere animum intendit. Necdum enim color alicuius picturae laudem decorabat. Unde prsedictum Johannem preciosum arti- ficem missa legacione ab Italia accersivit et ut doctas manus huic applicaret negocio, oravit et imperavit. Paruit ille regali imperio, et quid valeret in hac arte, declaravit magnifice. At imperator in huius operis remunerationem, infra Italiam quo- dam ab hac vita decedente episcopo, eiusdem cathedrae donavit officio. Cuius rei gratia dum patriam repeteret, ut collati honoris potiretur baculo, dux eiusdem provinciae ibidem commorandi illius avertit arbitrium, dum missis nunciis de suae filiae interpellavit coniugio, dicens in eadem patria cuius rector habebatur honore et fructu episcopatus privari, nisi animum subiceret huic con- dicioni. Ille magis favens castitati, qua nihil erat ei praestantius, quam tale officium maculare copula carnali, respuit huiusmodi pactum, sponte sua elegit exilium, et a finibus decedens 1 1 a 1 i ae, regali se reddit praesentiae. Quem pro suae vitae merito idem Otto imperator non minus se ipso diligebat, eumque inter primos regiae domus habebat, et honeste tractabat. Ammonicionem quoque illius salutarem, qua increpabat regiam potestatem de

• ) St. Jakobskloster in Lüttich.

151

iusticia tenenda, de utilibus rei puplicaD causis, de lenitate erga subiectos, libenter excipiebat; eoque audito, animum ab effrenata licentia frequenter cohibebat. Ne ergo vir tantus ob varias occupa- tiones intra curiam suam aliquam sustineret penuriam eundem episcopo nostro (Balderico) commendavit, et ut humane tractaret, foveret, monuit et oravit.

'M

XXV.

DIE KÜNSTLERLEGENüE DES TUOTILO

VON ST. GALLEN.

Ekkehardi IV, Casus s. Galli {Anfang des XL Jahrh,). — Mon, Germ, SS. vol. IL, 5p. Neueste wichtige Ausgabe von Meyer v. Knonau, St. Gallische Geschichtsquellen, iSjj. Schriftquellen n. 110^ — ////.

Literatur: Über Ekkehard Piper S. 469 fF. ; Wattenbach I., 395. Dum ml er, Zeitschr. f. deutsches Alterth. XIV.; Meyer v. Knonau a. a. O., Neujahrsblatt des historischen Vereines von St. Gallen, 1863 (mit Abb. der Elfenbeintafeln); Schultz, Tuotilo, in Böhmes Kunst u. Künstlern I. Abth; Bd. L, 23 fF. ; Rahn, Nachlese zur Gesch. der bild. K. in der Schweiz S. 787 ff.; Beiträge S. 97 und 180 ff. ; Bode, Gesch. der deutschen Plastik S. 8; Kraus, Christi. Inschr. der Rheinlande, II., n. 38 u. 304.

c.^4. At Tuotilo longe aliter bonus erat et utilis, homo lacertis et Omnibus menbris, sicut F a v i u s ^) athletas eligere docet. Erat eloquens, voce clarus, celaturaB elegans et picturae artifex, musicus, sicut et sotii eius, sed in omnium genere fidium et fistularum pree omnibus; nam et filios nobilium in loco ab abbate destinato fidibus edocuit. Nuntius procul et prope sollers, in structuris te ceteris suis artibus efficax, concinnandi in utraque lingua potens, et promtus natura, serio et ioco festivus, adeo ut Karolus noster aliquando ei maledixerit, qui talis naturae hominem mona- chum fecerit. Sed inter haec omnia, quod prae aliis est, in choro strenuus, in latebris erat lacrimosus, versus et melodias facere praepotens, castus, ut Marcel li discipulus, qui feminis oculos clausit.

• ) Quintiliani Inst. orat. X., i, 333.

152

c, jg, Tuotilo vero abbatum, sub quibus militaverat, per- missis plerumque et praeceptis multas propter artificia simul et doctrinas peragraverat, ut in suo capitulo tetigimus {c.34,), terras. Picturas etiam et anagliphas carminibus et epigrammis decorabat singulariter pretiosis. Tantaeque auctoritatis, ubicumque moraretur, apparuit, ut nemo illum, qui vidisset, s. Galli monachum dubi- tasset. Erat autem in divinis et humanis ad responsa paratissimus, et si quid incondecens, maxime in monachis, usquam vidisset, pro loco, tempore et persona zelator erectus, ut in uno de pluribus dicere habebimus.

c. 22, {Bischof Salonion von Konstanz?) Crucem etiam illam honorandam s. Mariae') Tuotilone nostro anaglyfas parante, ex eodem auro et gemmis mirificavit. Altare vero s. Marias et analogium ewangelicum eiusdem fratris nostri artificio in locis congruis deaurata, Hattonis sui de scriniis vestivit argento et dyptivit, ut videre est, ex auro electo. S. Gallo aetiam, in nullis fortuniis immemor eius, duas tabulas eburneas de eisdem scriniis attulit; quibus alias magnitudine equipares rarissime videre est, quasi sie dentatus elephans aliorum fuerit gigas. Erant autem tabulae quondam quidem ad scribendum ceratae, quas latere lectuli soporantem ponere solitum in vita sua scriptor eius *) K a r o 1 u m dixit. Quarum una cum sculptura esset et sit insignissima, altera planitie politissima, Tuotiloni nostro politam tradidit sculpen- dam. Quibus longioris et latioris moduli Sintrammum nostrum scribere iussit ewangelium, ut quod tabulis abundaret, auro et gemmis Hattonis ornaret.

c. 40. [Tuotilo zu S\ Alban in Mainz.) Rogatusque ibi morari, usque dum thronum Dei in brathea altaris aurea caelaret, cui similem anaglipham raro usque hodie videre est alteram [in circulo scribens hunc versum :

»Ecce polo potior solio terraque scabello.«] ^)

c. 45. Tuotilo vero cum apud Metensium urbem caelaturus satageret, peregrini duo s. Mariae imaginem caBlanti astiterant elemosinamque petebant. Quibus cum nummos clam tribueret, divertentes ab eo, clerico cuidam astanti aiebant : ,Bene- dictus Domino vir iste, qui nos hodie bene consolatus est; sed

• ) Dom von Konstanz. — ^) Einhart. — •**) Randglosse. Die Worte nach

Jesaias 66, i.

153

estne soror eius,' inquiunt, ,domina illa praeclara, quae ei tarn commode radios ad manum dat et docet, quid faciat?* Ille vero miratus, quid dicerent, cum nuperrime ab eo digressus nil tale vidisset, revertitur et quod dixerant, velut ad momentum et in ictu oculi contemplatur. Ait autem illi clericus et peregrini: Benedictus tu pater Domino, qui tali magistra uteris ad opera! Qui cum ipsos, quid dicerent, nescire assereret, vehementer in illos invectus, ne cui tale quid dicerent, interminatur. In crastinum autem, cum gloriam talem de se plures audirent dictitare, sub- trahens se cessit de medio, neque iam ultra in urbe illa operari volebat. In brattea autem ipsa aurea cum reliquisset circuli planitiem vacuam, nescio cuius arte postea caslati sunt apices:

Hoc panthema (anathema?) pia cselaverat ipsa Maria.

Sed et imago ipsa sedens, quasi viva, cunctis inspectantibus adhuc hodie est veneranda.

XXVI.

DIE LEGENDE DES H. GALLUS IM KREUZGANGE

ZU ST. GALLEN.

Tituli, von Ekkehard IV. auf Wunsch Abt Purchards IL (looi — 1022) gedichtet. — ed, E, Dünimler in der Zeitschr. f. deutsches Alterthum. XIV, 34 ff, {Danach bei Kraus, Christi. Inschriften der Rheinlande, II, 11,)

Die Gemälde rührten von Abt Immo {gy^ — 9S4) her.

Literatur: Meyer v. Knonau, St. Gallische Geschichtsquellen IV., 10.

Ad picturas claustri sancti Galli Purchardi abbatis

iussu.

1. Ecce deo G all um puerili flore tenellum Prospera poscentes sistunt votando parentes.

2. Indolis egregiae puer hie documenta sophia3 Ore Columbani non spe praelibat inani.

3. Ecce deo gratus ad honorem presbiteratus Chrismate roratur, in ephot bäth ') rite togatur,

^) lineo toto. Glosse,

154

4« Pacta Columbano sententia fixaque Gallo Cum simul allectis ') patriaB decedere tectis.

5. iEquipar est votum marium ter vincere motum.*) Impiger hie Gallus, petitur procul altera tellus.^)

6. Ter Nereo fracto decedunt ab maris acto Caelum non animum mutant Gallosque salutant.

7. Hinc Francis dantur, Sigiberto fausta precantur. Hospite tractantur, sua regna fovere rogantur.

8. Luxovium struitur, monachorum planta rigatur Tempus ibi substant, Brunhildis luxibus obstant.

9. L u X o V i i septis Zezabelis septupla neptis *) In terras alias Brunhilda fugat tot Helias. ')

10. Agmen divinum castrum petit hinc Turicinum Quo cum Feiice Regulaque fruuntur amice.

11. Ecce petunt pelago loca Tucconiae superato Participantque bonis cum gente superstitionis.

12. Gallus agens verbo zelo sacra*) fregit acerbo Mersaque Neptuno iacet obruta sub love luno.

13. Abscedunt sancti minus effectus ibi functi Atque refellentem damnat anathemate gentem.

14. T u c c o n i o spreto maris ^) illius agmine laeto Quod rigat Arbonam, pede perspaciantur arenam.

15. Vuillimar hospitio sacer®) illos colligit apto Oscula dans cunctis, infundens flumina plantis.

16. Vecti trans pontum puppi petiere Brigantum,

Fit domus Aureliae fanum vetus ore Columbae.

17. Hie iterum Gallus nulli dicendo secundus

Suadet et hanc gentem,*) credant ut in omnipotentem.

18. De grege pascente iumento digrediente Dum duo sectantur fratrum latrone necantur.

19. Ingeminans gemitus sacer avolat inde Columbus Pullis plus fidum Bobis petit et sibi nidum.

20. Gallus ab his regnis volitare nequit febre segnis Columbusque iubet, ne se vivo sacra übet.

^) cum Chiliano ut aiunt et ceteris multis. — *) tria maria sunt inter Hiber- niam et Galletiae continentiam. — ^) Gallia — *) pluris mecha quam iUa fuerit, quae Heliam fugavit. — *) In Sueviam. — •) idola. — ■*) relicto laci Potamici. — S) presbiter. — •) Brigantinos.

155

21. Febre piger Gallus patre celsa volante pupillus Cantubus *) os claudit vocique gementis ^) obaudit.

22. Arbonae tectis Gallo sociisque*) revectis Frigoribus pigrum vetus hospes *) coUigit egrum.

23. Ut febre desivit, heremi secreta cupivit, Hiltibalt optata cui silvae spondet opaca.

24. Ibant per colles, condensa, per invia, valles, Retia portantes, caesoria rastra, bidentes.

25. Fluminis aggressi t andern laculos pede fessi Gallus agit grates, scintillam excudit Achates*)

26. ,HaBC requies mea* psallebat, vepre forte ruebat, Dux levet accurret, ,sine me, quis sie übet*, inquit.

27. Gerne pares pactis iustare securibus actis:

Silva sonat pressa, ruat in Pelium velud Ossa.

28. Ursus adest operi. Diacon recubando sopori Clam contemplatur, merito fera pane cibatur.

29. Retia laxantur prsedosaque vix revocantur

A s m o d e i •) stabant ,ah ve* sibi vociferabant.

30. Temptantur nudis mulierum scaemate larvis Hie dolus invicti certaminis est Benedicti.

31. Asperior cultu, cinerosus, flebile vultu leiunusque tribus cellam sacrat illo diebus.

32. In prece sunt ambo lacrimisque fluunt uti nimbo Arcent serpentes, species quascumque nocentes.

33. Piscis et hie capitur, ut ad hospita tecta feratur. Ista loci prima benedictio transit opima.

34. Imperii sponsam ') vexat Satan aere tensam: Hunc abigat nuUus rebachatur hians nisi Gallus.

35. Rege sacer iussus ®) duce patre dolenteque missus Vuillimar ire virum rogat exturbareque dirum.

36. Fit fuga Quadravades,®) dat tecta levita Johannes Pneumatis et rore patris ipse rigatur ab ore

37. Rapta sacerdotes exorcizare parantes Ense petens tecta nudat pallentibus acta.

') galliciniis. — ^) colnmbina vox (cf.) gemitus. — •) Magno Theodore cum ceteris — *) Vuillimar. — ') de Virgilio diaconus Hiltibalt. — •) daemones. — ) Fridiburgam. — ®) a Cunzone — *) locus iuxta silvam Sennie.

156

38. Presbiter Arbonae*) sanctum iussus revocare Arte virum flexit vimque intentando retraxit.

39. Itur Hiburningum, Fridiburch ubi passa malignum Eiulat ille prior: ,Gallus prope, ve mihi pellor'

40. Increpat adductus scelus illud humillime sanctus ,Tu ne theoplasta potiare diutius ista?*

41. Imperat invictus: ,Fugias violenter abactus*, Mox volat ex ore Satanas avis atra colore.

42. Astat mente bona Galloque dat aurea dona Virgo deo totis iam vivere dedita votis.

43. Vir domini gazas sibi semper habere perosas Concite millenis cunctas dispersit egenis.

44. Virgo deo prona spreta fert vela Corona

Et domini florum *) fit mater honora sororum.

45. Pontificis forte ^) dolet hie Constantia morte Eius et ad funus solvit lacrimabile munus.

46. Devovit populus, sanxit super omnia clerus Gallum pastorem nee eo verbo potiorem.

47. Abnuit oblatum Gällus sibi pontificatum Dote Garens missae, Johannem mandat adesse.

48. Moribus hie iuvenem sanctis dat et ore potentem. Is cathedra functus praesul pro se sedet unctus.

49. Emonet hic vatem, superinduat ut pietatem: Cunctos virtutes doceat faciatque salutes.

50. Sollicitus cellae Gallus redit inde tenellae Scottigenae *) pro se qua nidificant velut ipse.

51. Tamquam germani vivunt ibi compatriani *) Actibus ecclesiam datur illic cernere primam.

52. Ecce super mortem ^) prope rivum ') rupe cadentem Caelicolis dextrum videt astra volare magistrum.®)

53. Magnaldum vocat, ampla viro theoremata narrat Proque patris requie cito dixit velle litare.^)

54. Grata sacrarum libat post tempora tanta Isque calix cellam cum pane deo dicat illam.

') Vuillimar. — 2) virginura Mettensium. — 3) Gaudentii. — *) Magnus Theodorus et alii non pauci. — *) Hibernienses. — ^) Notkcri frontem. — ') Stei- naha. — ^) Columbani animam. ®) missas agere.

157

55- Hic Bobium missus Magnaldus fert Lta iussus, Gallo cambotam *) relevans a pondere notam.

56. Luxovio veniunt, sibi sit pater intime poscunt Praeque apibus cellae fore nullas reddidit ^) ille.

57. Talibus hospitibus cum non sit piscis abundans Stagnello palmos ^) esox *) capitur duodenos.

58. Pariete constructo templi surgenteque tecto

Affuit *) atque trabem precibus prolongat breviorem. 5g. VitaB decretas senio videt affore maetas

Fit Mich ah el festum celebreque petit pede castrum®.)

60. G all US agit missas sermone potens sibi iussas ^) Omnes dixere per cum sibi pneuma tonare.

61. Bis Septem soles febris imminet hinc sibi moles Fit panis domino morbi caro cocta Camino.

62. Vir Domino gratus languore gravi superatus Oppetit ArbonaB certus sine fine coronae.

63. Advolat antistes rate prosiliendo Johannes^) Plurima, flens illum se ®) vociferansque pupillum

64. Funus ut ornatur, species horrenda videtur: Vulnera furtiva sibi fecerat hostia viva.

65. Panditur hic capsa, gestamen martyris ipsa HoiTet in hac vestis spinosa*®) catenaque testis.

66. Astat contractus solida suffragine rectus Induit ut sanctis caligas cum calciamentis.

67. Ecce viri ut scissa tumulentur comminus ossa Martyrio clari nequeunt ulla arte levari.

68. Infrenes Galli duo gestant ossa caballi Indociles sellae petiere pares loca cellaB.

69. Praesul obit busta faciensque patri pie iusta Exequias caro luctu persolvit amaro.

70. Mox testata viro nova sunt magnalia*') miro, Multum dilexit quoniam, dum corpore vixit.

71. Debilitas multa reparatur ad ossa sepulta, Plures larvarum cinis hic fugat Asmodearum.

') baculum ferulam. — *) respondit. — ^) in petrosae louffin. — *) lahs. — 'j Gallus artificibus. — ®) Arbonam. — "*; a Vuillemaro. — ^) audiens in mari voces flentium — •) heu heu pater araate. — "^; cylicium. — '^) miracüla.

158

72. Lumen adest orbis, sua sunt medicamina morbis, Quo mage laBteris, lacrimis abstersio veris.

73. Plaudite iam cuncti tanto solamine functi Perpes et invictum nomen Domini benedictum.

XXVII.

EKKEHARD IV. TITULI FÜR DEN DOM ZU MAINZ.

Gedichtet auf Wunsch Erzb. Aribos von Mainz {f loji), — ed. KieffeVy Progr, des grossherzogL Gymnasiums zu Mainz 1880—1881.

Literatur: Schneider, Der h. Bardo. Mainz, 1871 (schlechter Text); Kieffer a. a O. (dort sind auch die hier weggelassenen Schollen Ekkehards mitgetheilt); Bresslau in den Jahrbüchern des deutschen Reichs unter Heinrich II. Bd. III., 231 (vgl. Neues Archiv VII., 419); Kraus, Christi. Inschr. der Rhein- lande. II., n. 235.

Uersus ad Picturas Domus domini Mogontine.

Ueteris testamenti et noui.

Aribone archiepiscopo iubente modulati. Eligantur qui picturis conueniant.

Welt- Principio rerum lux primo (et) facta dierum,

Schöpfung. Arida cum celis magnum genus et Michahelis.

Luciferum uerbis temerantem sceptra superbis In primo flore plasmator nudat honore. 5. Questio quis norit, primus dies unde micarit.

Prima diem lux albauit ') nigrauit.

Septemplex mundo solidatur forma secundo Atque polum flexis complexibus alligat axis. Tertia telluris dies et maris aucta figuris, 10. Ad domini uerba surrexit et arbor et erba. Quarta sol reduce lustrauerat omnia luce, Quam sibi non una facie rapit omnia luna. Quinta reptantum surgunt speciesque natantum Piscibus atque pares, sed dispare sorte uolucres.

• ) subacta? Dümmler.

159

15. Sexta dies pecudum genus edidit atque ferarum,

Astat homo primus, uiuit spiramine limus.

Sabbata stant sancta, requiescunt et sibi cuncta,

Tanquam lassatus factor sedet ipse quietus.

Uiuit homo primus anima de complice limus, 20. Quem pater et natus creat et ui compare flatus.

Personis trinus, deitate perenniter unus Geschichte

Arbitrio simile sibi plasmat Adam et ratione. der ersten

Dormit Adam et leuam costa spoliatur in Aeuam, Eltern.

In cruce transfixe reparandus uulnere coste. 25. Euigilauit Adam dixitque uidens sociatam:

»Hoc ex ossibus os carnisque mee caro compos.« 

Omnia subiecit deus Ade, que bona fecit,

Nomen ut aptaret mandans quodcunque liberet.

Uni parcat homo iussus fuit unice pomo, 30. Aut si gustasset dubio sine mortuus esset.

Uni iussus homo fuit abstineat modo pomo,

Aut si gustasset dubio sine mortuus esset.

Mordet Luciferum, hominem sibi postume factum,

Inuidia torpens meditatus et est fore serpens. 35. Hie Satanas colubrum simulat mouet arteque labrum,

Et fictor ueri prior appropiat muliferi:

»Mandite, scituri bona vel mala dique futuri!« 

»Inuidus est ille, sibi uos similes fore uelle.« 

Gustat Eua speciem morsu mortis sibi dulcem, 40. Porrigit inde uiro, libitu uorat is quoque miro.

Scandala membrorum pretexta tegit foliorum,

His male senserunt, his primitus erubuerunt.

»Adam, die, ubi sis! Quorsum fugis? Aspice, quid sis!« 

»»Te, deus, audiui nudus latebrasque petiui.««  45- »Quis tibi quam dudum mage dixit nunc fore nudum,« 

»Ni quia mandatis reus es obstando beatis?« 

Hic homo, quod sexus sibi uerba daret male nexus,

Dixit peccasse, cui competerat mage flesse.

Nondum sanandus, post secula sed medicandus 50. Uergit in auctorem homo de muliere ruborem.

Pellicee uestes, mortis per secula testes,

Dantur damnatis primaque stola spoliatis.

t6o

Proh dolor! in mundum gustate mortis habundum E sibimet parto pelluntur protenus horto.

55. Semper erit multus tibi sudor, transfuga, uultus, Nee dabit optatum tibi fructum rus operatum. Insudans operi homo promeritoque labori, Qua ualet hinc arte, terre serit equora parte. Questio, cur relique frumentum non sit ut erbe,

60. Sponteque non crescat, quod nos magis omnibus escat. Frumentum uite uictus iam tunc benedictus Morte datis non sponte datur, sudore paratur. Munera dat domino discordia prima litando, Respicit ad uiua, flocci putat ille satiua.

65. Melchisedech uiua sed post facit ejsse satiua, Presagans panem cum uino litis inanem. Liuor amare, foras quam dudum cedere noras Nee tibi formidas, germanum prime trueidas! Inuidia plena fratrem sie post duodena

70. Uendit in Egyptum eonuentio perfide eaptum. Quam eitus ostendit serpens, quo fraus sua tendit, Cum nil tardabat primo genitumque neeabat. Creditur Abelis mors prima fuisse fidelis Ligni tormentis eommissa paterna luentis.

75. Jam tunc pandebat Christus, quod mente gerebat, Quod seelus inuidie cruee sit tersurus auite. »Ter miser atque quater, edie ubi sit tibi frater!«  »»Nescio. Men' rogo uis eustodem dieere fratris?««  »Uox rosei roris uterini, dire, cruoris« 

80. »Eiulat e terra; uindietam crede nee erra.« 

»»Profugus en pergo, mors imminet ac mihi tergo.««  »Haud ita! Septitias prius ergo lues mihi penas.«  Tela Cain stupido Lame eh iaeit ae fugitiuo. Esse putans leporem sub eondensis latitantem.

85. »Audite, uxores, quatuor luerat Cain et tres,«  »Quinquagintenas mea dat punitio penas.«  Quinquagintenis natus de uirgine penis Imposuit letas rediuiuus de cruee metas. Raptus Enoch uiuit, paradysum forte subiuit

90. Spemque dat, heredem quandoque resumere sedem.

i6i

Jussa Noe sancta studet arte facescere cuncta,

Ecclesiam mundis lignum conseruat in undis.

Archa genus hominum sepelit uite reparandum,

Conceptuque datis sacra pregnat gratia natis. 95. En reuolant ambe coruo remanente columbe,

Altera sed rostro ramum gerit ex oleastro.

Reddidit egressos annoso carcere fessos

Archa tegens multos utero pregnante sepultos.

Auetori rerum post tot curricla dierum 100. Septima munda Htat Noe, terram quando recalcat.

Pacta Noe dantur, noua federa consolidantur,

Ne sit aque pestis, micat arcus ab ethere testis.

Ebrius est factus pater atque uerenda retectus,

Filius amisit liberam sortem, quia risit. 105. Mente parat binas memori gens prisca columnas

Artibus inscriptas, nee aquis nee ab igne ruendas.

Turrim tollentes, ut eant super astra, gigantes

Linguis sunt fusi, uirtute licenter abusi.

Ur Chaldeorum fugiens in Chananeorum 110. Transit Abram partes, proprias sibi postea sortes.

Milite uernaculo, nullo uiolante piaclo,

Hostes strauit Abram, rapit amplam Loth quoque predam.

Spes regis iusti flagrans in tempora Christi

Pane deum donat, prognostica uina coronat, 115. Melchisedech stanti, panes et uina litanti

Soluit Abram decimas Moyse maior duce primas.

Grande dei munus, tres aspiciuntur ut unus,

Abraham Christum recipit facie tenus ipsuni.

»Noli prandere mecum, tres une, negare!«  120. »Tu sata terna para, uitulum quoque mi coque, Sara!« 

Fortunate senex, cuius uolet omnipotens rex

Semine felici cunctas gentes benedici.

»Solis erit reditus anni reuolamine suetus,« 

»Et tibi Sara satum suspendet ad ubera natum.«  125. »Risum, Sara, tene! Quod spondeo, non fit inane.« 

»>Non risi, domine, nimio perculsa timore.«« 

Credidit his uerbis Abraham, populi pater orbis,

Et sibi iustitia fuit a domino reputata.

Schlosser, Quellenbach. I j

Geschichte Noae.

Geschichte Abrahams.

l62

Federis et pacti Christo nascente peracti

130. Abraham pignus secat in uirga patre dignus, Gentibus ecce pater dominum flectendo frequenter Pretitulat natis uim suppHcis improbitatis. Quod rogat ignotis ueniam tamquam sibi natis, Exemplum magnum fidei patre maxime dignum.

135. Plebs Sodomita fores aperire parans in amores Loth patris intactis priuatur lumine tectis. Sulphuris in Sodomam pluit estum factor opimam, Loth stupet horrorem, fugit et cum prole Segorem. Restat gemma salis Loth connuba perpetualis,

140. Lumina quod flexit, anathemata spreta respexit. Geschichte Sara tumet pregnans, ueterane nascitur infans,

isaaks. Quem circumcidit pater, ut par tempore uidit.

»Isaac exhaustum mihi mando cremes holochaustum,«  »Par mihi fit merces, si tam caro neque parces.« 

145. Ecce pater comites monet, ut substent, properantes. Cum puero montis frontem petit ipse ui'dentis. »Sat, pater, exhausti, nisi uictima abest holochausti.< »»Prouidet hanc, fili, dominus; nil deforet illi.<«  Immolet ut puerum decies ibi mille dierum,

150. AUigat ecce pater; homo consentit patienter.

»Contrahe cede manus, aliorsum perfice munus,«  »Nil puero ledas, sed pignus in ariete cedas.«  »Quod timeas domini nomen, tibi spondeo semen,«  »Sidera quam celi non posse magis numerari.« 

155. Uis diuina tuis, Abraham, latet insita lumbis, Quod fidei custos famulus tibi iurat ad ipsos. Dat sponse post armillas missalis inaures, Non dat adhuc anulum fidei post tempore signum. Aduenit hie pacta, nato patris intima facta,

160. Descendens ueterem peplo tegit illa ruborem. Isaac aduectam gratatur adesse Rebeccam. Quis queat affari, quid abibat agro meditari? Forte geometricas agri reparare figuras, Egypto quas attulerat pater eius, abibat.

165. Consulit afflicta dominum de prole Rebecca: »Bella gerent gemini, famulabitur ille minori.« 

t6j

En pro pulmefitis» primatu cedere lentis

Es au nil pendit, quem fratri sub fame uendit. Geschichte

Mysticüs hic ante quam fratrem, matre monente, Jakobs.

170. Furto feliei Jacob egit, se benedici.

Ecce etiam gratum membranam hispida natüm

In cell rorem beat et pinguedine terre. ^

Ad lapidem recubat Jacob lassusque soporat,

Cernit et ecce palam tangentem sydera scalam. ^75- Quam uetus Ethiopis dolus est astusque draconis!

Qui gradibus scale faciunt, labantur ut ale.

Hic lapis et titulus litus est de chrismate primus :

»Terribilis locus est iste, domus hic tibi, C briste.« 

Ecclesie muro lapis hic quandoque futuro 180, Angulus aptatur oleique liquore sacratur.

Pandit item puteum Jacob ad sacra federa clausum,

Absque anuloque ratas dat et ipse Rachel procus arras^

Miscetur nupte Jacob ignarus minus apte,

Igneque maiori cupit accubitare minori. 185. Gratia Racheiis prestat quandoque fidelis, .

Liuor enim fellis germanam mordet ocellis.

Htc uirgas uariat Jacob inque canalibus aptat,

In quibus aspectu pecudes fetentur et actü. -

Fortior inuictam Jacob cum numine luctam 190. Nocte gerit, stupido claudus redit indeque neruo.

In Septem turmis Jacob redit iexul inermis,

Horruit et fratris contos stomachando ruentiä. - '

Opprimitur Dina; fratres duo cede, rapina

Pacificum uerbis populum gtassantur in urbis. 195. Sol, soror, utidene Josepho sunt somnia stelle, Geschichte

Acclinique sibi signant süa sceptra manipli* Josephs.

Mergitür in puteum Joseph sine crimine siccum,

Ut sibi quid possint uideat, quid somnia prosint.

Hic e cisterria patris intimus et sibi uerna 200. Extrahitur, barätro rediuiuus surgit ut atrö.

Portentum magnum! fratrem mutum uelut agnum '

Uendit in Egyptum germana manus nece raptum.

Ut libitus diri furor incaluit mulieri:

»Haud, ait, exibis, mihi mox sed, amande, coibis.« 

II*

164

205. Non tulit indignos Joseph fidei memor ignes.

>Hoc scelus est,€ inquit; retrahenti pallia linquit. Truditur in tenebras homo carceres atque latebras, Ut luat incestum, quem seit sibi conscia castum. Somnia distinxit, quem carcer compede strinxit,

210. Spiritus a manicis über est, mens laxa catenis. Immemor hie fidei pincernat item Pharahoni, Nescit enim serui grates natura superbi. En Pharaho pistor, simile fraus atque comestor, In cruce pascit acres discerpta fronte uolucres.

215. Regis ad edictum Josephum uidet aula relictum, Crinibus attonsis, homo temperat ora responsis: »Rex, tibi septene specie sub dispare uacce«  »Portendunt, fore fecundos sterilesque tot annos.«  »Somnia sunt eadem, Pharaho, spiee tibi septemc

220. »Bque notant iste, similes quod erunt tot ariste.« 

Pharaho Memphiticas Josepho post se dat habenas,

Nilicolis totis iubet eius cedere uotis.

Mille polos ducta cito surgunt horrea structa,

Intulit bis iuges septennis messio fruges.

225. Nilus abhinc cecidit, erbescere terra nequiuit, Egypti delta fruges negat optime culta. Horrea pandantur, proceres cum plebe precantur. Terra Joseph donis possessio fit Pharahoni s. Astant germani Josepho per nomina deni,

230. Fregit et ignaros pro fratreque misit amaros. Hie astant iterum sistuntque Joseph uterinum, Quis foret edixit stupidis patremque reduxit. Archiuo rerum uetus assidet ille dierum, Mactus et in donis, nouus accola fit Pharahoni s.

235. Prescius in dextram Jacob uersando sinistram Portendit magnum quandoque crucis fore signum. »Ter fortunata, gratare, quaterque beata,«  »Quod semen Christi tanta, Thamar, arte subisti!«  »Furto preclare baculum da, Juda, Thamare!« 

240. Hunc tenet atque anulum, spes agni respuit edum. Geschichte Post perlustratas uolucri reuolamine terras

Hiobs. Astiterat domino Satanas admissus ab ipso.

i65

»Numquid,« ait dominus, »similem Job tamque fidelem« 

»Inuenis in terris, toties quas transfuga uerris?«  245. Et Satan: »An frustra bonus est, benedictio uestra« 

»Quem sie uallauit et opes sibi multipHcauitPc

»»En bona do frangas, carnem uolo ne sibi tangas,«« 

>»In qua maiorem meus ille mereret honorem.«« 

Job damnis quatitur, substantia nullificatur, 250. Nee labat afflictus. »Dominus sit, ait, benedictus!« 

Perdidit ut gratos cum suppellectile natos.

Astat item domino Satanas permissus ab ipso:

»»Num Jobis equiparem non, quero, scias potiorem,«« 

»»Die mihi per terras, quas circuis atque pererras.««  255. »Pellem pro pelle quam dare uelle.« 

»In carnem permitte manum dabo Job cito uanum.« 

»»Carnem do frangas, animam uolo non mihi tangas,«« 

»»Huic iam maiorem patientia sanxit honorem.«« 

Job, Satan ut dixit, uelud in sartagine frixit, 260. Ille dolore cadit, testa ulcera stercore radit.

Ore dabant festo reges solamina mesto,

Hos fractus fregit, uictos ratione subegit.

»Jam uolo uos mutos,« deus inquit, »magna locutos,«  . »Job uerbis potior petat et uobis miserebor.«  265. Job sospes uiuit, substantia dupla rediuit

Proleque septena datus est etateque plena.

Filia pro donis specialibus hie Pharahonis Geschichte

Colligit infantem scirpo sub aquis latitantem. Mosis.

Uir puer effectus, Moyses agnomine dictus, 270. Urbem post scissam nuptum rapit Ethiopissam.

Deprensus Moyses nece clam punisse nocentes

Uix in desertum Madian aufugit opertum.

Pastor oues uatis homo pascit Madianitis,

Cuius item natam thalamo locat associatam. 275. Sumptus aqua pactis bis nupsit gentibus ortis,

Qui prope candidulam duxit procul ante nigellam.

Flamma rubum mordet lambitque frutecta nee ardet.

»Solue pedum tegimen, Moyses, uenerareque numen!« 

»Perge liber, homo mi, mea scitaque fer Pharahoni!«  280. »Die: ,Ego sum, qui sum*, populum mihi soluat amicum.« 

i66

»Solue dei gentem, Pharaho, tot damna gementem!«  »Imperat inuictus deus, ,Est* de nomine dictus.«  »»Nescio, quis sit hie ,Est*; Israel neque solueremens est.««  »»Otia blanda terunt, uideo plus pondera querunt.«« 

285. Tincta notis terga sinuansque uolumine uirga Ric^u non salubri grassatur in ore colubri. Egyptus denas uario discrimine penas Gente deo lecta patitur sine clade relicta. Hie agnum cesum domus omnis sumit in esum,

290. Et cruor: in postes litus ensem pellit et hostes. Pascha uocant istam noctem per secula festam, Transit in hac dominus, bis blandus et bis metuendus. Nam post bissenas quartam decimamque kalendas, Qua solis dies inciderit, nunc Pascha recurrit.

295. Commodat Egyptus tot amicis ad sacra sumptus Auri ceu montes secumque ferunt abeuntes. Ob sacra desertum petit Israel bmnis opertüm, Pharaho penituit, tot milia sistere pergit. Nemo uirüm parmis sumptis neque paret in armis,

300. Nullaque deserta petra, ligna per arua reperta. . Stat Moyses predux, uirga mare sanctificat crux, Preluit et mundis populum baptismatis undis. Tollitur a dextris fluctus maris atque sinistris, Israel egreditur, manus hostis äquis sepelitur.

305. Sicca maris mirum geminum quod habentia murum Uno sub sole peragrant tot milia mole. Judeus at plures maris asserit illuuiones, Qua,s D a u i d in psalmo cecinit psaltes sacer almo. Arrxia gazasque uiri bellando robore miri

310. Litore disiectis rapiunt nudosque relinquunt.

Vociferat Moyses per simphona neumata laudes, Nusquam maiorem legimus sonuisse canorem, Quan) sexcentorum uox una dabat populorum. . Milia tot hominum superant modulamine celum,

315. Tympanat egregia Moysi soror acra Maria, Primitus hie audis domino data tympana laudis. Nube die stante pro castris preque uolante, , Plebs manet aut sequitur, noctis lux castra tuetur.

167

Post Maraim fontes duodenos inuenientes 320. Septuaginta almis subsistunt mystice palmis.

In tabulis binis lex est descripta petrinis,

Mandatis paribus, quia pendet tota duobus.

Murmurium pernix sedat consumpta coturnix.

Gens mala, uas ire, surgit cantare, salire. 325. Ecce cadit strata plebs carne nimis saturata,

Tamque scelus multum dominus non liquit inultum.

Jethro consultis releuantur pondera multis,

Hie statuit leges, partiri munia reges.

»De domino, Moyses, ne sis presumere deses!«  330. »Laudeque non cessa, dat aquas cruce petra rescissa.« 

Prestruit ecclesie penetral sinagoga future,

Chrismatis in donis genus omne sacrans Aaronis.

Uirtutum testes redolent de chrismate uestes,

Scitus habet fari, quibus he ualeant similari. 335. Fulgida septenis stat lychni machina donis,

Ipse per hoc munus Signatur trinus et unus.

Gerne cyphum quemque, tres aspicit unus utrimque,

Grede deum trinum doni septemplicis unum.

Arguit inuidia fratrem stomachando Maria, 340. Mystice premissam quia duxerat Ethiopissam.

Antea formosa fit ab inde Maria leprosa,

Felleque tam plena fore non poterat sine pena.

Os reclusit humus, temerauerat ut sacra fumus,

Sacrilegosque uiros absorbent tartara uiuos. 345. Aspice uerbosam linguaque loquaciter usam

Acciti Balaham, Jacob ut maledicat, asellam.

Primitus ecclesiam Balaham benedixit agyam,

Precinit et stellam Jacob de stirpe nouellam.

Mirum, gentilem phantasmata prisca colentem 350. Precinuisse deum Judeis in carne futurum.

Juda, nee horrores pateris, nee fronte rubores,

Quod tibi preuisum depinxit et ethnicus Isum?

Ac plures ille concordent ore Sibille,

Esse deum purum sub humana carne futurum. 355. Expansis manibus crucis hic signacula primus

Extulit in precibus Moyses palmam pariturus.

i68

Geschichte

der 360. Richter.

365.

37O'

375-

380.

385-

390-

Emoritur Moyses; Hiesus, cui par, subit heres,

Alter aque dotem, notat alter uoce salutem.

Genti pollicita lac manans mellaque terra

Pre cunctis donis dedit in cruce spem botrionis.

Robore prestantes et in uno mille fugantes

Prelia miscebant, gentes terrore replebant.

Jordanem Josue uirga diuisit et ipse,

Transit item populus pede sicco, nee perit unus.

Littore ceme petras, altaria tot, duodenas,

Facta patrum memores renouant ibi laude minores.

Israhel hie omnis dominum regratiat ymnis,

Septem, quis pangunt, celos discrimina tangunt.

Que uirtus laudis! Que robora carminis audis!

Vociferans laudes, uictoris nomine gaudes.

Obuia mox illis Hiericho preclusa rebellis

Ui cecidit parce circumdata septies arche.

Missales domini sub fasce tengens cita lini

Per rubeam uittam pepigit Rah ab hospita uitam.

Sol stetit hie primo, sub Esaia uate secundo,

Queritur, his damnis cyclorum quid cadat annis.

En scelus Acharis (stc) lucrum portendit auaris,

Captus per sortem luit auri fenora mortem.

Hie crucis ad signum transuersum cernite lignum,

Quo Jedeon mire memorant frumenta ferire.

Ros domini cadit in uellus, uacat arida tellus,

Arescit uellus, rorescit pneumate tellus.

Prelia languenis miscentur numine plenis,

Uincit ubique locis inuicta potentia uocis.

Que tibi, decepte, fuerat uecordia, Jepte,

Quamquam uotasti, sacra quod tam dira litasti?

Jeptes inceptum Judei sie fantur ineptum,

Si canis aut asinus foret, esset et ille litandus.

Saul quoque, ni populus mala dira uetasset amarus.

In speciem tandem sceleris cecidisset eandem.

Clauum cerne crucis duo tempora perterebrantis

Morte soporiuo hosti domini fugitiuo.

Hac periit specie mulier crudelis Helie,

Hac Jezabel sorte luitur lupa sordida morte.

169

395- Sic Samson segetes facibus facit urere uulpes, Jure faces caudis gestant animantia fraudis. Robore Samsonis franguntur menta leonis, Equipares nulli fuerant uirtute capilli. Mella nouo more nectarque leonis ab ore

400. Samson gustabat et in bis emblema parabat.

Samson mandibulo ag *) seuit in uno,

Ipsius ex dente potatur postea fönte.

Sublatis portis Gaze uir robore fortis

Sistit in exstantis leue pondus uertice montis.

405. Samson Nazareus Dalila fallente ligatus Exilit, ut stuppa soluuntur neruora rupta. En Samson rasus, mulieris et iste suasus, Uincitur captus, oculis priuatur ineptus. Nemine soUicito de se iam crine renato

410. Oppetiit tecto Samson populoque reiecto, Samuhel infantem se partu letificantem Commodat Anna deo, sacra soluens iure J u d e o. Nil patre zelante, sub delitiis sed habente, Proles Heli sacra fedauit scortisque coiuit.

415. Archa dei capitur sacra fedatique necantur,

Nee maior populum dolor unquam pressit amarum. De cathedra prolapsus Heli grauitate senili Soluit, patrinam quia spreuit discipulinam. Ecce due raptam reuehebant Bethsamis archam

420. ' Mugitus dantes fete uitulosque uocantes.

Saul deus in regem iubet ungui per Samuhelem, Is quoque pollebat, humilis dum corde manebat. Saul lectis turmis raptis seuiuit in armis In populum multum nuUumque reliquit inultum.

425. Saul Samuhel tenuit, humero quoque pallia scidit. »Hoc, ait, in signum dominus scindet tibi regnum.«  Pinguis Agach moritur, Samuhele iubente necatur, Ne reparet uictus bellum cum pace relictus. Flore pari mactis germanis sorte reiectis,

430. Extimus eligitur, is rex pro Säule linitur.

Geschichte Samsons.

Geschichte Samuels.

Geschichte Sauls.

1) agonista? Glosse: ualidus certator.

170

Geschichte 445. Davids.

Geschichte ^6>0, Salomons.

Crebros predones gregis ursos atque leones Robore confregit Dauid et prerepta redegit. Sumens limpidulos Dauid e torrente lapillos Sternit per fundam traiecta fronte Goliam.

435. Nil nocuit Dauidi furor et uesania Sauli Missile iactantis in pernitiem medicantis. Saul Dauid insequitur sepissime, nee reperitur, Ora tarnen clamidis desciditur arte latentis. Mille ualere locis septem discrimina uocis,

440. Testis adest psalmus totidem de uocibus almus. »Infidos uigiles uoce regis et excubitores,«  »Asta, cyphus domini cui sit, uideant,« Dauid inquit. Occubuere uiri Jonathas, Saul robore miri, Nil capiant roris tanti montana doloris! Hie Dauid in regnum populus leuat unice dignum, Qui totiens hosti benefecerat in uice Christi. Betsabee lauit, uidet illam rex et amauit, Ei, domini christum species decepit et ipsum. Nathan ut orator, Socraticus insinuator,

450. Exactor ueri regem facit acta fateri.

Pronus humi plorat rex arte subactus et orat, Robore diuino renouari flamine trino. Ecce fugit natum Dauid exilio reuocatum, Hoste petras patitur, sed et hunc pietate tuetur.

455. Absalon furiis atrox agitatus iniquis

Siluas pertendit fugitando comisque pependit.

Uertice pendentem, patris imperium temerantem

Dux petit et telo cito cor transfixit anhelo.

Unguitur in magnum Salamon patre compote regnum,

Nathan atque S a d o c h, populo patrante, parant hoc.

Rex rhetorum more struit argumenta mucrone,

Natum mater amat, gladio pietate reclamat.

Templum fundauit Salomon dominoque dicauit,

Omne quod exstabat opus hoc manuum superabat.

465. Que fore nil norat Salomon sophus altus adorat Atque deum uerum libitu spreuit mulier um. Grossior en digito dorso patris ille minuto Regni uix artam tandem retinet sibi partem.

171

Hieroboam uitulo deitatem sübdidit aureo '

470. Numina tränsmutans pecus atque precando sälutaris. Res nimis egregie, toga quas operatur Helie, Dan J6r bis findit, duo testamenta refundit.^ Cölligit en uidua crueis ad machinam duo ligna, ' Quis Helie coxit, de relliquiis sibi uixit.

475. Ad latebras torui uexere cibaria corui

Clamque fami uatis opus impendunt pietatis. Metas etherlas raptus transmisit Helias Demisitque peplum Heliseo numine duplum. Mole giganteus duplici graditur Heliseus,

480. Scindit item flumen geminum de numine numen. En cute deformis Neaman, uir fortis in armis, J6r lauat in fontis quater et ter Dänque fluentis. Simplo dote sacer Helias de morte potenter tJiüa uoce hominem reuocans facit ire ualentem.

485. Duplo dote sacer Helseus de morte potenter

Mortuus ipse hominem reuocans facit ire ualentem. Septeno fotum curuamine morte receptum Dat matri uates puerum, dat cernua grates, Precinit egregias Achazzi res Esaias:

490. »Parturiens alma prolem generabit Ahalma,« 

»Emmanuhel puerum generabit uirgo supernum.«  »Quamlibet indigno dabitur tibi res noua signo,«  »Concipiet uirgo, pregnabit Bethula uerbo,«  »Emmanuhel puerum dabit alma iuuencula summum.« 

495. Incutit ecce metum, canit Ezechie fore letum A esaias; languens plorat, uiuescat et orat. Ingreditur rursus uates pro flente reuersus, Annos quindenos sibi spondet, post fore plenos. Sole in horoscopio radiamina dena reuerso,

500. Uixit quindenos rex ceu sibi postumus annos. Assyrius fractus, prius amplo milite mactus Urbe Sacra fugit, celum clamore remugit. Hoc trophei munus solus patrat angelus unus, Subsannat uictis Gabrihel mortique relictis;

505. Flebilis Esäie mors est inflicta pröphete

Serris sulcato crueis inque modum resecato.

Geschichte

der Propheten.

Geschichte des Elias.

Elisaeus.

Jesaias.

Ezechias.

172

Jeremias.

Zcdekias.

Susanna. Daniel.

Gesch. des Tobias.

Gesch. der Judith.

Insons ecce luto Hieremias oreque muto Mergitur et ueri nequit a statione moueri. Milies afflictus neque falsa probare coactus

510*. Hieremias septam uidet urbem hosteque captam. Hieremias septam uidet urbem ui quoque captam. Urbs Sacra uastatur, Sedechias anticipatur, Credere nolle deo stimulatus corde Judeo. Sedechias tristi rex captus sistitur hosti,

515. Res noua, cecatur, populus Babylone migratur. Casta senes lacrimis Susanna reuicit amaris, Datque pares morti Danihel discrimine forti. Tres pueros, rapidus quos hausit fauce caminus, Consortat quartus, pro ilammis ros rigat artus.

520. Emonet in cinere Danihel figmenta probare, Que fecere senes, pueri Bahal et mulieres. Obstruitur Danihel, quia soluerat in nihilum Bei, Abbacuch epulum cui fert super antra leonum. Mirum, quod tantas superabat tam cito terras

525. Uir domini nullis spoliatus fronte capillis.

Hie Belial homines rapiunt lacerantque leones Audaces Beli, qui ieiunant Daniheli. Somni pictura tibi, rex, notat arma futura, Parietis hos apices bellorum disce minaces.

530. Rex pseudodoxis inflatus pectore noxis

In beluam uersus per siluas pascitur ursus. Ecce quadragenis templum sex conditur annis, Maius honore trium reparat mora parua dierum. Asmodeus Saram quater et ter fecit amaram

535. Pro totidem gratis dira sibi morte necatis.

Stercore non mundo, cita quod digessit hirundo, Temptat item Satanas, si Job uelit esse Tobias. Raphahel ecce uiam docuit duxitque Tobiam, Quos canis assequitur, medicabile cete feritur.

540. Per speciem medicam Raphahel dotalia Saram Cum Tobia mire fecit nuptumque subire. Hie pater ille senex longo temptamine supplex Raphahel arte ducis recipit spectacula lucis. Ense uiri extracto Judith, dux femina facto.

173

545- Muta deum laudat, Holophernem uertice fraudat.

Assyrios multos Holopherne preduce fultos

Disturbat populus predamque reportat onustus.

In faciem regis H est er, temeraria legis, Gesch. der

Audens ingressa cras gaudet cede repressa. Esther.

550. Pendet Aman ligno cum prole pater sibi digno,

Dispereunt cuncti tom seuo consule functi.

Fortune ludus, sumptus ceu stercore nudus,

Mardocheus testis sedet ecce uicarius hostis.

Distrahit abrasa manus A n 1 1 o c h i sacra uasa, Gesch. der

555. Templum calcatur, statue Jouis ara dicatur. Makka-

Matthathias stantem socium necat atque litantem, '*•

Lambit in horrorem Jouis Atticus igne cruorem.

Antiochus flebat neque fructum fletus habebat,

Sic Judas, Sataneque sodes sie flebat Herodes. 560. Cor quatit ecce Stupor mentemque reuerberat Horror,

In cassum mala quod flentur, commissa dolentur.

Regibus hinc fractis bello ducibusque subactis

Mach ab ei morem populum docuere priorem.

Septem passa neces, septena.sub cruce fratres 565. Equipares dextris pia mater preparat astris.

Aurea per montes micuerunt scuta minantes,

Per paucos multi morti traduntur inulti.

Militis o quantum uires pollent, elephantem

Qui sie prosternit, quod eum precellere cernit. 570. Bella giganteus post mille cadens Machabeus

Fortibus exempla uirtutis in arte dat ampla.

Urbem Pompeius prefregit et impetus eius,

Templum lustrauit regemque catena ligauit.

Unctio cessauit, Herodes eam temerauit, 575. Sanctorum sanctus uenit ecce perenniter unctus.

De nouo testamento.

»Ne timeas, uates! Ego sum Gabrihel, age grates!« Geschichte »Que petis, audita, ueniet tibi spes et auita.« Johannes

»Antea quam natum generabis tu quoque notum!« ^^^

»Elisabeth sterilis pariet tibi gaudia prolis.«  580. >»Unde queat sciri ueteranos prole potiri?«« 

'74

Geschichte Maria;.

Jugend- 6 10. geschichte Christi.

»»Uxor prona quidem nescit muliebria pridem.««  »Quod mihi non credis, te quam dominum mage ledis,«  »Ad cuius nutum cito noris te fore mutum.«  »Concipit oblatum sterilis ueteranaque natum« 

585. »Partubus et prolem mulierum dat potiorem.«  Elisabeth puero spe poUicitaminis orto. Prescia dat nomen fore dixit et ipsa Johanne m. Zacharias mutus apicun? uirtute locutus Ut calamum fixit, Johannem non^ine dixit.

590. Dat fidei uates potioris cantica grates:

»Israel inuictusdeus,« inquit, »sit benedictusU . . »Mittor,« ait, »celis Gab ri hei, mihi uirgo fidelis,«  »Mater eris leta, uerbo pro semine feta.«  »Mater eris Christo, benedicta, timor procul estpl.« 

595. L, »Uii'go perennis, aue tibi porto per ethra suaue.^«  »»Credo tuo uerbo, neque corde resisto superbo.«« ■ Taliter afiatam fore nee discredo beatam. »»Credula quero modum, rogo soluas hunc mihi nodum.««  »Pneumatis impregnat te uirtus et intus obümbrat.« 

600. Stella maris saluo petit Elisabeth grauis aluo, Oscula pregnantis libat super ardua montis. Exultat domino matris Johannes in aluo, Concutit umblicum dominumque salutat amicum. »Per cui;am grauide supero de rore Marie!« 

605. »Mittor ab arce, poli, Joseph, diuortia noli!«  Pax pueri portas hie Marti s damnat apertäs, Contracta parma sedet ille fremens super arma. Pro Joseph est census pregnanteque uirgine pensus, Numine diuino dragmas numerante Cyrino. Nascitur, ut cernis, uerbum sub pondere carnis, Uoluitur et pannis deus infans rexque perennis. Presepis feno reclinans ubero pleno Lactitat infantem. super omnia uirgo potentem. Antea quod nescit, asinus modo cum boue discit,

615. Bos possessorem, presepi asinus dominantem.

Angelus ampla docet uigiles gregis et chorus infert: »Doxa sit in celis, sit yrinis gratia terris!«  Scandunt . castellum uigiles cernuntque tenellum

175

In presepe situm, celis temsque potitum. 620. Jus subit hic legis complende gratia regis,

Et circumcisus nomen puer accipit Jsus.

Stella micat prius effata Jacobque dicata,

Fit Bai ah am fidus, qui predixerat fore sydus.

Chaldea mittit ouans, sileas uagitibus, infans, 625. Aurum, thus, myrram; tene, macte, polum, mare, terram!

Bethlehem proceres Zoroastros mittit Herodes,

Fraude iubens redeant, ubi sit puer et sibi pandant.

Oblatis donis patrie fines regionis,

Qua sibi suadebant responsa, magi repetebant. 630. Christum mille modis fraus perdere temptat Herodis,

Sed non tam magnum mordere ualet lupus agnum.

Uirginis infantem Joseph pater omnipotentem

Ducit in Egyptum, seua de tygride raptum.

Uictimat infantes puero nece testificantes, ^35- Ut quts forte modis ipsum uoret astus Herodis.

En puer in templo comitatu sistitur amplo,

Quem senior tremulis Simeon susceperat ulnis.

Sistit agens legem uotiua theotoca regem,

Emeritusque senis Simeon hunc suscipit ulnis. 640. Ecce docet legis scitos iurisque peritos,

Cortice uim nullam dulcemque sapore medullam.

Uirtus diuina latices facit hic fore uina,

Prima Chana digna fuit eius cernere signa.

Sanctificat cuncta Christus Jordane fluenta, Christi

645. Quis animas mundat septenaque dona redundat. Erden-

Rectorem celi uerbo B a p t i s t a fideli ^^^ ^ '

Ut uidet ad stagnum, digito monstrans uocat agnum.

Uox patris ad natum sub humana carne togatum,

Et crucis ad formam superaddit Pneuma columbam. 650. Se benedicentem baptizat ut omnipotentem,

Personis trinum Baptista deum uidet unum.

Inde quater denas, uti mortis rumpat habenas,

Duxit ieiunas cum sole deus homo lunas.

Ecce Satan dominum Stimulans, cadat altus in imum, 655. Per suasum libitum consensum querit auitum.

Ingerit ingluuiem Satan, auri suadet amorem

176

Perque uetus uerbum dominum monet esse superbum. »Discipuli digni, mea dicite gesta J o h a n n i ! «  »Preco sit infernis mihi certus ut ante supernis!« 

660. Andreas fratri dux ibat in ora magistri,

Nathanahel prius est gratus quoque participatus. Improba saltatrix caput expetit et temeratrix Baptiste Christi; dedit hoc rex murmure tristi. Aduocat ecce Petrum, Jacobum sother atque Johannem,

665. Cuius ad edicta citi parent naue relicta.

Diues ad impensas luxu sedet ubere mensas Atque canes Lazaro lingunt loca pane negato. Wunder. Quondam byssatus Lazaroque tenax epulatus

Uel guttam digiti in linguam sibi poscit egeni.

670. Bine pisce rates onerantur, gloria, grates!

Palmaque piscandi Petro data, corda lucrandi. Effertur portis uidue spes unica apertis, Redditur hec orbe, horrent magnalia turbe. Amplius extantis curans super ardua montis

675. Moribus ornati docet ut sint quique beati. Quinquies hie mille recubare uiris iubet ille, Pane cibans quino saturansque natatile bino. Accipiendo manus Hiesus septem sibi panes In quatuor plenam largitur milia cenam.

680. Israhel quamquam custos non dormiat unquam, Hie tarnen ut uigilet petitur uentisque repugnet. »Legis onus, princeps Synagoge, pone nee anceps«  »Crede, Ihesum natam uitae dare posse migratam!«  Sub benedicentis complexibus omnipotentis

685. Parui parebunt et celica regna tenebunt.

Mundans clamosos dena sibi uoce leprosos Destinat ad uates, redit unus soluere grates. Hie adamanteos ceruice notate Judeos, Nemo lepra sanus rediit nisi Samaritanus.

690. Imperio fortis super omnia uincula mortis Jsus ut edixit, manus ilico mortua uixit. Sic sibi per tectum demissum tollere lectum Jusserat et mire solidatum fecit abire. Membra precum sother docet hec septena scienter,

177

695- Q^i P^r septena consurgere dat duodena.

Alta pedes graditur, stupidis phantasma putatur, Petrus mersatur modice fideique notatur. Stricta reste flagri sua dona uetans preciari Auferri templo mercatum mandat ab amplo.

700. Preterit ecce deus, subit arboris ardua Zacheus, Paruus erat dignus, crucis altum scandere pignus. Mente uidens humilem deus arbiter et sibi uilem, Hunc dat in eterno dubio sine uiuere regno. Spe petit immani sother ipse domum publicani;

705. Penitet, in quadruplum redit et cum fenore simplum. Porticibus quinque non sanat lex tota quemque, Gratia dando manum iubet egrum surgere sanum. Sanguine que manat, medicantis fimbria sanat, Sensit uirtutem medicus migrasse salutem.

710. Piscis ab ore Petrus staterem rapit, hunc ita iussus Pro domino pensum soluit, pro se quoque censum. Hie fugat umbrosos ex obsessis numerosos, Febribus et morbis medicans oculos creat orbis. Luminis ecce decus certus dominum dare cecus:

715. »Stirpe Dauid nate, patris, inquit, ades pietate!«  Dixit et hie: >Si uis, lepram mundare ualebis.«  Christus ait uelle, mox mundus abibat et ille. Indigus astat opis, morbo possessus ydi'opis, Quem cito dando manum dominus mandat fore sanum.

720. Multo frendentes Satana tumulisque ruentes Mundat et in porcos sinit insanire tot Orcos. Demone possessum mutum, surdamine fessum Imponendo manum dedit Jsus ter fore sanum. »Quid tibi uis faciam? Propior uolo dixeris, inquam!« 

725. »>Nil mihi, rabboni, nisi lumen postulo doni.««  Aridus iste manum, cito credens se fore sanum, Christo porrexit, que uoce potente uirescit. Simonis ecce socrum, mulieris uix simulacrum, Archiater Jesus surgat iubet ac febre purgat.

730. Uociferans mulier Chananea, nimis pia mater, Propitium nate dominum facit improbitate. Nemine soluenda stat adujtera, sed lapidanda,

Schlosser, Quelleubncb. j 2

178

Scriptura digiti quam soluit uoceque miti.

Splendidus antePetrum, Jacobum micat atquejohannem,

735. Pascha crucisque uias memorant Moyses et Helias. Nox erat, et uisum clam Nichodemus petit J s u m, Quem uerbo pasci docet ille et fönte renasci. Conditus est Lazarus, iubet hunc lacrimator amarus Jam quarto sole sublata surgere mole.

740. »Scande, Dauid fili, Capitolia more fideli!« 

»Hostem quam perimas prius — o res mira — triumphas.«  Passion. Pondere par nulli dorso gestatur aselli,

Occurrunt turbe, pueri glomerantur ab urbe. Montis oliuarum munus micat unice darum,

745. Unguinis et lucis sumptum parit et bona pacis. Pacis erat tellus, qua Christum gestat asellus, Chrismatis et lucis presens medicina caducis. Sordida peccatrix, scelerum lacrimosa piatrix, Flendo pedes domini aspersit de crineque tersit.

750. Ipsa Caput rigat unguendo, soleas lacrimando, Dilexit multum, scelus omneque transit inultum. Mystica cottidie nardus sit odora Marie, Et saluatoris capiti litet unguen amoris. Hie sedet ad cenam dominus dulcedine plenam,

755. Semper in hunc morem carnem sacrat atque cruorem. En post buccellam — felix qui precauet illam! — - Ue sibi quod natus! Judas crepit illaqueatus. Surgitur a cena; lauat omnes peluis aBna, At Petrus expäuit, dominus sibi quod pede lauit.

760. »Tune lauando pedes, domine, indigno mihi cedes?«  »Mundus dum stabit, mihi non manus ista lauabit.«  »»Si non lauero te mihi non sino participare. « «  »Fronte, manu, totus prius ergo uelim fore lotus,«  Cernuus hie orat homo, quod deitas bene norat,

765. Casso conari, calicem neque posse uetari.

»Non me — sit carcer, mors ipsaque sit, quibus arcear — «  »Secula dum stabunt, tecum perstare uetabunt.«  »»Non gallus canet, o Petre, bis, me terque negabis,««  »»Umquam uel nosse; ne iactes talia posse!«« 

770. Ecce rogat, quare secum nequeant uigilare :

179

»Somnos uitate, temptamina abesse rogate!«  Ante uelud carus dominum mercator auarus Clam precio pendit, ter dena per eraque uendit. Fustes, tela, faces, gladii tubeque minaces

775. Jhesu uoce cadunt, ut eum ducis oscula tradunt. »Sunt nobis, domine, gladii, sit spes bona, bini.«  »His equidem fulti, nunquam moriemur inulti.«  Ut rogitat, quem namque petant, in dorsa ruebant. »Hos, si me petitis, uolo, dixit, abire sinatis.« 

780. Astrictis manibus male passus ducitur Jsus,

Aure Petrus gladio Malchum priuauit adacto. Ecce Petrum stantem gladioque nimis stomachantem Parcat Jsus mandat gladiumque rotando recondat. Astat ut ingrato uelud horrentique Pilato,

785. Lauerat iste manus uti mundas sanguine uanus.

Haud ita pollicitus dominum negat improbe Petrus, Gallus cantauit, lacrimisque notam cito lauit. Quam premit incubitor per somnia, presidis uxor Monstra uiro mandat qui pergat et horrida pandat.

790. Sceptra manu, trabeas, colaphos, uelamina, spinas, Rex et aue, sputa perfert uti uictima muta. Flagra pati carnem prius ecce libet deitatem, Ceu crucis ad ligna scandenda sit hoc mage digna. Ante reluctatus consensit ad acta Pilatus,

795. Et color ille pii iubet innocuum crucifigi. Hosti sternendo cruce congressus moriendo Juste damnandi luit omnipotens mala mundi. In cruce congressus Christo Satan atque repressus Se stupet inuito portas patuisse Cocito.

800. Si tibi serpentis noceant ictus ferientis,

Aspice serpentem, cito te facit ille ualentem. Hac specie postes titulat cruor et fugat hostes, Hac puer ille datus trahit ad se cuncta rogatus. Proximior leto sitiens potatur aceto,

805. Matrem discipulo legat castamque pudico.

Ecce deo plenus patitur Jhesus Nazarenus, Rex resipiscentum, peccata fatendo dolentum. Ossa dei Christi recipit noua machina busti.

12*

erstehung.

i8o

Ipse leuans animam patri sibi porrigit unam. Ereignisse 8io. Morsum dans baratrum uictor cruce Christus in atrum

n^ch Solus inambustus spoliis remeauit onustus.

der Auf- Ecce soporatus S a m s o n nouus atque ligatus

Exilit, ut stuppa soluunter neruora rupta. Robora Samsonis superans stragemque leonis

815. Ante Gazae portis dominus surrexit apertis. Hinc nimis infestus ait angelus, inde modestus: >Ut iam predixit, dominus, gaudete, reuixit.€ Hie gemini testes, quibus ut nix Candida uestes, Asseruere deum de morte tulisse tropheum.

820. De qua demonia septem fugat ante, Maria Ablatum plorat; uiuum conspexit, adorat. Attrectare pia uult uisum ut sueta Maria, »Non tibi celsa poli conscendi, tangere noli!«  Surgens — gloria, laus! — geminis comes ibat in Em aus,

825. Panem confregit uideantque, quod ipse sit, egit. Aggreditur caras, pro seque salutat amaras, nie accesserunt proneque pedes tenuerunt. »Ne sitis mesti, Petre tu dulcedoque Christi,«  »Currite, iam uiuit. Precurre, Johannes!« Abiuit.

830. Cordibus ardebant, tumulum bis terque petebant, Anxie querebant, quapropter et inueniebant. Discipulis uere dat se de naue uidere, Stant fauus et piscis, rediuiuo par cibus escis. »Uiuere me passum iam nemo negauerit! Assum.« 

835. »Affero ueracis — timor absit! — federa pacis.«  »Tange cicatrices neque postea f allere dices«  »Me non cernentes, Thoma, uiuumque fatentes.«  Dextris iactetur puero, sie rete repletur. Enatat et uisum Petrus hoc extraxit ad Jsum.

840. Discipulüm montem grex scandit ad omnipotentem, Quts iubet, ut pergant, fidei sibi semina spargant. Ad mensas uentum; dominus, conuiua clyentum, Commaneant iussit, sacer his dum Spiritus assit. Bethanie totis petiit campestria uotis

845. Hicque uale caris benedicens fecit amaris. Celos celorum superat deus ecce deorum.

i8i

Ambulat in pennis uentorum uita perennis. Ascensus domini non uos moueat, Galilei, Scansio mira dei non uos moueat, Galilei, 850. Transitus iste dei non uos moueat, Galilei, Talis enim mundo ueniet dare iura secundo.

In Pentecoste: Spiritus ut uentus uehemens ita fluctuat intus, Linguarum signis caput omne cremat suus ignis.

In aduentu iudicis: Ecce die summa precedent crux, tuba, flamma 855. Cuncta triumphantem sponsamque thoro sociantem. jüngstes

In resurrectione ultima: Gericht.

Surgunt defuncti, sed sorte sub impare, cuncti, Agnos pax dextris, edos locat ira sinistris.

In iudicio summo super Apostolos: Bisseni proceres regi resident propiores, Regna poli dextris qui dant herebumque sinistris.

Angelus dexter: 860. Ad regnum uite, benedicti quique, uenite!

Angelus sinister: Ignibus addicti discedite uos, maledicti!

Super tribunal iudicii: Gaudia sint dignis, perpes procul absit et ignis, Anxietas mortis reprobis sit in igne retortis!

In circulo: Solus sum, qui sum; super omnia robore plus sum, 865. Uix sunt me digna mare, terra, polus mihi regna.

Super infernum: Soluens millenas edino cum grege penas Ardet et ardebit Satanas semperque dolebit. Finitur de picturis domus domini Mogontine.

l82

XXVIII.

KUNSTTHÄTIGKEIT IM KLOSTER FLEURY^) UNTER

ART GAUZLIN.

(t 1030.)

Andreae Floriacensis Vita Gauzltni abbatis {geschrieben um 1041). — Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde. III, j§i.

Literatur: Wattenbach I, 418.

cap. 95. Porro Gauzlinus abbas, nobilitatem generis probitatis exornans titulis, turrim ex quadris lapidibus construere statuit ad occidentalem plagam ipsius monasterii, quos navigio devehi fecerat aNevernensi territorio. Hunc etiam benignissimum cum princeps interrogasset artificum, quodnam opus iuberet ad- grediendum: ,TaleS inquit, ,quod omni Gallise sit in exemplo*.

Chorüm psallentium quoque pulcherrimo marmorum compsit emblemate, quae asportari iusserat a partibus Romaniae.

Fecit et analogium hispanico metallo compactum, diebus utendum feriarum, cuius basem, fusoria ihdustria solidatam, quattuor vallaverat leunculorum pulchritudine ; desuper columnam, trium cubitorum habentem altitudinem, fusili arte fabricatam, atque undique vario opere politam, in cuius centro volantis aquilae radiabat similitudo.

j6. Fecit et turibulum, aureae materiei massa formatum, mirifici quidem operis et copiosae quantitatis.

Reliquum etiam gazofilatii, a suo antecessore inchoati, ad perfectum usque deduxit.

Kursus albam, auro undique rigentem, decem librarum mercatus est donatione ad sui loci honorem.

Poema Rabani, exaratum in laude sanctae crucis, auro argentoque eleganter adornavit.^)

Oratorium in honore beati Jacobi consecratum, alterum etiam in commemoratione sancti evangelistae Johannis, lapideo velamine contexuit.

• ) Im Orleannais an der Loire, bei SuUy. — ^) Das berühmte Bildergedicht

des Hrabanus Maurus: De cruce. Vgl. Schlosser, Eine Fulder Miniatur-Hand- schrift, Jahrbuch der Kunstsammlungen des a. h. Kaiserhauses, Bd. XIII, S. i.

i83

Fecit et Oratorium in honore omnium Salvatoris, in quo peculiarium semper exigebat vota orationum.

J7. Huiusmodi boni pastoris exemplis propago illustrium provocata filiorum ad similia preparat animum. Primus Arnal- dus, qui post eum monastici regiminis officio functus, Ausoniae regna petiit, unde incomparabilia munera detulit, videlicet situlam argenteam auro intrinsecus suberatam, XX librarum dono adep- tam. Bina candelabra argenteae speciei ingentia, scultorio opere mirabiliter polita DC solidorum numero comparata.

AmpuUam quoque ex onichino lapide, tabulas etiam ex indico ebore, inscultam tenentes ascensionem Dei genitricis Marias, solidis emit mille.

Fecit et calicem aureum bis versibus in subteriori labro coronatum :

Hoc opus Arnardus Gauzlini iussa secutus, Construxit domino sanctoque patri Benedicto. Quem quisqüis tulerit, pereat de culmine caeli. Cappam nihilhominus olosericam, albam pariter auro radi- antem.

Composuit duo magnifici operis signa, mille D**** metalli libras distribuens per singula.

Fecit et aecclesiam in honore sancti martiris Clementis consecratam.

NovumVicum etiam lapideo tabulatu fabricavit aecclesiam. Casam quoque Villae abbatis, cum oratorio sancti Gre- gor ii, et aecclesiam de Belgiaco, quam pariete reformavit ligneo. 38, Post hunc Helgaudus valvas, a Castro Seiduno delatas, ante altare genitricis Mariae ferreo solidatas erexit pondere.

Fecit et precentorialem virgam argenteo scemate nitentem, cuius verticis summitas fert christallum et lucida gemmarum contubernia, haec subnotans modulamina:

Octonos distingue modos per pneumata, cantor, Laudibus in cunctis placeas ut iure tonanti. Regibus et sceptrum, cantoribus est et id ipsum. Hoc metuunt multi, dum stat censura superbi; Hoc et amant monachi, stantes in laude parati. Aurea virga notat, quid rex pro iure sequatur.

184

Innixus longo cantor dat signa bacillo.

Grex sequitur totus, clare tonat ipsa iuventus.

Hoc Helgaudus tuus cantor non segnis alumnus

SoUempni de more facit, legemque priorum,

Palmatus baculo, gemmis crustatus et auro.

Pars perlonga nitet, niveo splendens arigento;

Vertice christallus, pulchro nitet ordine fixus.

Qui numerat gemmas ungues observet amicos.

Inveniet pulchros proprio fulgore ametistos;

Jam si Vera loquor, preclaraque vernat iaspis.

Hunc pro more gerit festis solemnibus anni,

Quinque quater ducti numerant haec talia nobis;

Si binos addas, tunc compotus optime stabit.

Heya! senes nivei, iuvenes pueri, Benedicti

Talibus in festis concordet vox pia menti.

Helgaudus cantor, Christo sanctisque fidelis

Hoc opus instruxit, Guntardus verba notavit.

Cantantes Christus semper benedicat Jesus. Deinde librum lectionum in precipuis soUempnitatibus sanc- torum auro argentoque vestivit hosque versus adnexuit:

Hoc dedit Helgaudus Benedicto numus alumno.

Huic miserere Deus, dicdic quicumque fidelis. jg, Inter cetera etiam quibus Floriacensem exornavit basilicam, sanctae virginis Scolasticae aBCclesiam, pene ad heremi redactam speciem, a fundamento eruit et in meliorem statum reformavit.

Alteram pariter in honorem sancti Dionisii primo ligno, deinde tabulatu construxit lapideo.

5^. Interea beati Fe tri apostoli aecclesia incendio, ut diximus, concremata, senioque annorum defessa, icta ventorum flabris, a fundamento corruit. Quae in melius constructa, aliptico scemate est eleganter deflorata a quodam sancti martiris Juliani Turonicae sedis monacho, nomine Odolrico, bonae indolis viro. ^y. Ceterum ipsius aßcclesiae faciem quibusdam miracu- lorum apocalipsis J o h a n n i s theologi variari fecit, hisque versibus exornari :

Summus ab aeterna delapsus nuntius aula,

Tempora testatur divino examine claudi.

i85

Olim pro meritis intacti funere carnis, Occumbunt membris pro celsi nomine regis Lucida perpetui vocitati lumina regni, Quos ita dextra patris revocat super atria csbH. Signum iudicii pandens, haßc taliter inquit: VaB vae terrigenis, et toto vae simul orbi! Panditur atque tetri puteus pregrandis avemi, In terris ex quo diffunditur isla propago, Quae rabiem cordis cupiens implere maligni, Non datur ex toto sed partim ledere iustos. Ex hinc etherei laudes reboando ministri

Conlaudant dominum nocte dieque pium, Victor quisque, sacros referens de morte triumphos

Nos dedit excelsos mente Subire polos. Hie tua, summe pater, veneratur lucida sedes,

Qui caslis terras, inclite consocias. Suscipis inde libens famulorum vota tuorum,

Quae tibi caelestes dant super astra duces. Huic siquidem vere semper genu flectitur omne,

Atque creaturae agmina stelligerae. Dictus stellifer Johannes gratia regis Mirans conspicit hos Christi pro nomine cesos. Corpore virgo sacer carus dominoque Johannes Mentis in extasi metitur limina templi. Hi sunt vero duae regni caelestis olivae. Huius caelicolam subductus partus ad aulam, Sic tremebunda fugit tanti terrore draconis, Tercia lucendi quo caeli portio desit. Cum quo caelestes pugnantes quippe cohortes, Ipsum tartareis tradunt sine margine paenis. Eufrates flumen, quos furvo vortice cingit, Nutu divino mittit pro saBcla solutos, Armis insignes, vultu pariterque feroces. Disperdunt populos flammis ac denique ferro, Istud, summe pater, te permittente potenter, Qui nos pro nostris sie censes tondier actis. Caetibus aligeris divina voce vocatis, Odibiles Christi, caelesti cuspide fusi.

i86

Spe privata quidem vivendi corpora prebent. Intonat in tectis vox ut septena supemis, Archa Dei patuit caBlebri inspicienda J o h a n n i. Partibus a dextris rectores hi residentes Digne discutiunt summo cum iudice mundum, Maiestate potens qui sie diiudicat orbem. Agmina millenis semper vexata gehennis Inferus ore vomit, repetendaque corpora mittit. Equor et exesas per tempora longa catervas, Kursus subductas tradit pacienter ad auras. Parturit absconsos hominum quoque terra maniplos, Occursu domini, quos oflfert laeta treroenti. Fulgida sanctorum consortia ceme virorum Necne heremitarum meritum scandantia regnum. Hic et virgineas gaudentes inspice turmas, Et confessorum preclaras necne phalanges, Atque triumphantes in Christi laude tyrones. Insonat haecque piis oppressis mole sepulchri; Sanctam Hierusalem gemmis averte choruscam, Virginitate sacer, quam vidit mente Johannes. Taliter iniusti, quos punit leva tonantis, Exclusi vita, voces dant cum prece frustra. Tartarus ignivomo constrictus carceris antro, Cum mortis rabie dampnatur sie sine fine. 5<?. In sinistro autem pariete miraculorum insignia, cuius est in honore, hoc subnotari fecit epigrammate: Turbas astripotens verbi dulcedine pascens Trans freta discipulos mandat decedere cunctos; Post orare patrem conscendit denique montem, Qui dum ceruleos calcat sicco pede campos, Territa tantorum stupuerunt corda virorum. Petrus item domini fervens in amore benigni, Fluctibus in mediis ipso opitulante cucurrit. Genesar in bibulis populus diffusus arenis, Venerat aBternse cognoscere semina vitae. Tunc sator ille potens, flammantia pectora mirans, RipaB contiguum Petri conscendit in alnum, Et residens turbas verbi dulcore saginat.

i87

Stans Petrus in propria cuntato (sie) rege carina

Retia quamigerae tendit maculosa cohorti;

His quoque demissis tacito sub murmure ponti,

Maxima captatur divino copia nutu.

Verum tanta stupens, et Christo pronus inherens,

Turmas terrigenas verbi venare sagina

Ex tunc dona capit, Jesu prebente potenti.

Petrus sydereae sortitus claviger aulas,

Amissos huius reparat fusa prece gressus,

Mendacique reum, sensus virtute retectum,

Coniuge cum propria laeto carnaliter aptat.

Bariona necne piam retrahit de morte Tabitam,

Caelitus ac illi monstratur visio talis.

iEneas etiam fessus languore frequenti

Illius meritis percepit dona salutis.

Cornelii famulos äudit gaudens sibi missos,

lUum necne sacra tinguit baptismatis unda,

Eius et apicibus Simon ita precipitatur.

5p. Prefatus autem Arnaldus, post eum Floiiacensis loci rector constitutus, nobiliter eundem locum biennio rexit, emulatusque monimenta piissimi patris, fratrum refectorium aliptico opere venustatum ex Esopi Greci fabulis, hos reci- procos subtitulari fecit:

Vera placent odiis, raulcens blandicio donis,

Sic hodie pravis, vera placent odiis. Talia rite luit, qui se prefert meliori,

Qui male se extollit, talia rite luit. Impedit omnimodis prebere levamen iniquis,

Parcere et ingratis impedit omnimodis. Desine sponte viros in te stimulare nocivos,

Conviciare malos, desine sponte viros. Gerne malis faveas, cassa mercede potita,

Ut post peniteas, cerne malis faveas. Corripit inlicitos presens quoque fana cachinos,

Gestus et ludos corripit inlicitos. Ammonet haec humiles pravos vitare sodales,

Ut fugiant fortes, ammonet haec humiles.

1

i88

60. Elegiaco vero metro hos subnecti fecit versiculos: Qui plus corde petit, quam prestat dextra tonantis,

Hie merito perdit quaeque parata sibi. Haec et mendaces depromit fabula testes,

Urgent qui iustos calliditate viros. Fraudis amicitias, qui sub piaetate ministrat,

Juste constructum sie cadit in laqueum, Justus ab iniusto necnon et parvus ab alto

Sterni suppliciis adsolet inmeritis. Internes aestus restringere rite monemur, Moribus a sanctis, quos haec pictura repellit. Indicat atque sequens fatuorum corda virorum. Gemmas qui celsae despiciunt sophiae. Porro maiestatem ipsius omnium creatoris tali modo vallari metrico carmine iussit:

Virtutum celebres iubilantes cetne cohortes,

Distinctas quinis precipue soliis. Tunc procerum cuneis vallatum bis duodenis

Factorem rerum hie venerare Deum. Splendent inde throni, numero Variante quaterni. Quos reddit denos eonsoeiatus homo. Sed tempus est ut sequentia teneamus. 62. Deinde prefatus pater Gauzlinus, quodam pictorum peritissimo a Langobardorum regione aseito, nomine Nivardo, insignis operis erucifixum eomponi preeepit.

62. Kursus Rodulfus, in omni arte fusoria peritissimus, velut alter B e s e 1 e e 1, tabulis hispanici eupri vario opere inscultis chorum psallentium eircumdedit, sumptus subministrante hoc venerabili pastore. Has et columpnarum seiunxerat interealatio- nibus, quas supradictus Nivardus scalpro eeleberrimi eompserat aedificii. Fecit autem X et VIII eiusdem methalli tholos, super- ficiei podiorum sparsim infixos, qui ad instar speeuli effigiem mentiebantur intuentis. Primorum vero reclinatoria fagineae materiaB compegit tabulis porferetico marmore a foris indutis, delato ab ipsa basilica sanctae Romanae sedis, quod et lamminis purissimi auriealci ambiri fecit, elavieulisque diligenter affigi. Ipsara etiam stationem sue sedis eodem emblemate docorari voluit. Fecit et binos leunculos opere fusorio, e regione illorum super quos totius

iSg

tribunalis eminebat fastigium. Supereminens vero eodem crustatum metallo spherulas eiusdem generis preferebat. Scabellum pedum, marmor porfireticum. Altaria etiam repperiens lapidea, effecit marmorea. Ipsum quoque aBCclesias meridianum introitum con- dolens latericium, post ignis incendium reliquit marmoreum, reverendi abbatis Adaelelmi monasterii sancti Karileffi in- dustria compactum. Unde haec singula perlustrans horis in com- petentibus, serio solitum dixisse fertur : ,Urbem latericiam repperi, relinquam mai'moream/ Quod utique fateor fecisset, si in hac luce aliquanto eum manere licuisset.

6j. Profecto fama huius nobilissimi Salomonis diffusa paene per totius ambitum orbis, videlicet ex insperata restaura- tione immo melioratione Floriacensis loci, ad aures Franco- rum principis Rotberti pervenit, qui instante patris Benedi et i sollempnitate ad coenobium veniens, singulaque perlustrans inenarrabilique laeticia congratulans usque ad lacrimarum est gavisus inundationem coUatoque uno haud contemptibilis precii pallio, piumque vale impetratus ad propria regreditur.

64. Igitur anno dominicae incarnationis millesimo vigesimo 1027. septimo, indictione decima, infra biennium conflagrationis templi, universa in meliorem statum sunt reformata cum beati Petri, ut prelibatum est, basilica.

Sane ipsum propiciatorium gloriosae virginis Marise, quam specialius semper devoto prosequebatur corde, lapideo postmodum venustavit fornice, cuius superficiem musivi ornasset scemate, si Deus omnipotens ei contulisset spatia proHxioris vitaß; namque pro huiusmodi re ad partes direxerat Romanias, opificemque huius operis proximo prestolabatur tempore.

XXIX.

BAUORDNUNG VON FARFA.*)

(1039—1048.)

Disciplina Farfensis Lib. IL, cap, 1. — Mon. Germ, SS. voL XI, ^44.

Literatur: Wattenbach II., 219 fF. ; Schlosser, Die abendländ. Klosteranlage, S. 41 — 66 (mit Reconstr. T. II.).

') Kloster im Patrimonium zwischen Rom und Rieti.

igo

Ecclesiae longitudinis 140 pedes, altitudinis 43, fenestrse vitreae 160. Capitulum vero 45 p. longitudinis, latitudinis 34, ad orientem fenestrae 3, contra septentrionem 3, contra occidentem 12 balcones, et per unumquemque afixe in eis 2 columpnaB. Auditorium 30 p. longitudinis. Camera vero 90 p. longitudinis. Dormitorium longi- tudinis 160 p, latitudinis 34 p., omnes vero fenestre vitreae quae in eo sunt 97, et omnes habent in altitudine staturam hominis, quantum se potest extendere ad summitatem digiti, latitudinis vero p. 2 et semissem unum; altitudinis murorum 23 p. Latrina 70 p. longitudinis, latitudinis 23. Seile 45 in ipsa domo ordinatae sunt et per unamquamque sellam aptata est fenestrula in muro altitudinis p. 2, latitudinis semissem unum et super ipsas sellulas compositas strues lignorum et super ipsas constructionem lignorum factae sunt fenestrae 17., altitudinis 3 p., latitudinis pedem et semissem. Calefactorium 25 p. latitudinis, longitudinis eademque mensuram. A ianua ecclesiae usque ad hostium calefatorii 75 p. Refectorium longitudinis p. 90, latitudinis 25, altitudinem murorum 23, fenestrae vitreae quae in eo sunt ex utraque parte 8 et omnes habent altitudinis p. 5, latitudinis 3. Coquina regularis 30 p. longitudine et latitudine 25. Coquina laicorum eademque men- sura. Cellarii vero longitudo 70, latitudo 60 p. iElemosynarum quippe cella p. latitudinis 10, longitudinis 60 ad similitudinem latitudinem cellarii. Galilea longitudinis 65 p., et 2 turrae sunt ipsius galileae in fronte constitutae, et subter ipsas atrium est, ubi laici stant, ut non impediant processionem. Ad porta meridiana usque ad portam aquilonarem p. 280. Sacristiae longitudinis p. 58, cum turre quae in capite eius constituta est. Oratorium s. Marise longitudinis 45 p., latitudinis 20, murorum altitudinis 23 p. Prima cellula infirmorum latitudinem 27 p., longitudinem 23, cum lectis 8 et sellulis totidem in porticum iuxta murum ipsius cellulae deforis, et claustra predicte cellulae habet latitudinis p. 12. Secunda cellula similiter per omnia est coaptata. Tertia eodem modo. Similiter et quarta. Quinta sit minorl, ubi conveniant infirmi ad lavandum pedes die sabbatorum, vel illi fratres qui exusti (J^ar. exuti) sunt, ad mutandum. Sexta cellula preparata sit, ubi famuli servientes illis lavent scutellulas et omnia utensilia. Iuxta galileam con- structum debet esse palatium longitudinis 135 p., latitudinis 30., ad recipiendum omnes supervenientes homines, qui cum equitibus

igt

adventaverint monasterio. Ex una parte ipsius domus sint pre- parata 40 lecta et totidem pulvilli ex pallio, ubi requiescant viri tantum, cum latrinis 40. Ex alia namque parte ordinati sint lectuli 30, ubi comitissae vel alias honestae mulieres pausent, cum latrinis 30, ubi sole ipse suas indigerias procurent. In medio autem ipsius palatiis äff ixe sint mense, sicut refectorii tabulae, ubi aedant tam viri quam mulieres. In festivitatibus magnis sit ipsa domus adornata cum cortinis et palliis et bamcalibus in sedilibus ipsorum. In fronte ipsius sit alia domus longitudinis p. 45, lati- tudinis 30 ; nam ipsius longitudo pertingant usque ad sacristiam ; et ibi sedeant omnes sartores atque sutores, ad suendum quod ca- merarius eis precipit; et ut preparata habeant ibi tabulam longi- tudinis 30 p., et alia tabula affixa sit cum ea; quarum latitudo ambarum tabularum habeat 7 p. Nam inter istam mansionem et sacristiam et ecclesiam necnon et galileam sit cimiterium, ubi laici sepeliantur. Ad porta meridiana usque ad portam septentrio- nalem contra occidentem sit constructa domus longitudinis 280 p., latitudinis 25, et ibi constituantur stabulae equorum per mansiun- culas partitas, et desuper sit solarium, ubi famuli aedant atque dor- miant, et mensas habeant ibi ordinatas longitudinis 80 p., lati- tudinis vero 4; et quotquot ex aventantibus non possunt reficere ad illam mansionem, quam superius diximus, reficiant ad istam; et in capite ipsius mansionis sit locus aptitatus, ubi conveniant omnes illi homines qui absque equitibus deveniunt, et caritatem ex cibo atque potum, in quantum convenientia f uerit, ibi recipiant ab elemosynario fratre. Extra refectorium namque fratrum 60 p. in capite latrinae sint criptae 12 et totidem dolii preparati, ubi temporibus constitutis balnea fratribus preparentur ; et post istam ) positionem construatur cella novitiorum et sit angulata in quadri- modis, videlicet prima ubi meditent, in secunda reficiant, in tertia dormiant, in quarta latrina ex latere. lusta istam sit depositam alia cella, ubi aurifices vel inclusores seu vitrei magistri con- veniant ad faciendam ipsam artem. Inter criptas et cellas novi- tiorum atque aurificum habeant domum longitudinis 125 p., latitu- dinis vero 25, et eius longitudo perveniat usque ad pistrinum. Ipsum namque in longitudinem cum turre, quaö in capite eius constructa est, 70 p., latitudinis 20.

192

XXX. DIE KUNST IN MONTE CASSINO.

Leo von Ostia (f gegen inj) und sein Fortsetzer Petrus Dia- conus (um 1J40J, Chronicon monasterii Casinensis, — ed. Wattenbach, Mon. Germ. SS. vol. VIL, ^^i — 844.

Literatur: Piper S. 474 ff. 485; Wattenbacli IL, 234 fF.

Gattola, Historia abb. Casin. Venedig, 1733; Accessiones dazu: Venedig, 1735; Tosti, Storia della badia di M. Neapel, 1842; Caravita, I codici e le arti a M. Montecassino, 1869; Schultz, Denkm. der Kunst in Unteritalien; Guillaume, Descr. bist, et artist de M. Montecassino, 1874; Reichenbacb, M. von seiner Gründung bis zu seiner höchsten Blüte unter Abt Desiderius. Jahresber. der Stiftsschule von Maria Einsiedeln, 1883/84; Schlosser, Abendland. Klosteranlage S. 67 ff. (Reconstr. T. III.) J. Piscicelli, Le miniature nei codici Cassinesi. Docum. per la storia della miniat. in Italia. Montecassino 1 887 ff. ; F. X. Kraus, Die Wandgemälde von S. Angelo in Formis, Jahrbuch der k. preuß. Kunstsammlungen, 1893 (XIV.), 98; dagegen: E. Dobbert, Znr byzan- tinischen Frage. Die Wandgem. in S. Angcio in Formis. Ebenda 1894 (XV.), 60 ff.

Erstes Buch.

718. Cap, 4. Quem*) videlicet tres quidam nobiles viri Bene-

ventani, Paldo et Taso atque Tato germani fratres, qui

ante XV circiter annos monasterium s. martyris Christi Vin-

centii iuxta ortum Vulturni fluminis de propriis sumptibus

construere ceperant, cum essent potentes ac divites, in ipso opere

tam per semet ipsos, quam per suos usque ad restaurationem loci

Erwei- huius plurimum adiuverunt. Hie in ecclesia b. Martini, quam

terung von parvulam repperit, sedecim ferme cubitos auxit ibidemque absidam

St. Martin. gif j^jgj^g^ in honore b. Mariae semper virginis et ss. martyrum

Faustini et Jovitae in ea altarium statuit, in quo etiam et

brachium unius illorum, quod secum de Brexia asportaverat,

Umwand- dcceuter recondidit. Insequenti tempore ss. papa Zacharias,

lang eines qui Gregorio (III.) successerat, plurima huic adiutoria contulit,

^^ ^^" libros scilicet aliquot s. scripturae, necnon et codicem s. regulae,

sehen o j • i. • • x

Tem eis in ^^^"^ ^* Benedictus manu propria scripserat. eine Christ- Cap. 5. Uxor etiam eiusdem ducis (Gisulfi), Scauniperga

liehe nomine, templum idolorum, quod antiquitus in Casino Castro

Kirche

S. Peter. ^- i- Petronax, der von Gregor III. zur Wiederherstellung des Klosters

entsendet worden war.

193

constructum fuerat, in b. Petri apostoli honorem convertens, yconas ibi et caetera ecclesiae officiis congrua ministeria in poste- rorum memoriam devotissima contulit.

Cap, 6, Huius ducis temporibus quidam sculdais Bene- 743. ventanus, Saracenus nomine, in loco, qui Cingla vocatur Kirche St. territorio Aliphano, ecclesiam in honore s. Cassiani a funda- ^^ssianus

... erbaut.

mentis construxit.

Iste G i s u 1 f u s coepit aedificare ecclesiarfi s. S o p h i ae in s. Sophia

•

Benevent o, quam cum morte praeventus explere nequivisset ^^ Arichis, qui ei successit, mirifice illam perfecit.

Cap, 9. Hie (Arichis) intra moenia Beneventi templum vollendet Domino opulentissimum ac decentissimum condidit, quod Greco ^^° vocabulo ArHAN CÜ^WIAN, id est s. sapientiam nominavit . . . . In quo videlicet templo ss. martyrum XII fratrum corpora, diversis in locis per Apuliam, in quibus et decoUati fuerant, quies- centia, in singuHs capsis pariter sub uno altari recondidit.

Cap. 70. P o t o abbas fecit etiam alteram ecclesiam in

honore s. Michahelis archangeli ad radices alterius montis, 770—778. in loco satis amoeno, ubi nunc est olivetum monasterii huius, Erbauung eamque et picturis insi^nibus et carminibus in circuitu decoravit

.... . . malung

honestis. Ex quibus hie aliquanta, quae vix prae vetustate valuimus ^^^ g^ legere, describemus. Principia igitur illorum, post aliquot, quaB legi Michael, minime poterant, haec continebant, de situ et habitudine loci eiusdem :

Ore truces ululare lupi sub nocte silenti Tituli.

Alopicesque olidae dudum gannire solebant,

Implexisque ursi diro cum murmure villis

Setigerique apri. Et post pauca:

Damma fugax pavidique simul discuiTere cervi.

Optimus at postquam Poto sacra septa regenda

Suscepit vigili studio pater. Itemque post pauca:

Quin regi altithrono vastum qui continet orbem

Cui cite caelicolae comportant nuntia iussi,

Addidit hoc magni Michahelis nomine templum

Sanguine rubrantem coelo qui depulit hydrum.

Isdem sed celeri prasventus morte sacerdos

Indedicatam aram pariterque reliquit asylum. Et caetera.

Schlosser, Qaellenbach. Iß

194

778—797- Cap, 11, (Theo de mar abbas) iuxta praedictam ecclesiam

s. Benedict!, quam praedecessor suus fecerat, construxit pulchro

s. Madon-opere templum in honorem s. Dei genetricis et virginis Mariae, na delie super ipsum videlicet fontem unde fluvius Lyris procedit. Cuius cinque templi quadrifida fabrica in XII est columnis erecta, ita ut per

torri bei r • ^ i • ^ ^

^ unam quamque faciem quatuor columnae consistant; super quas

mano.M turris altior a subiectis porticibus est levata; aliis quatuor

turribus per singulos angulos eiusdem porticus circa eandem

turrim erectis. Quod videlicet templum plumbeis laterculis cooper-

tum, et figuris pulcherrimis et versibus optimis adornavit

De ipsis autem versibus IV tantum, qui aforis in circuitu mediana? turris descripti sunt, hie ponere placuit:

Sublatis tenebris, quia per te mundus habere Lumen promeruit, virgo et sanctissima mater, Celsa tibi idcirco consurgunt templa per orbem, Et merito totis coleris celeberrima terris. Vollen- Ecclesiam quoque s. Michahelis archangeli quam indedi-

dung von catam a praedecessore suo relictam pra^diximus, cum omni honori- ^' ficentia dedicari fecit, ibique iuxta illam claustrum et habitacula

Michael. „

nonnulla construxit.

7^7' Cap. 12. (Arichis) .... Salernum quoque inter Lucaniam^)

ration ^^ Nuccriam^) antiquitus conditam mirifice restauravit.

Saiernos. (^^p jß^ fjoc tempore pulchro satis opere constructa est

Erbauung ecclcsia s. Vinccntü quae appellatur maior, in loco supradicto,

Vincentiiis iuxta Vultumum, a Josue abbate eiusdem loci.

^^ Cap. 77. G i s u 1 f u s ex nobili Beneventanorum

ducum prosapia ducens orierinem, mox ut abbas effectus est, AbtGisulf .^ ^ r. t \ 1 . r

7_8i8 ^^P^^ satagere, qualiter posset .... tam ecclesiae quam reliquarum

Erweite- cuidam fratri Garioald.... mandat, ut super hoc negotio omni

rung der studio studcat et cum locum, ubi dudum Poto abbas ecclesiam

alten s. Bencdicti construxerat, ad edificandas novi monasterii offi- r 1 -^^r ^i"^^ aptare protinus debeat. Quod ille imperium promptus arri- und Um- P^^^^' quoniam instar paludis totus ille locus carectis, aquisque weihung stagnabat, multis terrae ruderibus saxorumque aggeribus universa

in St. replevit, atque amplam basilicam in loco prioris parvulaß in honore Saivator. domini Salvatoris opere satis pulchro construxit. Quae videlicet

^) Grund- und Aufriss der Ostseite bei Gattula, Access. IL, T. i, und bei Schultz. — '^) Paestum. — •) Nocera de' Pagani.

195

basilica, marmoreis basibus et columnis XXIV, hinc inde suffulta S. Salva- et amplis porticibus circumsepta habet in longitudine cubitos *°^^ '" LXXXII, in latitudine XLIII, in altitudine XXVIII. Desuper ^° ^"'

. ... mano. ')

autem satis mirifice trabibus tabulisque cipressinis est laqueata ac tegulis cooperta, parietibus in giro figuris pulcherrimis insignitis. lam vero pavimenti opus, quam speciosum, quam solidum, quam variorum lapidum sit diversitate conspicuum, circuitus etiam chori, quam sit pulchris ac magnis marmorum tabulis septus, in promptu cernentibus est. In absida porro eiusdem basilicae mediana, ad quam per gradus VII ascenditur, statuit altarium in honore ut diximus domini Salvatoris. In dextera autem, altarium s. B e n e- dicti. In sinistra vero altarium fecit ad honorem s. Martini. Fecit etiam atrium ante eandem ecclesiam longitudine cubitorum XL, latitudine simili, et in marmoreis illud columnis numero XVI undique versus erexit; atque in circuitu ipsius lapideos canales iuxta pavimentum, unde semper aqua decurreret, posuit. Porro a parte orientali eiusdem atrii in conspectu ecclesise absidam fecit et altarium ibi s. Michahelis constituit. In medio vero ipsius campanarium valde pulcherrimum super VIII magnas columnas erexit. Ex utraque autem parte eiusdem ecclesiae, diversorum officiorum multas et maximas et pulchras, tam ad suas quam ad fratrum utilitates officinas efficiens, totum etiam monasterii spa- tium propter aquarum exundantiam magnis saxorum tabulis stravit.

Oip, i8 ecclesiam quoque, in qua b. Benedicti Erweite-

corpus erat reconditum, quoniam parva erat, ex toto ampliorem ^^^ ^^" efficiens, ac tectum illius Universum cipressinis contignatum lignis * ^^^' plumbo operiens, diversis illam ornamentis tam aureis quam Altarbau argenteis decoravit. Super altare siquidem b. Benedicti argen- teum ciburrium statuit illudque auro simul ac smaltis partim exornans, caetera eiusdem ecclesiae altaria tabulis argenteis induit.

Cap. ;jj. B e r t h a r i u s ... codicem namque evangeliorum 882. auro et gemmis optimis adornavit et aureum calicem non parvaB Kirchen- quantitatis effecit aliaque perplura ornamenta ecclesiastica tam ^^^* sursum quam et deorsum patravit. -)

') Grundriss bei Gattula, Access. II., T. 6, und Schultz. — **) 883 erfolgte ein Einfall der Sarazenen, wobei Abt Bertharius umkam und das Kloster, dessen steinerne Theile jedoch den Brand überdauerten, in Flammen auf- gieng. Abt Johannes ließ dann 914 Kirche und Kloster wieder aufbauen.

13*

196

9M- Restau- ration des Klosters.

Restau- ration des St. Bene- dictus- Altars.

Geraubtes

Kirchen-

geräth.

Cap. ^. (Johannes). . . . coepit monasterium in

honore b. patris Benedicti a fundamentis construere atque intra non multum tempus magnam pulchramque ecclesiam, nee non et

officinas diversis monasterii officiis congruas decenter effecit

Fecit . . . codicem missalem cum tabulis argenteis deauratis. Evan- gelium quoque opere simili. Altarium vero in circuitu totum argento sculpto vestivit. Crucem etiam pulcherrimum cum gemmis ac smaltis ad procedendum fecit. Ceroferaria argentea II. Urceolum quoque cum aquamanili suo similiter argenteum. Vascula aerea ad diversos usus, appendentia libras DC. Codices ecclesiasticos totius anni diversos et multos. Planetas, pluviales et albas nee non dalmaticas.

Cap. ^4. Apud Casinum vero post renovationem totius maioris ecclesiaß cum aliquot ibi omamenta idem abbas fecisset, altarium quoque maius, in quo s. Benedicti corpus erat humatum, marmoreis tabulis circumdedit.

Cap.fi^. ^) Coronam de argento magnam cum catenis argenteis. Turibulum argenteum deauratum. Pocula argentea IV. Coclearia de argento III pondo libre unius. Tarenos XX. Planetam diaro- dinam de bizanteis XV, aliam cum listis argenteis de bizanteis XVI et aliam cum leonibus. Urnas de pallio IV, longitudinem passuum IV, latitudinem palmorum III. Pannum de altari diarodinum de officinarum augustias spatiare . . . Itaque bizanteis XVI. Tapeta optima XVI pro bycanteis LXXVII. Pannum admasurum pro bizanteis VIIL Hostiales III pro bizanteis XIII. Castaneas II pro bizanteis VIII. Pulvinaria serica pro bizanteis X.

a. 949. Aus- schmück- ung der Haupt- kirche, Kirchen- geräth.

Zweites Buch.

Cap. ^. (Aligernus) ecclesiam itaque totam, quam

praedictus Johannes construxerat , novis trabibus cipressinis contignans, tegulis cooperuit; parietes coloribus variis decoravit, pavimentum etiam diversorum lapidum varietate constravit. Ipsum quoque s. Benedicti altarium argenteis tabulis undique cinxit, nee non et anteriorem faciem altaris s. Johannis argenteam fecit. Fecit etiam crucem de argento non modicam, et textum

') 937 streiften die Ungarn bis hieher, wobei das oben erwähnte Geräth geraubt wurde.

197

evangelii undique contextum argento inaurato et smaltis ac gemmis, Coronas argenteas III, calices quoque et turibula et varia eccle-

siastica omamenta, necnon et Codices plurimos Apud

Capuanum vero monasterium cum ornamenta ecclesiae nonnulla et campanas atque Codices effecisset, in ecclesia etiam titulum cum confessione sua a parte occidentali satis decorum adiunxit atque depinxit.

Cap. 25. (Johannes II) ... . Fecit capsam magnam ar- 997-1010. genteam inauratam, cum smaltis et gemmis. Fecit et ceroferaria II magna; necnon et II turibula argentea, librarum VI; Codices quoque ecclesiasticos nonnuUos fecit magnos et pulchros; totius etiam monasterii ambitum in circuitu muris turribusque munivit. Construxit preterea et ecclesiam in honore s. N y c o 1 a i in s. Croce- monticulo, qui secus pratum dominicum est, prope civitatemfissoinSan s. Germani. Quem videlicet emulatus Theobai dus prsepositus "^*^^* ipsius, et ipse nichilominus eidem b. confessori basilicam aptavit apud castrum s. Petri, quod est positum ad radicem huius montis, in cripta antiqua, quae ingentibus saxis pulchro gentilium opere in daemonum suorum honore constructa iuxta ecclesiam eiusdem b. Petri sita videtur.

Cap, ^2. Atenulfus fecit in ecclesia s. Benedicti coro- loio nam argenteam XXIV librarum ; fecit etiam in fronte eiusdem ^^^ ^022. ecclesiaB campanariüm altum et Optimum, in cuius medio altarium in honore s. Cr u eis constituit. Praeterea iuxta ostium maioris ecclesiae dextra levaque supra marmoreas columnas, cameras II erexit, in quarum una, altarium in honore s. Trinitatis, in altera vero altarium statuit in vocabulo s. Bartholomei apo- stoli. Absidam vero maiorem auro diversisque coloribus depingi pulcherrime fecit. Ecclesiam porro s. Stephan i, quae iuxta portam monasterii deforis sita fuerat, iam fere ruentem renovavit et ampliavit, atque altarium in ea s. Adelperti,') quem superius factum martyrem diximus, ab occidentali parte adiunxit .... Ecclesiam s. Angel i, quam olim Gisulfus abbas in Valle luci construxerat, iam vetustam restaurans, et titulo addito amplians atque depingens, possessionibus non parvis adauxit, et diversas ibi ad monachorum utilitates officinas instituens, nostra-

') Des bekannten Preußenapostels, f 997.

tium monasterium esse constituit, quod eatenus Grecorum^) extiterat. um 1012. Cap. jfj.*) Cumque excogitarent nostri, qualiter vel quanam

in parte pignora tanta locarent, contigit dispositione divina, ut eodem ipso die a quodam nobili Anglo transmissus sit in hunc locum loculus ille mirificus, ubi nunc recondita est ipsa lintei sancti particula, argento et auro ac gemmis A n g 1 i c o ') opere subti- liter ac pulcherrime decoratus; ibi ergo christallo superposito et visibiliter celata et venerabiliter satis est collocata. 1022. Cap, 4^. (Geschenke K. Heinrichs IL): Textum evan-

gelii, deforis quidem ex uno latere adopertum auro purissimo ac gemmis valde pretiosis, abintus vero uncialibus ut aiunt literis atque figuris aureis mirifice decoratum. Calicem aureum cum patena sua, gemmis et margaritis ac smaltis optimis laboratum. Planetam diapistin listis aureis adornatam ; stolam quoque et manipulum, atque cingulum; singula intexta auro. Pluvialem etiam diasprum cum listis auro textis, necnon et tunicam eiusdem subtegminis aureis operibus exornatam. Sed et mappulam diapistin auro nichil- ominus decoratam. Situlam quoque et coppam argenteam quanti- tatis non modicae, cum qua videlicet fratres in praecipuis festivita- tibus biberent. Recollegit praeterea a Judaeis vestem unam de aharis s. Benedict i, quae fuerat Caroli regis; quam idem Judaei retinebant in pignore pro D aureis; necnon et calicem argenteum Saxonicum maiorem cum patena sua, quem T h e o- dericus Saxonum rex*) b. Benedicto olim transmiserat.

Idem obtulit et ipse b. Benedicto eadem

die planetam optimam veneti coloris, listis nichilominus aureis decenter ornatam, et stolam unam optimam auro brustam, cum manipulo suo. Sed et Belgrimus archiepiscopus .... obtulit b. Benedicto planetam purpuream optimam, aureis listis men- sium XII Signa habentibus in circuitu adornatam. 1007. Cap. 46. (Heinrich II.) construxit ecclesiam ad honorem

s. Georgii in Babemberg.

^) Von Grottaferata. — '^) Mönche hatten aus Jerusalem ein Stück des Linnens mitgebracht, mit dem Christus die Füße seiner Apostel abgetrocknet hatte. — ') 1063 erschlug bei einem heftigen Ungewitter der Blitz Anglum quen- dam aurificem im Kloster. Leo IIL, 20. (s. u.) — *) Ein christlicher König der Angelsachsen dieses Namens ist unbekannt.

199

Cap. s'^' Theobaldus . . . .(a Johanne abbate) in mo- 1022- 103 5. nasterio s. Liberatoris quod in comitatu Teatino iuxta LsBntum flumen situm est, praepositus est ordinatus .... In ecclesia cum ab introitu ipsius XII ferme cubitos adiunxisset, titulum quoque ab orientali parte non parvi ambitus cum sua confessione construxit, universamque ecclesiam picturis et specu- laribus decoravit. Ante maius vero altarium tabulam de argento a propinquis suscepto confecit, quam et ex parte non modica deaura- vit. Fecit etiam in eadem ecclesia duo magna turibula ex argento librarum X: opere pulchro et ex parte inaurato . . . Inter quse etiam et Codices diversos scribi iussit, numero LX, e quibus IV pallio investitos, argenteis quoque operibus decoravit.

Cap, 55. (Theobaldus) crucem namque argenteam ad procedendum diebus dominicis et duas campanas magnas valde ac pulchras iussit fieri. Altare s. G r e g o r i i argentea tabula deco- ravit. Fecit et capsulam argenteam, ubi portionem ligni dominicae crucis, quam superius a Leone monacho huc allatam ostendi- mus, reverenter locavit. Virgam quoque pastoralem cum titulo, argento vestivit. Ecclesiam parvulam in honore s. N y c o 1 a i iuxta abbatis cameram ecclesiae b. Benedicti a septemtrionali parte adiunxit, necnon et aliam nichilominus parvulam ecclesiolam in honore s. Severi Casinatis episcopi, in loco qui vulgo Ad voltam s. Severi antiquitus vocabatur aedificavit. Muros etiam altos ac turres duas hinc inde ante atrium ecclesiae in modum claustri construxit.

Cap. ^4. (0 d i 1 o von C 1 u n y). Os integrum brachii beatis- simi Mauri capsella decenter inclusum argentea, opere pulchro turrium instar aptata, per sex sui monasterii fratres huc mandare curavit.

Cap. 8g. (Richerius) .... ecclesiam s. Benedicti 1038-1055. plumbeis tabulis cooperuit, palatium ab orientali parte monasterii LXVIII cubitorum incepit, et usque ad solarium perduxit. Ante ecclesiam vero in circuitu atrii deambulatorios arcus cum colum- nellis lapideis fecit.

Cap. 100. Haec praeterea sunt quae de Friderici muneribus Abt hoc monasterium tempore diyerso recepit. Crucem auream super Fridencus altare, gemmis ac margaritis speciosissime comptam librarum paulo- ^°^'^* minus IL, cum tripode suo argenteo deaurato, et astili onichino,

200

argento et auro decenter ornato, V. librarum inter utrumque. Yconas argenteas deauratas IV. Auream unam cum gemmis ac smaltis valde pulcherrimam .... Ceraptata cristallina parium unum ; argen- . teum parium alterum. Codicellum evangelii auro gemmisque decoratum. Pluvialia VI. . . . Laternam argenteam magnam libra- rum V cum nigello. Urceolum argenteum ad ministerium altaris. Situlam argenteam deauratam cum smaltis. Pallia quoque et hosti- aria aliquot. Tapetia VII, et unum maius quolibet pallio pretiosius. Antiphonarium unum.

Drittes Buch.

DIE KUNST IN MONTECASSINO UNTER DESIDERIUS,

(1058— 1087.) Kloster- Cap. 10. Cemens itaque (Desiderius) totius monasterii

bauten, officinas et angustas ambitu et forma deformes, et cum vetustate tum inertia ruinosas, adeo ut et contiguo viderentur omnes do- mate coopertae, et egressus unius ingressui connexus esset alterius : incitabatur quidem animo illas aggredi ad renovandum, sed ange- batur iterum quia ut tam arduum inciperet opus, nichil fere pensi habebat. Primo tamen quasi experiri cupiens, si quid valeret, palatium quod dudum Richerius abbas ab orientali parte monasterii inchoatum ad solarium usque perduxerat opere satis, decenti perfecit; iuxtaque ipsum versus ecclesiam, parvulum quidem, sed competentem plane in qua libri reconderentur sedeculam fabricavit. Quod cum sibi prospero eventu cerneret obvenisse, domum etiam, in qua ab bat es manere consueverant, a funda- mentis renovare instituit: quae videlicet a septemtrionali parte adhaerens ecclesiae et vilissimis lignorum furculis ab inferioribus sustentata et viminibus ex parte maxima videbatur intexta; ad- iuncto illi palatio cum absida, quod veteres todericum appellare solebant. Dehinc inspirante ac prosperante Deo mansionem etiam illam, quae quiescentes fratres diversis prae sui exiguitate solariis continebat, nichilo segnius renovare aggressus est; in latere scilicet prioris a meridiano, quam funditus evertere ob claustri spatium disposuerat. Namque propter ipsius montis ver- ticem, cui nuUa fere planities inerat, vix in hoc loco parvissimi claustri speciem iuxta absidam ecclesiae priores effecerant. Perfecta est igitur eadem domus in longitudine cubitorum 160, in latitu-

20I

dine vero cubitorum 24, in altitudine autem, propter ipsius montis inaequalitatem quantitatis diversae, maximae tarnen. Quam cum abietinis trabibus pulcherrime contignasset, lateribus cooperuit, diversisque coloribus decoravit. Super haec nichil moratus, pari tenore vetus capitulum funditus diruens, novum construxit; illudque gipsea urna in giro, vitreisque fenestris, ac pulchro satis variorum marmorum pavimento decorans, tegulis nichilominus cooperuit, et nimis venusta diversorum colorum varietate depinxit. Cap. 12. (Frattenses') oppidani). Terminum siquidem qui inter nos et illos antiquitus dividebat, idest duo leones lapidei, cum non procul ab eorum Castro consisteret, olim malitiose clam confringentes in proximum demerserunt puteum; qua nimirum fraude fidentes, si quando nos terminum nostrum inter duos leones, sicut prsecepta imperatorum continent, computabamus, illi de leo- nibus, qui secus portas s. Georgii positi sunt illud dici, derisorie immo pertinaciter affirmabant.

Cap, 18. iEstuabat interea ingenti desiderio Desiderius, Kirchen- ecclesiastica etiam ornamenta de quibus usque ad id temporis g^räth.

pauperes admodum videbamur, undecumque conquirere

Partim itaque de propriis deferens, partim vero a Romanis amicissimis mutuans, centum et octoginta librarum pretio con- gesto omnia fere ornamenta papae Victoris, quae hac illacque per Urbem fuerant pignorata, redemit; quae videlicet ista sunt: Pluviale diarodanum, totum undique auro contextum, cum fimbriis nichilominus aureis. Planeta diacetrina, aureis listis undique decen- ter ornata; alia vero exameta, friso nichilominus in giro circum- data. Dalmatica similiter exameta, auro et albis a capite, manibus, ac pedibus insignita. Tunica diapistin cum urna amplissima a pedibus et manibus ac scapulis aurea. Stolae auro textae cum manipulis et semicinthis suis, numero IX. Pannum diarodanum

pro faldistorio, cum aureis in circuitu listis Librum

quoque epistolarum ad missam describi faciens, tabulis aurea una, altera vero argentea decoravit. Codicem etiam regulae s. Benedicti pulchro nimis opere deintus comptam, deforis argento vestivit .... Fecit et libellum ad cantandum in gradu sive ante altare, eumque tabulis eburneis mirifice sculptis et argento ornatis annexuit

>) Le Fratte.

202

Fecit et portellas argenteas ad ingressum chori, Hbrarum circiter XXX. Fecit et sedilia lignea in circuitu chori cum dossalibus eorum, scalptura simul et pictura decora. Sed et gradum nichi- lominus ligneu m eiusdem operis extra chorum in ambonis modum satis pulchrum constituit, in quo videlicet tarn lectiones in nocte, quam etiam epistolae et evangelia ad missas praecipuarum festivi- tatum legi deberent. Per eos etiam dies cum rumor increbruisset, ad Italiam regem venturum, nequaquam segnis perrexit Amalfim ibique XX pannos sericos, quos triblattos appellant, emit, ut si forte necessarium esset, haberet quod regi donaret .... Hydriam

Erzthüren. quoquc argcnteam Hbrarum VII ibidem tunc acquisivit Videos

autem tunc portas asreas episcopii Amalfitani, cum valde placuissent oculis eius, mox mensuram portarum veteris ecclesias Constantinopolim misit, ibique illas, ut sunt, fieri fecit. Nam nondum disposuerat ecclesiam renovare, et ob hanc causam portae ipsae sie breveseffectae sunt, sicut hactenus permanent. 1063. Cap. 20. Vultum imaginis abbatis Richerii in eodem

dcs^ Abtes ^^P^^^'^ ^^ tabella depictum (fulmen) scidit ac porro deiecit.')

Kichcr. Cap. 26. Anno igitur ordinationis suae IX, divinae autem

1066. incarnationis millesimo sexagesimo sexto mense Martio ind. IV,

^^ ^^ constructa prius iuxta infirmantium domum non satis magna

kirchc ^' P^^^^ basilica in qua videlicet fratres ad divina interim

officia convenirent, supradictam beati B e n e d i c t i ecclesiam

tam parvitate quam deformitate thesauro tanto tantaeque fra-

trum congregationi prorsus incongruam, evertere a fundamentis

aggressus est. Et quoniam in ipso montis vertice constructa, et

yentorum vehementium flabris quaquaversum patuerat, et igneis

frequenter fuerat attacta fulminibus, statuit eiusdem montis saxeam

cristam igne ferroque excindere, et quantum spatium fundandae

basilicae posset sufficere, locum in imo defossum quo fundamenta

iaceret, complanare. Ordinatis igitur qui haec toto nisu et instantia

summa perficerent, ipse interea R o m a m profectus est, et quosque

amicissimos alloquens, simulque larga manu pecunias oportune

dispensans, columnas, bases, ac lilia, nee non et diversorum

1) Weiter wird auch erzählt, dass bei einem Gewitter der Blitz eine

alte Frau, die »propter paradisi turrira« vorbeigieng, tödtete; ein anderes

Mal wurden bei der ,porta maior* zwei Leute »cum Anglo quodam artifice«  erschlagen. S. o. S. 198, cap. 33.

203

colorum marmora abundanter coemit; illaque omnia ab Urbe ad portum, a portu autem Romano per mare usque ad turrem de Gariliano, indeque ad Suium navigiis conductis ingenti fiducia detulit. Abinde vero usque in hunc locum plaustrorum vehiculis non sine labore maximo comportavit. Et ut magis fervorem fidelium obsequentium admireris, primam hie columnam ab ipso montis exordio sola civium numerositas colli brachiique proprii virtute imposuit; namque ad augmentum fatigii montis huius ascensus nimis tunc erat clivosus, artus et horridus: nee dum enim in cor eius ascenderat, eandem viam complanare ac spatiare, quemadmodum postea fecit. Tandem igitur totius basilicae praeter adytum cum difficultate non parva spatio complanato et necessariis omnibus abundantissime apparatis, conductis protinus peritissimis artificibus, et iactis in Christi nomine fundamentis, coepit eiusdem basilicae fabricam in longitu- dine cubitorum CV, in latitudine XLIII, in altitudine autem cubitorum XXVIII; basibusque subpositis columnas desuper X a latere uno totidemque ex altero, in cubitis IX erexit. Fenestras quoque in superioribus satis amplas, in navi quidem XXI, in titulo vero VI longas, ac rotundas IV, duasque in absida mediana instituit. Porticus etiam uti'i usque parietes in altitudine cubitorum XV subrigens, fenestris hinc X, totidemque inde distinxit. Aditum interea cum planitiei basilicae quae cubitorum ferme VI putabatur, consequenter disponeret coaequare, tres non integras ulnas fodiens subito b. Benedicti tumulum repperit. Inde . . . eundem tumulum eodem quo situs fuerat loco pretiosis lapidibus re- operuit ac super ipsum arcam de Pario marmore per trans- versum basilicae, id est a septemtrione inmeridiem, V. per longum cubitis opere nimis pulchro construxit. Hoc itaque modo aditus ipse in eminentia priori permansit, ita ut a pavimento ipsius usbue ad pavimentum basilicae VIII gradibus descendatur, sub fornice scilicet maximo, qui eidem adito imminet. Porro in absida maiori ad orientalem plagam statuit altarium b. Johannis B., in eo videlicet loco, ubi eiusdem olim Oratorium Benedictus pater extruxerat; a parte vero meridionali altarium b. Dei genitricis Mariae; a septemtrionali autem altarium b. papae Gregorii. luxta cuius absidam, bicameratam domum ad thesaurum ecclesiastici ministerii recondendum extruxit, quae vide-

204

licet domus secretarium consuetudinaliter appellatur; eique eiusdem nichilominus operis alteram, in qua ministri altaris pre- parari debeant, copulavit. Sane quoniam spatiandae ecclesiae gratia partem non modicam camerae suae subtraxerat, consequenter etiam praedicto secretario coniunctam eandem cameram ampliorem priori potius et pulchriorem effecit. Secus ipsam vero, iuxta porticum scilicet principalis ecclesiae, b. Nycolai curvato pariete brevem quidem, sed pulchrum admodum fundavit aedeculam; ab ipsa autem usque ad extimam ecclesiaB frontem, venerabile satis b. Bartholomei apostoli Oratorium opere pari porrexit. In eius etiam fronte prope balvas ') maioris ecclesiae, de quadratis et maxi- mis saxis mirificam aixem quae vulgo campanarium nuncu- patur erexit. Fecit et atrium ante ecclesiam, quod nos Romana consuetudine paradysum vocitamus, longitudine cubitorum LXXVII ac semis, latitudine LVII et semis, altitudine vero XV et semis, IV et totidem in geminis frontibus; VIII autem et VIII per latera singula super quadrifidas bases Habens columnas. In cuius etiam meridionali latere cisternam maximam, tantundem longitudinis Habens, arcuato opere sub eiusdem pavimento atrii fabricavit. Ante ingressum vero basiHcae, nee non et ante introitum atrii, V desuper fornices, quos spiculos dicimus, volvit. In occi- dentaH porro atrii parte in singuHs cornibus singulas basilicas, modo turrium valde pulcHras erexit; in dextro quidem s. ar- cHangeH MicHaHelis, in laBvo autem b. apostolorum principis Petri, ad quos videHcet interius ab atrio V. gradibus est ascensus. lam vero extra atrii vestibulum easdemque basilicas, quoniam cHvosus valde ad ecclesiam et nimis arduus erat ascensus, montem ipsum LXVI per longum, totidemque per latum, VII vero in altum cubitis excavavit, adeo ut ab imo usque ad ipsum vestibulum atrii XXIV marmoreis gradibus quos ibi constituit ascendatur, Habentibus in spatio latitudinis cubitos XXXVI.

Cap. '2j. Legatos interea Constantinopolim ad locandos artifices destinat, peritos utique in arte musiaria et quadrataria, ex quibus videlicet alii absidam et arcum atque vestibulum maioris basiHcae musivo comerent, alii vero totius ecclesiaB pavimentum diversorum lapidum varietate consternerent. Quarum artium tunc ei destinati magistri cuius perfectionis extiterint, in eorum est

') i. e. valvas.

205

operibus estimari, cum et in musivo animatas fere autumet se quisque figuras et quaeque virentia cernere, et in marmoribus omnigenum colorum flores pulchra putet diversitate vernare. Et quoniam artium istarum ingenium a quingentis et ultra iam annis magistra Latinitas intermiserat, et studio huius inspirante et cooperante Deo, nostro hoc tempore recuperare promeruit, ne sane id ultra Italiaa deperiret, studuit vir totius prudentiae plerosque de monasterii pueris diligenter eisdem artibus erudiri. Non tarnen de his tantum, sed et de omnibus artificiis quaecum- que ex auro vel argento, aere, ferro, vitro, ebore, ligno, gipso vel lapide patrari possunt, studiosissimos prorsus artifices de suis sibi paravit. Sed haec alias. Nunc vero constructam basilicam, qualiter decoraverit, demumque sacraverit, designemus.

Cap, 28, Plumbeis igitur domatibus illam totam cum titulo et utraque portica, simulque vestibulo decenter operiens, absidam et arcum maiorem musivo vestivit. In cuius videlicet circuitus amplitudine, aureis litteris magnis hos versus describi praecepit: »Ut duce te patria iustis potiatur adepta Hinc Desiderius pater hanc tibi condidit aulam.«  In absida vero hinc inde sub pedibus sanctorum baptistas et evangelistae Johannis versus istos:

»Haec domus est similis Synai sacra iura ferentis, Ut lex demonstrat hie quae fuit edita quondam, Lex hinc exivit mentes quae ducit ab imis. Et vulgata dedit lumen per climata secli.«  Fenestras omnes tam navis quam tituli, plumbo simul ac vitro compactis tabulis ferroque connexis inclusit; eas vero quae in lateribus utriusque porticus sitae sunt, gipseas quidem sed similis ferre decoris extruxit. Dehinc supposito trabibus laqueai coloribus figurisque diversis mirabiliter insignito, parietes quoque omnes pulchra satis colorum omnium varietate depinxit. Pavi- mentum etiam Universum totius ecclesiae cum adhaerentibus ora- toriis b. Bartholomei et Nycolai, simul etiam et camerae suae, mira prorsus et hactenus partibus istis incognita caesorum lapidum multiplicitate constravit; gradibus illis quibus ad altare ascenditur, crustis pretiosorum marmorum decenti diversitate dis- tinctis. Frontem quoque chori, quem in medio basilicae statuit, IV magnis marmoreis tabulis sepsit; de quibus porfiretica una,

2o6

viridis altera, reliquaB II ac ceteraB omnes in chorl circuitu can- didae. Vestibül um autem ecclesiae desuper quidem fecit musivo pulcherrimo cum superlimineis arcubus decorari; abinde vero usque ad imum pavimenti, totam basilicae faciem gipso vestiri. Arcus etiam eiusdem vestibuli deforis musivo nichilominus vestiens, versus inibi M a r c i pcetae aureis litteris scripsit. Reliquos vero tres atrii partes, diversis tarn veteris quam novi testamenti historiis ab intus ac deforis depingi praecipiens, marmoreo totum in giro pavimento constravit, desuper autem laquearibus ac tegulis adoperuit; vestibulo quoque eiusdem atrii cum geminis tumbus pari modo depicto, operto, ac marmorato. Weihe Cap 2(). Fama itaque huius rei longe lateque vulgata, tanta

I. Oct. totius fere ItaliaB episcoporum, abbatum, monachorum, cleri-

• ^*^'* corum, magnatum, nobilium, mediocrium, diversaeque condicionis

virorum pariter ac muHerum ad diem condictam multitudo con- fluxit, ut Stellarum fere cceli quam illorum omnium numerosi- tatem cuilibet fuerit cestimare facilius. Ita universae monasterii officinae, et ipsa quoque officinarum omnium tecta, ita totius ab imo usque ad summum montis itinera, et quid dicam domus civitatis omnes, omnesque plateae, omnia etiam longe lateque camporum adiacentium spatia congregatorum ad tanta soUemnia cuneis stipata erant atque conferta. Apparatus interea per III illos continuos dies praBcedentes ac subsequentes eandem soUemnitatem, in pane videlicet et vino, carniumque diversarum ac piscium multiplicitate adeo est copiosus expositus, ut nuUus fere in tarn innumera multitudine, qui non se sufficienter haBC accepisse dixerit, potuerit reperiri. Ipsa igitur die kal. Octobris, cum annus ab incarnatione dominica millesimus et primus ac septua- gesimus volveretur, dedicata est a domno Alexandro . . . papa b. Benedicti basilica cum V. altaribus suis die sabbati, indic-

tione IX Et altaria quidem praecipua, b. videlicet

Benedicti ac b. Johannis vocabulis insignita, manu propria praedictus apostolicus (Alexander p.) consecravit, altai'e vero quod in australi parte ad honorem s. Dei genitricis Mariae situm est, Johannes episcopus Tusculanensis. Quod autem in parte aquilonari ad nomen b. Gregorii, Hubaldus episcopus Savi- n e n s i s ; s. vero Nycolai, Herasmus episcopus S e g n i n u s sollemniter dedicaverunt.

207

.... in singularum columnarum eiusdem basilicsB capitellis, tempore constructionis in aBreis pixidulis reliquise martyrum SS. Johannis et Pauli, Nicandri et Marciani et aliorum quorundam reverenter satis locatae sunt.

Cap, ßi, (Geschenke der Kaiserin Agnes) . . . . pallium magnum cum elefantis, quod dorsale cognominant. Evangelium cum tabula fusili de argento, opere anaglifo pulcherrime deaurato. Duo quoque candelabris argentea aeque fusilia pondo librarum XII.

Cap. j2. . . Ad supradictam igitur regiam urbem (Con- stantinopolim) quendam de fratribus cum Htteris ad impera- torem, et auro XXXVI librarum pondo transmittens, auream ibi in altaris facie tabulum cum gemmis ac smaltis valde speciosis patrari mandavit; quibus videlicet smaltis nonnullis quidem ex evangelio, fere autem omnes b. Benedicti miraculorum insigniri fecit historias. Quem profecto nostrum confratrem imperator Romano [r um] nimis honorifice suscepit, et quandiu ibi mansit, honeste cum suis omnibus reverenterque tractavit et quicquid operum inibi vellet efficere, imperialem ei licentiam facultatemque concessit. Fecit itaque et cancellos IV. fusiles ex aere, ante altare scilicet hinc inde inter chorum et aditum statuendos, trabem quoque nichilomium fusilem ex aere, cum candelabris numero L, in quibus utique totidem cerei per festivitates praBcipuis ponerentur, lam- padibusque in aereis uncis ex eadem trabe XXXVI dependentibus. Quae videlicet aerea trabes aereis aeque brachiis ac manibus susten- tata, trabi ligneae quam pulcherrime sculpi, et auro colorumque fucis interim fecerat Desiderius exornari, commissa est, et supra VI columnas argenteas, IV et semis in altitudine cubitos habentes et VIII libras per singulas, in ipsa chori fronte consti- tuit. Sub qua nimirum trabe V numero teretes iconas suspendit, XIII vero quadratas paris mensurae ac ponderis desuper statu k. E quibus videlicet X ex quadratis praedictus frater apud Con- stantinopolim crosso argenteo sculpsit, ac deauravit, habentes per singulas aliae XIV libras alias XII. Rotundas autem omnes argentea solum urna circumdans, caetera coloribus ac figuris depingi g r e c a peritia fecit. Tres vero alias de quadratis eiusdem metalli atque mensurae patrari suoruin artificum opere nequaquam dissimili Desiderius iussit. Alteram quoque iconam rotundam, ex utraque parte caelato argento et deaurato vestitam, argenteis

208

etiam bullis extrinsecus in giro circumdatum quidam nobilis tunc b. Benedicto a regia urbe transmisit; cui postmodum similis fieri iussa aetera, utraque est in ciburio huius altaris hinc inde suspensa. Fecit praßterea Desiderius et aliam trabem de argento librarum circiter LX, sculptam nichilominus et deauratam, quam in fornice maiori ante altare super IV argenteas columnas ex parte inauratas locavit: quarum unaquaeque et argenti libras X, et V cubitos altitudinis habet. Fecit et II cruces magnas argen- teas librarum XXX per singulas, quarum imagines caelatura mirifica prominerent; easque sub praedicta trabe inter easdem columnas hinc inde super marmoreos stipites statuit. Tres porro residuas maioris altaris facies argento librarum LXXXVI, sculpto et deaurato vestivit. Nam reliquorum VII altarium facies veteribus tabulis a tribus partibus adornatae sunt. Fecit etiam IV trabes propter ciburium altaris, quas simili modo caelato et deaurato argento extrinsecus induens, abintus petalis et coloribus decoravit, quarum duae habent in longitudine cubitos VI, librarum XX et totidem, duae vero alia? cubitos IV ac semis, librarum XII et totidem, suppositae interim columnis veteribus. Fecit et candelabra magna VI, III cubitos altitudinis habentia de productis et sculptis argento lamminis, ana ') VI vel V librarum; quae videlicet in festis praecipuis ante altare in directa linea posita accendi cum maximis faculis debeant. Fecit quoque et pulpitum ligneum ad legendum sive cantandum, longe priori praestantius et eminentius, in ascensu scilicet graduum VI, idque diversis colorum fucis et auri petalis de pulchro pulcherrimum reddidit. Ante quod columnam argenteam ponderis XXV librarum partim deauratam, ad modum magni candelabri VI cubitorum in altitudine habentem supra basem porphireticam statuit ; super quam videlicet cereus magnus qui sabbato paschali benedicendus est, sollemniter debeat exaltari. Fecit et pharum, id est coronam maximam de argento librarum circiter C, habens in giro cubitos XX cum XII turribus extrinsecus prominentibus, XXXVI ex ea lampadibus dependentibus eamque extra chorum ante crucem maiorem satis firma ferrea catena VII deauratis malis distincta suspendit.

• ) i. e. singula quaeque, avd.

209

Cap. ^^. (Desiderius) totius coenobii ambitum decrevit in- Kloster- genti animo spatiare, et ut iam de aliquibus fecerat, reliquas bau. officinas cum bis etiam quae ipsemet ante ecclesiae constructionem construxerat, renovare. Etprimo quidem claustrum quodtantae congregationi pennodicum adhuc esse constabat, ampliare desi- derans, everso mox vetere refectorio, quod satis enormiter a latere templo, a fronte vero capitulo inhaerebat, quodque ipse etiam dudum bis tempore diverso adauxerat, in ulteriori illud parte futuri claustri, iuxta meridionale scilicet atrii ecclesiae latus decorum valde satisque magnum extruxit, diversisque totum colo- ribus pictorum artificio compsit, et laqueari adposito trabibus tegulis desuper cooperuit. Legivum quoque perpulchrum et eminens in eo constituit, quod valde decenter gipso vestitum cunctis spectabile reddidit. Cuius videlicet domus longitudo in cubitis XCV extenditur, latitudo in XXIII porrigitur, in XV vero alti- tudo sustoUitur; ab orientali parte habens ingressum, ab occi- dentali vero absidam, ante quam profecto ampla satis abbatis mensa ex transverso cernitur constituta. Habet autem a latere meridiano fenestras XIV, a septemtrionali vero II tantum, I quoque rotundas in frontibus singulis, et circa pulpitum III, omnes vitro, gipso ac plumbo insigniter laboratas. Iuxta eandem quoque domum ab australi parte, coquinam fratrum in II in- vicem connexis fornicibus, quos una tantum columna sustentat, erexit; interque ipsam et refectorium, gradus et ianuam unde quaeque necessaria in idem refectorium sive conferantur sive referantur constituit. Ex altera vero ipsius coquinae parte cella- r i u m statuit, ex quo videlicet tam refectorio quam coquinae quae- libet debeant necessaria tribui. Post haßc cum necdum sufficiens sibi ad tantam fratrum multitudinem claustri spatium videretur, vir certe magnanimis et multae fiduciae dormitorium et capitulum, quae dudum ipsemet magno valde sumptu ac studio fabricaverat, nee non et veterem infirmantium domum ex integro est aggressus evertere, et claustri ampliandi occasione easdem quoque domus ampliores efficere. Quoniam igitur exteriorem dormitorii murum porro longe ab altero in magno montis praecipitio statue- bat erigere, V crossam cubitis maceriam in fundamento maximae firmitatis gratia iaciens, eam in CC spatio cubitorum per longum extendit ; in altitudine autem cubitorum XXX erexit, XXIV cubitis

Schlosser, Quellenbuch . \a

2IO

in latitudine a muro interiori distantem. Quas videlicet domus longe priore amplior, firmior ac pulchrior studiose nimis est et fabrorum peritia lateribus tecta, et artificio pictorum coloribus decorata; Habens a meridiano tantum fenestras amplas XX, e quibus III maximae tribus columnellis marmoreis fulciuntur. luxta quam etiam in ulteriori capite ipsius vestiarium fratrum, parvum quidem sed satis competens pulchrumque construxit. His Omnibus triennio circiter consummatis, montem evestigio qui interiacebat suffodere aggressus est, per longum scilicet cubitis CV, per latum autem XLIX, per altum vero circiter X. Sicque capituli aßdem ab orientali parte per trans- versum constituit, ut interior eius frontispicii angulus angulo ex- teriori basilicae sit connexus, absida vero ipsius appropiare dor- mitorio videatur. Cuius videlicet longitudo aedis cub. LIII, latitu- dine XX, altitudine autem XVIII habetur; habet autem a latere uno fenestras vitreas speciosissimas IX, ab altero totidem, a frontispicio aquilonali III rotundas, ab australi II aeque rotundas, laqueari, et pavimento, seu picturis pulcherrimis sufficientissime decorata. Tantam quidem tunc cum ista sufFoderentur, terrae motuum sumus experti frequentiam, ut uno quidem die vicibus XVII, per alios vero dies nunc IV, nunc duobus, modo etiam VI vel V vicibus, id per dies singulos sentiremus. Quod certe propter plurimas eiusdem loci sepulturas tunc necessario violatas, quse sanctorum forte hominum fuerant, non ab re contigisse multi putavimus. Alias sane satis raro in hoc loco solet fieri terraemotus. Verum quoniam ingens praecipitium ab interiori dormitorii parte remanserat, erectis secus domum eandem cameris et terra saxisque caetera replens iniectis, itemque ante refectorium in fronte videlicet claustri curva nichilominus camera cisternam maximam fabricans, ita demum totius claustri superficiem coae- quavit. Mox itaque arcus per girum deambulatorios super CX marmoreas columnellas instituens, claustrum omne in longitu- dine cub. LXXXV, in latitudine vero LXV porrexit. Cuius quia ea pars quse basilicae erat contigua, si ceteris coaequaretur, non aptus in eandem basilicam esset ingressus, subtus item et super deambulatorios fornices fecit, et in eius utrisque angulis marmoreos gradus, quibus in cetera descenderetur, instituit : a capitulo quidem XV, a refectorio vero XIII, totumque in circuitu et lapideis pavi-

211

mentis bizantei artificii stravit et picturis pulchemmis compsit. Nichil hoc moratus expleto, solarium palatii illius quod a R i c h e r 1 o coeptum ipse perfecerat, ab eminentia priori ad plani- tiem claustri deposuit, atque inibi cum balneo et ceteris oportuni- tatibus infirmorum fratrum quietem constituit. Porro ab occidentali parte claustri, iuxta refectorium videlicet, fratrum cellam noviciorum satis competenter aptavit ; in qua profecto iuxta reguläre institutum et meditari et quiescere et comedere novicii ipsi deberent. His . . . consummatis ad exteriora nichil- ominus aedificia monasterii reficienda impiger se ac fortis accingit. Ab occidentali igitur parte primum maceriam firmissimam erigens, p ort am XXX circiter cubitis extra veterem de quadratis ac sectis lapidibus statuit; supra quam turrim fortissimam in IV magnis columnis erectam ingenti camera confirmavit. Verum cum deforis prsecipitium pateret immensum, tumulus vero abintus magnus existeret, eo defosso praecipitium illud saxis eius et terra, clivoso licet tramite pervium fecit sicque demum hinc inde muro contiguo ac propugnaculis. civitatum more munito Universum monasterium circumsepsit. Dehinc extra praedictam portam iuxta clivum scilicet quo ad eandem portam ascenditur, xenodochium maximum ad susceptionem peregrinorum cum universis suis oportunitatibus fabricavit. Dom um vero illam quae non com- petenti loco prope basilicam a parte aquilonali ad xenodochium olim constructa fuerat, ampliorem et pulchriorem reficiens, ad hospitum nichilominus receptionem aptavit, ac in utriusque ipsis receptionum domibus et lectos et quaeque necessaria abundan- tissime apparavit. Pistrinum quoque ex eadem parte haud longe a gradibus atrii, adeo amplum pulchrumque construxit ut plerique advenientium ignorantes, quasi ad ecclesiam aliquam oraturi saepissime sint profecti.

Hinc ad ecclesiam b. Martini quaB sola fere iam intra s. Martin, monastei'ii ambitum de veteribus aedificiis remanserat renovandam, totum cor Desiderius vertit. Diruta namque priori eiusdem b. Martini basilica, coepit eiusdem ecclesiae fabricam, in longi- tudine cub. (XLIII) ^) latitudo (XXVIII) altitudo (XXIV). Fenestras

^) Lücken; die hier gegebenen Zahlen finden sich nur in einer Hand- schrift (nach der Wiederholung bei Petrus Diaconus, Lib. III. cap. 34. Dessen Ergänzungen s. unten.)

14*

212

vero ab uno latere (IX), ab altero totidem ; columnas vero numero XVI. Cancellos vero lapideos ante altarium mirificos patrari fecit. Fenestras vero plumbo simul et vitro compactis, ferro ligatis in- clusit. Illas autem quae in porticibus sitae sunt, gypseas quidem, sed similis fere decoris extruxit. Absidam vero musivo decenter vestivit; in qua etiam aureis litteris hos versus describi praecipit: Cultibus extiterat quondam locus iste dicatus Demonicis, inque hoc templo veneratus Apollo.^) Quod pater huc properans Benedi et us in omnipotentis Vertit honore Dei Martini et nomine sancti. Hoc Desiderius post centum lustra venustum Parvumque evertit, renovavit, compsit et hausit. ^) Jam vero pavimentum, quam speciosum^) sit, in promptu cernen- tibus est. Fecit et portas aereas in ingressu eiusdem ecclesiae; fecit tabulam altaris argenteam, librarum circiter ....*) luxta eandem vero ecclesiam mansiunculas, in quibus ipse quando vellet, maneret, decenter construi fecit. Circa eandem vero eccle- siam bicameratam domum ad omamgnta eiusdem ecclesiae recon- denda construxit. s. Bartho- Transactis vero a dedicationi maioris ecclesiae tribus annis

lomaeus. totidemque mensibus anno videlicet a Salvatoris nativitate '°75- MLXXV incipiente, III. Non. lan. ecclesia b. Bartholomaei apostoli, quae ad occidentalem partem maioris ecclesiae satis de- center sita est, cum grandi iterum laetitia et exultatione cunc- torum fratrum, honorifice dedicata est, a Johanne Sorano

episcopo

Eodem etiam anno post octo circiter menses reliquae duse

^) Gregorii M. Dial. IL, 8. Castrum namque Casinum dicitur, ubi vestustissi- mum fanum fuit in quo et antiquorum more gentilium a stulto rusticorum populo Apollo colebatur. Circumquaquam etiam in cultu dsemonura lud succreverunt, in quibus adhuc eodem tempore infidelium insana multitudo sacrificiis sacrilegis insudabat. Ibi itaque vir Dei perveniens contrivit idolum, subvertit aram, succidit lucos et in ipso templo Apollinis oraculum S. Martini, ubi vero ara eiusdem Apollinis fuit, oraculum S. Johannis construxit et commorantem circum- quaque multitudinem praedicatione continua ad fidem vocabat. Vgl. auch Leo Ost. I. I. Eine alte Tradition bezeichnete übrigens das Postament eines Crucifixes als die Basis des alten Idols. E. Gattula, Descr. S. Mon. Cassin. — ^) i. e. auxit. — 5) ac diversorum marmorum multiplicatate constratura, Petrus Diac. 1. c. —

• ) Lücke.

213

basilicae, pulcherrime in extremis exterioris atrii turrium modo hinc inde locatae, pari studio et honore sacratae sunt, IV. Id. Sept. Quarum alteram quaB a dextra parte ad honorem b. archan- geli M i c h a h e 1 i s constructa est, praedictus Johannes Soranus episcopus consecravit .... Alteram vero quse a leva, ad honorem b. apostolorum principis Petri fundata est, Leo episcopus Aquinensis

Porro cum ab hac dedicatione annus iam quartus decimus et 1090. ab incarnatione dominica MXC"^ volveretur, tribus iam annis et LXIII diebus a transitu . . . . Desiderii abbatis elapsis, praesi- dente et iubente domno Oderisio reverentissimo et dignissimo successore eius, dedicata est ecclesia s. confessoris Christi Martini,

quam Desideriusin loco ipso, ubi olim a beatissimo abbate

Benedicto constructa fuerat, circa portam scilicet monasterii mirifice ac pulcherrime in XVI marmoreis columnis erexerat quamque tam musivo quam etiam diversis picturarum coloribus optime decoraverat. Dedicata est autem XIV. Kai. Dec. . . . cum

tribus altariis suis quorum primum et prsecipuum in

honorem ipsius b. Martini dedicavit vir venerabilis domnus Johannes episcopus Tusculanensis; illud autem quod ad dexteram ipsius basilicae situm est, in honorem s. Erasmi mar- tyris consecravit domnus Raynaldus episcopus Caietanus

tertium vero quod a parte sinistra statutum est, in

honorem gloriosi Christi confessoris A m b r o s i i benedixit domnus Honestus reverentissimus episcopus Verulanus . . . . Quod autem tamdiu post patris Desiderii transitum consecratio basilicae huius dilata est, hoc fuit in causa, quia et picturae partem ali- quam et pavimenti non modicam ad complendum morte prae- ventus idem abbas relinquerat. Quae omnia successor illius studio- sissime percomplere et addere quae necessaria curavit ....

Annis item post ista III et III insuper ac LXX diebus 1094. exactis, anno scilicet incarnationis domini MXCIV ind. II, mense Januario die XXX, II. feria, dedicata est ecclesia b. Andreae apostoli . . . iubente . . . abbate domno Oderisio, qui eandem basilicam a fundamentis extruxerat ab orientali parte maioris eccle- siae, inter absidam videlicet ipsius et domum infirmorum, habens cemiterium fratrum a latere dextro, a sinistro vero claustrum licet parvulum tamen pulcherrimum . . . Est autem praedicta

214

basilica instituta ad utilitatem infirmorum fratrum, lignis quidem ac tegulis firmissime contignata, fenestris vitreis optime decorata, diversis sanctorum historiis pulchra colorum varietate depicta, pavimento quoque multimoda incisione marmorum artiiiciose constructa. St. Mar- Cap. ^4. ') Porticus etiam utriusque parietes in XVI cubi-

^'°' torum altitudine erigens, fenestris IV et IV totidemque ab altero distinxit, et illas quidem quae in navi sunt, plumbo simul et vitro compactis tabulis ferro ligatis inclusit. In frontispicio poiTo eius- dem ecclesia3 fenestras III, ac unam in absida distinguens, similis decoris patrari mandavit. Columnas vero IX ab uno latere, totidemque ab altero erexit. Secus ipsam quoque ecclesiam, curvato pariete brevem quidem sed perpulchram dorn um, ad eiusdem ecclesiae ministerium construxit. Cancellos vero lapideos ante

b. Martini altarium mirificos patrari fecit Legivum

quoque pulcerrimum auro atque coloribus pictorum ingenio deco- ratum, ibidem extrui iussit Ante ipsius namque b. Martini altarium tabulam argenteam ac deauratam, et pulcerrime scultam, XLIV libras habentem . . . Desiderius patrari mandavit in qua omnes fere b. evangelistae Matthaei, et s. confessoris Christi Martini desculpsit historias.

Kreuz- ^^P' 5-5* ^^^ porro temporibus quidam AmalfitanaB civitatis

Partikel, nobilis, mundo mundanisque omnibus abnuntians, ad hunc locum pervenit, et a Desiderio gratanter susceptus, et monachus factus, partem non exiguam ligni salutiferae et vivificae crucis, auro et lapidibus pretiosis ornatam, et in aurea ycona locatam, quam ipse de palatio Constantinopolitano abstulerat, in coniuratione quae contra Michaelem imperatorem facta est, b. Benedicto devotissimus optulit.

Kloster Desiderius autem post ista C a p u a m pergens et

m Capua. officinas monastcrü C a p u a n i in ruinis iam positas cernens,

ad renovationem illius animum dedit. Dirupta namque priori

ecclesia, iussit conduci artifices alios ad capitella colum-

narum miro opere facienda. Evocansque adse Benedictum

• ) Von diesem Capitel ab beginnt die Fortsetzung des Petrus Diaconus.

Die obigen Angaben ergänzen den Bericht des Desiderius (oben Cap. 33) über den Bau von St. Martin.

215

eiusdem loci praBpositum, praBcepit, ut in eiusdem ecclesiaB reno- vatione, omnibus rebus postpositis, specialiter invigilare studeret. Cuius ille imperio parens, patris Benedicti basilicam, sicut nunc cernitur pulcherrimam satis construxit. Quse quidem ecclesia habet in longitudine cub. XCVIII, in latitudine LH, in altitudine XL columnas vero ab uno latere IX, ab altero totidem.

Cap, sj. C michalatos pro pictura capituli .... altarium Geschenke aureum, cum gemmis, margaritis et smaltis ornatum. Coopertorium Herzog altaris sericum cum urna purpurea, ornatum margaritis et smaltis. . . ^^^^y^^ Planetam purpuream cum friso et cum aquila de margaritis. Scrinium argenteum super altare cum nigello, librarum VIII. Scrinium eburneum magnum. Coppas duas argenteas cum nigello, librarum XV, cum quibus fratres in praecipuis festivitatibus bibe- rent. II cortinas Arabicas, quae pendent supra chorum.

Cap. 73* ' ' ' sepulchrum sibi construi in absida ipsius capi- "Tod des tuli iussit . . : Ista praeterea ornamenta idem papa Victor ad^® ^"^

. . . (PapstVic-

mortem suam in hoc monasterio dereliquid ; quae omnia fere post ^ m >v dedicationem ecclesiae, partim ipse cum fratribus huius coenobii i6. Sept. acquisivit, partim ab aliis in pignore posita recollegit: . . . .und Legate Planeta Johann is medici .... Panni de altare s. MariaBr^^J" Monte facies una purpurea cum auro; coopertorium cum smaltis; cir- ^^s^^^°* citoria IV; opertoria IV ... . Calices argentei Saxonici II, et alii argentei VII .... Candelabra de cristallo parium unam, et aliud parium argenteum cum onichino, et aliud parium argen- teum cum malis christallinis .... Evangelium ipsius. Evange- lium imperatoris. Evangelium papae Stephan i. Evangelium imperatricis. Duo evangelia fratris Firmi.') Evangelium abbatis Aligerni. Duo sacramentoria cum argento. Epistolaria II, unum cum tabula aurea, aliud cum tabulis argenteis. Regulam s. Bene- dicti cum tabulis argenteis fumigatorium Grecum, aliud

cum nigello .... fanonem imperialem totum aureum. Scara- mangae imperatorum XII. Coronam de argento super altare s. J o- h a n n i s cum crucibus V. et aliam crucem G r e c a m.

Viertes Buch.

Cap. j. (O d e r i s i u s) ad officinas quae ex veteribus 1088. supererant renovandas non segnis accingitur; domum namque

') cf, Gies ehre cht, De litt, studiis apud Italos p. 49.

2l6

infirmorum, quam dudum praedecessor suus Desiderius magno sumptu ac studio una cum balneo aBdiücaverat, a fundamentis est orsus evertere; et monasterii ampliandi occasione, ipsam infir- morum domum ampliorem et meliorem efficere. In declivo igitur montis latere domum illum construens, in spatio cub. — ') extendit, in latitudine, — in altitudine — erexit. Quae videlicet longe priore speciosior et firmior, mirifice satis est lateribus tecta, et pictorum studio decx)rata, habens ab Oriente fenestras — . In cuius capite perpulchram abbatis cameram constituit, iuxta quam etiam eccle- siam s. Andreas apostoli in longitudine cub. — lat. — alt. — construxit. Desuper autem trabibus tabulisque est mirifice laqueata, ac lateribus cooperta, parietibus in giro figuris pulcherrimis deco- ratis ; pavimenti vero opus quam speciosum, quam solidum, quam multigena marmorum sit diversitate constratum, obtutibus omnium patet. Circuitus etiam chori magnis duorum marmorum tabulis sepsit. Fenestras praeterea in absida II, in frontispicio ab uno latere — ab altero totidem constituit. Quae videlicet ecclesia ab uno capite absidae sanctissimi patris Benedicti, ab altero haeret domui infirmorum. Iuxta eiusdem vero ecclesiae frontem, cisternam arcuato opere fabricavit; a septemtrionali porro eiusdem ecclesiae parte cimiterium in longitudine cub. — lat. — alt. — construens, lateribus cooperuit ; iuxta infirmorum vero domum ab interiori parte coquinam ac balneum, atque cisternam opere perpulchro extruxit. Claustrum quoque infirmorum inibi super — *) marmoreas colum- nellas erigens, et picturis decoravit, et tegulis texit .... circa atrium maiwis ecclesiae palatium, in quo nobiles viri quique hospitarentur, in longitudine cub. — lat. — alt. — fabricavit, et idem trabibus contignans, tegulis cooperuit ; iuxta quod etiam cisternam arcuato opere patrari mandavit.

1090. Cap, 8. Quo tempore Sikelgaita ducissa, coniux bonae

memoriae ducis Robberti, vita decedens ... ad hoc se mona- sterium duci fecit, et in paradiso huius ecclesiae ante basilicam b. Petri apostoli tumulari rogavit.

1098. Cap. 77. Alexius imperator Constantinopolitanus per Johannem choropalasium suum transmisit b. Benedicto vestem de dorso suo oxideauratam (o4D)(pt)0£ov) Alia vice

^) Lücke.

217

libras VIII solidorum michalatorum misit idem imperator, causa memoriae, et pallium triacontasimum (Tptaxovtacj^ijjLov) pro altari nostrae ecclesise.

Cap, 2^, Hoc autem anno (1106) Alexius Con st an- Abt Otto, tinopolitanus imperator per apocrisarios imperii sui transmisit "05— b. Benedicto pallium purpureum Optimum, de quo praedictus ^^°7- abbas pluviale aureis listis ornavit, et tunicam eiusdem subtegminis fieri iussit.

Cap. 28. Sequenti tempore idem abbas Capuam pergens, capellam s. Angeli ad forma s, quae in honore s. Nycolai noviter constructa erat, fecit a Brunone Signensi episcopo et huius coenobii monacho dedicari.

Cap. jo. Tempore siquidem ipso (1107) dum Johannes cognomento Affidatus in mansiuncula, quae turri patrisBene- dicti') conlateralis est, nocturno tempore sopori membra dedisset, audivit dulcisonum officium ante nocturnalem synaxim in b. patris

aedecula ab angelis celebrari ....Otto iam dictam

turrim cum largo habitaculo in oraculum domini Salvatoris et eius genetricis virginis Mariae dedicari constituit; convoca- tisque artificibus, cellarium inter dormitorium et titulum s. proto- martyris S t e f a n i construxit ; sed morte praeventus explere nequivit.

Cap. ^6. Eandem J a n u 1 ae arcem, *) quae a temporibus A 1 i- ^^^ Girar- e^ e r n i abbatis destituta et desolata fuerat, restruere vir strenuissi- "^*

. ~" 1 12"?.

mus coepit. Primo itaque in montis summitate turrem speciossissi- mam et valde maximam extruxit, iusta quam II veteres turres dirutas reparavit. Iam vero abbatis cameram cum cappella et reliquis officinis pulcherrime satis construens, ipsius arcis ambitum muro firmissimo sepsit et sie demum rebelles et infidos quietos manere coegit.

Cap, 80. Eo etiam tempore (11 23) iam dictus abbas Ode- risius (II.) portas haereas pulcerrimas in ingressu huius nostrae ecclesiae fieri iussit.

') cf. Schlosser, Klosteranlage, S. 9; — *) Über S. Germano.

2l8

XXXI.

DAS SCHLAFGEMACH I)P:R GRÄFIN ADELE VON

BLOIS.

Baudriy Abi von Bourgeuil, Gedicht an Gräfifi Adele {vor noy). — ed, IJop, Delisle, Poltne adresse a Adile, fille de Guillaunie le Conquirant, par B. abbe de B. Caen, i8ji.

Literatur: Müntz, La tapisserie. (Bibl. de renseignement des beaux-arts), p. 89; Ders. im Journal des Savants, 1888, 168; Jahrbuch Bd. XVI., 159. — Über die Tapete von Bayeux: Fowke, The Bayeux tapestry, mit Photo- graphien« London, Anindel Society, 1875; Laffetay, La tapisserie de B. Bayeux, 1878; Comte, La tapisserie de B. 79 pl. photographiques. Paris, Rothschild, 1879; Chuppin de Germigny, MUe. de, Les broderies de la reine Mathilde. Caen, 1883.

Teppi- V. g6. Nam thalamos operis aulaea recentis obibant

^^^' Quae cum materies tunc preciaret opus:

Schmal- o • x • j. j : j

Serica materies, opus est quod vivere credas, Qgjjggjg Quod nobis iteret historias veteres.

Hinc videas elementa novo moderamine iuncta

Et librata suis singula ponderibus. Antiquumque cahos videas in parte sequestra;

Aer, terra manent insimul, ignis, aqua. Astiterat dictans operantibus ipsa puellis

Signaratque suo quid facerent radio. Erumpit coelum, tellus manet, ignis et aer

lam velut evadunt mobilitate sua. Corpora iuncta simul faciunt et corpora vivunt;

Desuper ut decuit, est opifex operi. Pigras dilabens terras interluit annis;

Undae concretae conficiunt maria. Vivunt impariter iumenta, volatile, repens:

Omnibus bis superest, ut dominetur, homo. Hinc ad deluvium protendit linea patrum

Nomina scripta legas, gesta recensa notes. Arbore s*ub quadam stetit antiquissimus Adam,

Fructus carpebat Eva, viroque dabat. Quidam crudelis frater, crudelior hoste

Atque homicida Chain percutiebat Abel.

319

Ecce locum videas, quem turba vocat Paradisum:

Hie quasi perpetuat inveteratus Enoch. Diluvium campis superest et montibus altis

Dumque natare licet, vivida quaßque natant: Et cervus et lupus et bos et tigris et agnus

Pace nova mittes ecce natant pariter. Mirantur montes in summo vertice pisces,

iEquora mirantur quod leo piscis erat. Haec quoque deficiunt, vita sibi deficiente:

Quae modo vivebant putida tabe fluunt. His inhiare fuit horrorque et grata voluptas:

Omnia sie videas ut quasi vera putes Area ferebatur, quod etulit impetus undae,

Imbres deficiunt, et minuuntur aquae. Apparent montes, oceulta renascitur arbor,

Hinc procera magis quo tenuatur aqua. Ecce refert oleam rediens lutulenta eolumba,

Putribus incumbis, corve, cadaveribus. Limosi montes limosaque paruit arbor,

Lurida visa fuit quaeque superficies. Hoc opus, hoc velum thalami primordia vestit

lUa parte domus qua, domus est brevior.

At domus in longum, velis obtenta duobus,

Temporis eiusdem dissona signa dabat. Sensus imaginibus erat alter et altera gens est:

Hae genus Hebraeum, hac fabula GrsBca fuit Tune videas Noe plenum cratera tenentem

Et veteris reliquos historiae titulos. Peetine sublimi discernit sidera canus

Defectusque senex gignere diseit Abram. Excidium Sodomae Signatur, sulphura, flammae

Obnubunt frontem eonseia corda manu. Antiquus Jacob virgas decorticat estque

Astans propter oves, pastor et ipse gregis. Venditus est Joseph, Pharaonis et horrea complet;

Fratribus indulget, redditus ipse patri. Ecce videbatur famosi gloria Moysi

I. Lang- wand: Geschichte

der Israeliten.

220

Israhelitam qui doceat populum. Nee minus et Josue succedit in ordine Moysi,

Succeduntque duces, regnaque iudicibus. Quae memoranda putes et claro digna relatu,

In velie serie singula conspiceres. Consummatur opus veli sub imagine regum,

In reges tempus ducitur a patribus. En David magnus fulgebat, gloria regum,

Cuius in aetemum fama superstes erit. Hie puer inter oves caput amputat ipso GoHae;

Hie latet, hie tandem regia sceptra tenet. Hinc Salomonis opes et cetera facta sequuntur,

Et reges alios illud opus memorat.

2. Lang- Alterius veli spaciosa volumnia Graecas

wand: Ostendunt umbras et sua sacra tenent.

Heidni- t • • o i. • i 4.

g^^^ In Serie prima Saturnia regna leguntur

Sagen. I^m furit in patrem Juppiter ille deus.

Aurea prima micant, argentea secla secunda,

JErca tercia sunt, ferrea quarta rigent. Fictilis extremaB fit imago posteritatis ;

Singula tempus habent gesta locumque suum. Interponuntur multarum tempora rerum,

Ambages veterum, graecaque fictitia. Tempora Deucalion humana elapsa reformat,

Et sua Pirra viro suggerit auxilium. En auriga novus, huius quoque nescius artis

Terras exurit P beton, et ipse ruit. In volucrem versus rapit Omnipater Ganimedem

Exemplumque manet criminis ipse Deus. Juppiter in taurum super aequora subvehit lo;

Cathmus Agenorides vertitur in colubrum. Argi vertuntur decepti lumina centum,

In volucrem pictam nunc quoque vivit avis. Humidus indicit terris sua festa Lieus:

Qui renuunt, mutat in varias species. Piramus et Thisbe gladio moriuntur eodem:

Ex ipsis autem fabula picta manet.

221

Conspiciuntur ibi Speculan tes Ermafroditum,

Et querunt talis quid sibi fonna velit. Orpheus Euridicem Stigiis a sedibus effert

Lex datur, at legem praBproperus violat. Narcissus, propriae pellectus amore figurae,

Totus amat semet, semet amando furit. Tot portenta quidem portenta et mille sequuntur,

Et totidem rursus quaB sequerentur erant. Nee vacat a Pari de sinuosi pagina veli,

Nee Troiae antiquum defuit excidium. Conditur Alba vetus, Romani semina regni

Famose retinet quaB monimenta suis; Et res Romanas et centum nomina regum

lUud habebat opus, iam quoque finis erat.

Ambit enim lectum dominae mirabile velum, Quod tria materia iungat et arte nova.

Nam manus artificis sie attenuaverat artem, Ut vix esse putas, quod tamen esse scias.

Aurea praecedunt, argentea fila sequuntur, Tercia fila quidem serica semper erant.

Porro recenseres titulorum scripta legendo In velo Veras historiasque novas.

2 Schmal -

wand: Eroberung Englands.

Ecce videbatur Normannia foeta virorum Nomine Guillelmum progenuisse ducem.

Finibus a patriis in primis hunc abigebant Et profligabant iura paterna sui.

Protinus hos princeps nimia virtute subactos Legibus edomuit supposuitque suis.

Ecce micat coelum, micat ecce rubeus cometes, Crinibus effulsis fulgurat in populos.

Antiquata patrum miratur et obstupet aetas, Quodque vident dicunt grandia signa fore. Pectoribus matres admoto pignore dulci

222

Pectus et OS feriunt et nova signa timent. A patribus responsa petit sibi iunior aetas

Atque rogando senis pendet ab ore puer. Quid res portendat, tarnen et portendere dicunt,

Ignorant, multis iingere multa licet. Ecce Palatinos virtus Normanna vocarat

Concilium faciunt, consilium capiunt. Ipse loco residens Guillelmus in ediciori,

Quo decuit proceres more sedere lubet. ')

— legati testificantur idem.

Direxere oculos in eos, dum fantur, et aures Consulis attente denique verba notant.

»)

Sentinas, remos, antemnas, transtra, cherucos,

Et reliquos usus omnis adaptat homo. CaBduntur sylvae, cadit omus, quercus et ilex,

Deque suo pinus stipite diripitur. Advehiturque senex abies a montibus altis

Cunctis arboribus fecit opus precium. Mox in littoribus videas consurgere silvam

Et loca plana vides, quo modo silva fuit.

Utque magis stupeas, subito ter mille carinas

lungit et armato milite cuncta replet. Has praeter, turbae fuerat sua cimba pedestri,

Altera fert dominos, altera navis equos. Navis et aurato surgebat regio rostro,

Quae poterat tumidum non timuisse fretum. A domina puppi clamatur: Solvite funes,

Funes solvuntur; navita quisque ruit. Nauticus exoritur clamor mixtusque tumultus,

Uxores, matres turbaque plorat iners.

Naves et proceres procerumque vocabula velum

') Es folgt eine lange Rede Wilhelms, worin er sich über die Besitz- ergreifung von England erklärt. — *) Folgt eine zweite Rede, in der zum Auf- bruch nach England gemahnt wird.

223

Illum habet, velum si tarnen illud erat.

- - •)

Regis divitiae, sua gloria, bella, triumphi,

In velo poterant singula visa legi. Veras crediderim vivasque fuisse figuras,

Ni caro, ni sensus deesset imaginibus. Littera signabat sie res et quasque figuras,

Ut quisquis videat, si sapit, ipsa legat.

Denique quis cameram, quis digne tigna domorum, Quisque pavimentum, quisve tot expediet?

Haec cortina deae lectum vicinior ambit,

Quae ducis et patris fert monumenta sui. In thalami ccbIo coeli quoque nosse meatus

Ipsius posses assiduamque rotam. Et quamvis staret, tanquam ipsa rotabat

Machina, sie Studium fecerat artificis. Aptaratque poIos, Helicem simul et Cinosuram

Quaeque colore suo pinxerat et studio. Lactea zona, suo distincta colore decenter

Et rubicunda simul et glatialis erat. Zodiacus sua signa gerit, süa lactea zona;

Circulus omnis adest et duo solstitia. Extremus Vertex Arcturus et ipse vocatus,

Visibilis nobis haec sua signa gerit. Est polus Arcturnus qui subvehat inque rotetur

Hunc circa colli machina tota simul. Est polus, est regio csecis immersa cavernis.

Quam quia conticuit pictor, ego taceo.

Decke des Gemaches : Stern- bilder.

') Es folgt eine lang ausgedehnte, die bildliche Darstellung nur als Substrat benützende Beschreibung der Landung und der Schlacht bei Hastings in ihren einzelnen Momenten : die anfängliche Furcht der Normannen vor den abgesessenen und in ein dichtes Carre formierten Sachsen, der Angriff der diesen ungewohnten Bogenschützen und Ballisten, die Kriegslist Wilhelms durch die verstellte Flucht, die aber beinahe zum Unheil ausgeschlagen hätte, die Anrede des Herzogs an die Seinen (wie in der Tapete von Bayeux), endlich der Sieg der Normannen, der Fall Haralds, und der festliche Einzug und die Krönung Wilhelms,

224

Circulus ipse duas habet et collimitat Ursas,

Nostris visibilis appropiansque oculis. Inter utramque iacet Serpens circumfluus Ursam,

In cuius flexu sistitur Ursa minor. Maiorem cauda complectitur osque caputque

Erigit, inque pedem circinat Herculeum. Ipsum nempe caput urget pes Herculis alter:

Alter enim pes est curvus ab usque genu. Herculis est vultus tanquam conversus ad austrum,

Intuitu recto respicit Ophiacum; Obsitus a lumbis est idem pelle leonis;

Cuius crus dextrum mox Lira contiguat. Albidus expansis Cignus velut evolat alis,

Cepheus est subtus Cassiephia secus. Andromedam videas quae palmas tendit utrasque

Haec cervice sua femina tangit Equum. Deltoton a dextris est forma triangula iuxta

Confinesque piagas Aries obtinuit. Quodque tenet Perseus caput est de Gorgone truncum:

Hie agitatoris calce caput reprimit, A pede pes procul est, quia Taurum pes premit alter,

Dextra caput gestat, laeva manus gladium. Arcturi caput piger ille -senexque Bootes

Respicit Arcturos Herculeumque pedem. Herculis a dorso praeclara Corona videtur,

Serpentis medii quae caput appropiat. Anguifer a dorso, super apparente Sagitta,

Vicinat volucri quae Jovis armiger est; Ipsa caput Cigni semper quasi mandere temptat

Delphinus semper obvius instat Equo. Qua quoque Zodiaci magis ardua linea surgit,

Cancri designant sidera solsticium. Comportatque suos in semet Cancer asellos,

Nee praesepe suis bestiolis deerat. Et qua Zodiacus declinat solque gradatim

Orbe rotante, ferus mox Leo subsequitur. Proximat hunc Virgo quae librat in ordine pensas

Sed Libram Scorpii (?) brach ia progenerant.

225

Scorpio subsequitur quem Serpentarius anguens

Et velut infestans calcat utroque pede. Imminet Architenens pedibus caudaque ferinus,

Penna coaptat avem, sed facies hominem. Haec velut extenta minitatur forma sagitta,

Tu, Capricorne, tenes altera solsticia. Qua committuntur plaga lactea Zodiacusque

Albicolores sunt et nivei Gemini. Separata Tauro Geminos agitator et edi,

Nam Taurum curvo percutit ipse pede. At pede producto Taurus petit Oriona;

Orionis pes impetit Eridanum. Eridanus siquidem, longo sinuante recursu

Appropians Coeto, tela vocatur ob id. Inde sequens Aries noctemque diemque coaequat;

Tempus adaBquat idem tempore Libra suo. Succedunt Pisces. Tua Stella refulget, aquari,

Tangere quas caudam vult, Capricorne, tuam. In piscem magnum diffundit Aquarius urnam,

Bestia cui pistrix proxima semper erit. Ensifer Orion spectat confinia Tauri,

Sub cuius pedibus est Lepus, inde Canis. Infima navis erat, navis quaB dicitur Argo,

A puppi navis ista propinqua Cani. A prora vero Centaurus, et ipse supinam

In dextra portat bestia bestiolam. Hanc quoque Centaurus portare putatur ad aram

QuaB quasi sacra micat, igne sacro rutilans. Centauro Navique simul super astat Ylidris,

Qui super est Corvus Urceolusque simul. Proximus Anticanis Geminis est, et praeit Ydram;

Vendicat hunc totum lactea zona sibi. His inerant signis super edita nomina semper,

Stellarum numerus, tempora, circuitus; Littera signabat super addita nomina signis,

Signabat cursus, tempus et officium. Horologos etiam possem numerare meatus,

Copia sed fecit me cumulata inopem.

Schlosser, Qaellenbnch. 1^

226

Hoc fuerant camerae laquearia picta labore, Singula signabat forma colorque suus.

Praeterea septem, spatio sed non in eodem,

Stellas conspiceres inferiore loco. In curru proprio quasi stabat Solis imago

Isque videbatur irradiare domum. Lucebant radii, lucebat fervidus axis;

Efflabant ignem naribus eius equi. Luna sibi suberat, speciemque globumque retentans

Ipse suum lumen sol tribuebat ei. Nam quando obliquis sibi vultibus adversantur

Conspicitur proprio luna vigere globo. Mox geminum cornu semesa videtur habere,

Paulatimque velut deficit in nichilum; Cum vero fratri succedit tramite recto

Exhilarata micans pleniter orbe suo

Algens Saturnus inopacus decrepitusque

Stella benigna Jovis, et patre citatior ipsa

Horridus et siccus Mars, belliger immoderatus

Fulgebat Veneris formosa, binomia Stella

Mercuri facunde, tibi facundia linguae Creditur atque simul mercibus ipse faves.

Fuß- Ecce pavimenti structura [canenda] fuisset

i^oden: Sed refugit sensus mensque veretur hebes.

Mappa Quae siquidem mundum comprehendere carmine posset?

mundi. xt • j* r r *,

Namque m eo mundi forma recensa luit. Quippe pavimentum mundi fuit altera mappa :

Hie videas terrae monstra marisque simul. Res designabant super addita nomina rebus

Sic ea cura sagax pinxerat artificis. Ne vero pulvis picturam laederet ullus,

227

Tota fuit vitrea tecta superficie. Ipsa superficies vitreum mare nomen habebat,

Lucida materies lucidiorque vitro. Hanc ne protereret pes invidus ingredientum

Sustentabatur marmore supposito Cingebatur opus fluido viridique colore,

Ut maris esset opus quod fluitare putes. Hoc opus Oceani nomen formamque gerebat,

Quod penitus limbo cinxerat arva suo. Insula non deerat et secla marina videres:

Ballenas, cete, cetera monstra maris. Gurgitibus propriis pisces innare putares

Sicque forent pisces, prendere posse manu. Oceano totus terrae sie obsitus orbis

Humectabatur fluminibus mediis. Forma rotunda sibi, speciem quae praeferat ovi

Constans mensuris ponderibusque suis. Porro venustabat operum variatio terras,

Humanusque labor auxerat effigiem. Divinus siquidem quaedam construxerat ordo,

Quaedam vero manus fecerat artificum.

-')

Inde color viridis, laterum quasi concolor undis

Europas fluvios posse notare dabat. Danubium magnum maior signabat imago.

Auetor picturae, fluvii non immemor huius, Hunc Ligeri titulum desuper apposuit.

Haec erat Europas depictae compositura Nee deerat pictis nomen imaginibus.

In Libiae campis sunt plurima monstra ferarum

Quae si conspicias, cartula, mox paveas. Ursus, rinocerus, pantera, camelus, onager,

•) Es folgt die Beschreibung der drei Welltheile mit ihren Flüssen, Bergen und seltsamen Thieren.

15*

228

Inflexusque clefas, pardus, hiena, leo. Cerastus, jaculum, dypsam simul amfisibaenam

Haec fovet ac regulos monstraque multa nimis. Aspidis est mater, satyri, fauni, basilisci;

Silvestres homines Affrica progenerat.

^*s ^t dominae lectus pedibus surgebat eburnis

Di! freien Ingeniosa manus auxerat bis pretium.

Künste Q"^ regina suum caput inclinando cubabat

Grandis staturae grande nitebat opus. Nam velut in solio quaedam residebat imago,

Quae, bene si novi, philosophia fuit. Huic sua manabant fluido velut ubera lacte:

Virgo quidem facie, fronte severa tarnen. Stillantes oculos ut lumina vera putares

Membraque personaB congrua conspiceres. i^tatis iustae, licet esset plena dierum,

Cui neque marcuerat aut vigor aut species. Sed neque nuda fuit, sed operta sedebat imago,

Excepto vultu, qui quasi nudus erat. Haec digitum dextrae tendebat more magistrae;

Bfügies Septem discipulae suberant. Qua comitissa pedes in lecti parte locabat

Harum tres oculos ante docentis erant. At gradus inferior poterat tarnen esse coaequus

Dictantis pedibus, haec et eburna strues. Quattuor intentae verbis signisve magistrae

Gressibus haerebant indiciisque suis. Quod puer audieram, de quo persaepe putaram,

Haurio quadruvium visibus et trivium. Attamen ipsa duas aliis quasi praeficiebat,

Eius et inspiceres has tenuisse pedes. Quae sibi dextra sedet, quasi cimbala percutiebat.

Tangebat citharas, Organa, sistra, liras; Concordi calamos spiramine saepe replebat,

Sic ad concinnos invigilans modulos.

229

Hanc secus assistens virgo speciosa sedebat

At pedibus dominae contiguata suaB. Haec etiam digitos manum sie articulabat,

Ut tanquam numeros efficeres digitis. Et numeris numeros collatos saepe videres,

Et qui multipHcent, ut* generent alios.

A dominae vero residentis parte sinistra

Astabant propter discipulae geminae. Prima videbatur calamo contingere ccßlum,

Atque coaptabat nomina sideribus. Et calamus cubitalis erat, nam aptior haec est

Ad discernendos summula sola polos.

Inque manu laeva speram gestamen habebat

Quae depicta modo multicolore fuit. Serpentes, Ursas illic pigrumque Bootem

Conspiceres et adhuc nescio quas species. Res ea non fuerant magis exemplaria rerum,

Instar stellati spera poli fuerit. Qua plerumque cavum lustrabat arundine coelum,

Lustrabat speram singula discutiens. In coelo tales fuerint ne aliquando figurae,

Mecum pensabam pensaque grandis erat. Pensanti ipsa refert: >Ne penses falsave speres,

In coelo talis nulla iigura fuit. Sed finxi formas et formis nomina finxi,

Ne cito labantur cognita sita meis.c

Hanc secus assistens Geometrica virgo vocatur, Orbis terrarum quae peragrat spacium.

Haec terrenorum summas norat stadiorum, Gestabatque abacum pulverulenta suum.

Namque tabellam abaci, quasi glauco pulvere plenam

Ingenium solers fecit ad hoc habilem. Ut cita sulcari subtili vomere possit

Aut cito deleri sulcus item valeat.

230

Plura quidem fuerant quai squalida virgo docebat,

Quae sunt ipsius iuris et ofiicii. Quattuor hae dominam residentem collaterabant.

Et series harum quadruvialis erat.

Hac in parte Caput comitissa accline locabat,

Et capitale sibi fabula talis erat. A pedibus vero sculptura fuit trivialis:

Hoc est tres formas illud habebat opus. Rethoricae mediata sedet sublimis imago,

Cuius flammigeros esse putes oculos. Etsi forma recens, tamen huic maturior aetas

Et maturius os plusque sagax fuerat. *)

Quae secus hanc aderas pallenti femina vultu,

Sed Visus acris mobilitate micans. Crines intortos simul et gestamen habebat

Serpentem in laeva crebrius implicitum. AUudens dextram spectanti monstrat apertam;

Prudens vipereos laeva iacit laqueos. Huic quoque nomen erat Dialectica more pelasgo,

Dicit et hanc Latium nomine non alio.

Huic Socrates et Aristoteles coniunctius ibat Depingens Graio pectine verba decem.

Grammaticae vero iuxta renitebat imago,

Et lateralis erat rethoricae in trivio. Limam dentatam gerit haec in partibus octo,

Qua dentes scabros ipsa medens poliat. Forpicibus medicis viciosa putando labella

Complet et hiulca, cito quod superest resecans. Et refovens vulnus linit ilico pulvere quodam,

Sepia quem vel quem tetra favilla facit. Namque sui iuris est infantum ora docere,

Et male stridentes aequiperare sonos.

') Als Vertreter der (griechischen und lateinischen) Rhetorik sind Demo- sthenes und Cicero genannt.

231

Praeterea ferulse subdebat discipulorum Dextras et flagro dorsa ferit rubeo.

Sic sculpta manebat imago

Ipsius ut breviter officium legeres. Quaque suos humeros plerumque supina locabat,

Qua lecti ulterior turgere sponda solet, Gypsea forma sive (?) grandaBvas virginis instar,

A reliquis cuius differat officium.

Nam de corporibus fuerat sibi cura medendis

Atque repellendis invalitudinibus. Idcirco lutulenta fuit residentis imago,

Nam de corporibus sermo sibi luteis.

Miratus thalamum, pariter miratus odorem,

Miratus dominam quae thalamo praeerat, Effigiemque videns opobalsama multa parantem,

Mente rectractabam quod puer audieram: Audieram siquidem Medeam Jasonis herbas

Nosse, quibus Senium subtraheret senibus, ^gros curaret, morientes vivificaret.

Et trivisse simul hisque dedisse dies. Hanc igitur cernens ipsam prius esse putavi,

Donec ab hoc titulus me vocat appositus. Cura sagae et cuius comitissae praecipientis

Hanc [vocem] super effigiem composuit: »Haec est de physica quae disputat ars medicinse.

Qua praßeunte magis Corpora nostra valent.«  Tales praeterea comites adiunxerat illi,

E quibus ediscas cuius erat statua: Alter erat comitum Galienus et alter Ypocras,

Ambos vesceribus foverat ipsa suis.

232

KUNSTLEBEN IM KLOSTER PETERSHAUSEN BEI

KONSTANZ.

(X.— XII. Jahrh.)

Casus Petrihusensis monasterii (um iis6j. — Mone^s Quellen- sammlung der badischen Landesgeschichte. /, 112 ff.

Literatur: Wattenbach IL, 391 ; Zell, Die Kirche der Benedictiner- abtei P. bei Konstanz. Mit einem Anhang : Bock, Die bildl. Darst. der Himmel- fahrt Christi vom VIL bis XII. Jhdt. Archiv f. d. Gesch. der Erzdiöc. Freiburg II, (auch separat Freiburg i./B. 1867); Staiger, Die ehem. Benedictiner- und Reichsabtei P. bei Konstanz, ebenda Band VII. ; Krieg von Hochfelden, Das Kirchenportal der Abtei P., nunmehr in dem Garten des Schlosses Neu- Eberstein. Anzeiger f. K. d. Vorzeit. N. F. VIL (1860); Neuwirth, Die Bau- thätigkeit der alleman. Klöster S. Gallen, Reichenau und Petershausen. Sitzungsber. der Wiener Akad., Bd. CVI. ; Kraus, Kunstdenkmäler des Großh. Baden, I, 23O — 244; Derselbe, Christi. Inschr. der Rheinlande. II, n. 63 — 66.

s. Geb- Lib. ly c. 16. Quo tempore fundavit ecclesiam. Anno

hard I. v. Jgitur dominic8ß incarnationis nongentesimo octogesimo tertio

Konstanz, j^^j^ fundamenta basilicaB; fecit autem vallos ubique per locum

^ ad exsiccandum humorem, et obtulit quatuor aureos, quos posuit

sub singulos ecclesiae angulos.

77. De crypta, Fecit cryptam ab occidentali parte, in qua aqudB puteum fodit, et altare in honorem s. Martini in ea collocavit, quod postea Gebehardus III. propter humorem destruxit.

/8. De ciborio. Super cr^tam sanctuarium fecit, ubi prin- cipale altare in honorem s. Gregor ii papae constituit, super quod ciborium nimis speciosum fabricavit.

79. De quatuor columnis. Cum igitur columnas quatuor de ligno ilicis fecisset et figuras vitis in eis formari fecisset, urbanos Constantienses in unum congregavit eosque sie affatus ait: »habeo, inquit, quatuor filias, quas me oportet nuptui tradere, sed non possum eas sine adiutorio vestra ornare; ea de causa vos modo convenio et ut mihi aliquod solatium pro acquirendis ornamentis pro posse et velle vestro adhibeatis peto.c Cumque omnes respondissent, se libentissime facturos, quaecumque ille prsecepisset, iussit columnas proferri et dixit, se has columnas

233

argento velle vestiri et ut sibi ad hoc auxilium ferrent, ccBpit precari; quod omnes animo promptissimo fecerunt. Nam eorum solatio columnas argento optimo vestivit easque super bases

lapideas decentissime sculptas constituit, ') super columnas

arcus quatuor posuit, quos ex una parte ex aurato argento, ex altera vero de aurato cupro vestivit . . . *) super arcus quoque et super columnas posuit tabulam tantae magnitudinis, ut totum operiret ciborium, Habens in medio fenestram rotundam, et ipsam in circuitu intrinsecus aurato cupro opertam, inferius autem habebat marginem prominentem, quem argento vestivit, quod etiam quidam abbas abstulit et ipse plumbum affixit. Ipsa autem tabula erat per totum ex inferiori parte aurato cupro decenter operta, habens imagines quatuor evangelistarum elato opere, aliasque perplures species. In transversu quoque eius per quatuor partes erant laminae affixae argenteae, et in unoquoque latere con- scriptus unus erat versus aureis literis de subscriptis: Hoc opus exiguum diversis artibus actum Fert tibi Gregori supplex devotio servi, Praesulis indigni, quem tu cum plebe fideli Coniungas turmis precibus pater alme supernis. Super tabulae fenestram erat cassis ligneis columnis tornatis superpositus, angulosus et deauratus, et super hunc imago agni candidi ad populum prospicientis.

20. De principali altari ; de tabulis altari apposttis, Ipsum etiam altare erat cavum, habens ab Oriente tabulam auro optimo et lapidibus pretiosis decoratam, ab occidente vero alia erat tabula argento cooperta, habens in medio imaginem s. MariaB elato opere de auro optimo, appendens auri talentum, quam Berthol- d u s abbas tempore f amis deposuit et comminuit, ac pro frumento distraxit. Super altare dependent diversa sanctorum receptacula reliquiarum.

2/. De choro. Ad ipsum altare per gradus plures ascendebatur de choro, quos abbas Theodericus abstulit, quando chorum ampliavit. In supremo eorundem graduum in medietate erat spatium submissum, quantum altare fuerat latum, quadris lapi- dibus circumpositum, pertingens usque ad altare, ubi orantes

') Lücke. — *) Lücke.

234

genua flecterent; et iuxta altare tabula marmorea viridi coloris pavimento imposita» in qua genua flectentes deosculäxentur. Chorus vero erat valde parvus, quoniam ascensu graduum erat diminutus.

22. De piciura. Muri quoque basilicae erant ex omni parte pulcherrime depicti, ex sinistra parte habentes materiam de veteri, a dextro autem de novo testamento, et ubicumque imago domini fuerat, aureum circa caput circulum habebat. Venetiorum namque episcopus modium plenum sibi de Graico colore, qui vocatur lazur, gratis pro caritate dederat ; qui etiam optimus color abundantissime, sicut ipsi vidimus, muris undique illitus erat: quam picturam Konradus abbas ex toto deleverat, quoniam antiquitas ei iam decorem abstulerat. Fecit valvas incomparabilis decoris et ante ecclesiam porticum admodum parvulum, quem Theodericus abbas ampliavit et melioravit.

23. De fönte. Cum igitur ecclesia summo studio variis colo- ribus depingeretur, accidit, ut quadam die loco eodem secederet et aliquamdiu redire moras faceret. Interim ergo perfidi pictores optimos quosque colores fraudulenter auferentes in vicinum nemus äbierunt, ibique terram clanculo fodientes absconderunt. Cum vero sanctus praesul reversus esset, ccEperunt pictores importunis vocibus colores exigere dicentes, opus prae penuria colorum negligenter tardare. Quod vir beatus audiens parumper siluit et post haec ait : »et si nobis modo deest, ut acquiratur necesse est. Ergo venite, sequimini me, forsitan nobis dominus sua benignitate dabit, quod quaeritis, ut opus maturare valeatis.« Et duxit eos sine indice ad locum, ubi ipsi colores absconderant, ibique baculum suum in terram defixit dicens: »hie in Dei nomine fodite, et si aliquid inveniatis, videte.« At illi mala conscientia perterriti fodientes terram aperuerunt et colores, quos absconderant, quamquam inviti, tamen protulerunt. Quibus vir dei laeto vultu dixit: »iam nunc pergite, dilecti filii, et de hoc ipso, quod dominus ostendit, enixius operamini.« 

Illi autem perterriti äbierunt, secum mirantes, quod factum fuerat. Ex ipso autem loco fons statim limpidissimae aquaa erupit, qui usque in praesens fluere non desinit. Crastina vero die, cum vir Dei ad mensam sederet et pictores iam dicti confusi operi instarent, subito conciderunt et quasi exanimes iacuerunt. Quod

235

cum beato Gebehardo adhuc prandio assidenti cum magno strepitu nuntiatum fuisset, tranquillo animo dixit: »sinite, inquit, aliquantulum luere debuerunt, quod in sanctorum rebus delique- runt.« Haec dicens absque perturbatione mansit, donec mensa cum alacritate discessit. Deinde ascendit super instrumentum, ubi illi iacebant velut mortui et baculo, quem manu tenebat, tangens eos ait : >non, inquam, vobis pro hoc mercedem daturus sum, ut somno torpentes hie decubatis: surgite ergo et operemini.« At illi confestim levantes capita surrexerunt sani et quasi nihil passi coeperunt operari.

24. Quo tempore ecclesiam dedicavit. Anno incarnationis 992. domini nongentesimo nonagesimo secundo, indict. quinta, decimo anno postquam coepit aedificare, ipse beatus Gebehardus episcopus dedicavit ecclesiam, quam sedificavit, die V. Kai. Nov. in honore beati Gregorii papae in magna gloria.

46, De ornamentis ecclesiae. Multa sane beatus Gebe- hardus satis praeclara et honorifica mobilia ornamenta dilecto sibi loco acquisivit, quae magna ex parte quorumdam hominum nequitia dissipavit. Nam quidam professione quidem monachi, sed actu sacrilegi, dorsalia serico facta furto diripuerunt sibique luxuriosas vestes ex eisdem fecerunt, et eo atque alio modo res monasterii vivendo luxuriöse dissipaverunt.

4y. De duabus coronis. Verum antistes Gebehardus duas Coronas argenteas fecerat, quarum unam in choro, alteram suspendi fecerat ante crucem in vestibulo. Sed quidam ex mo- nachis aliquando ambitione deceptus unam ex his confregit et episcopo pro compensa abbatis ipsius argentum dedit, quarum prius quam adeptus est, eum episcopus in abbatem fratribus per- ficere denegavit. Sed ille infelix augens peccatum alteram coronam comminuit et gratiam episcopi hac pecunia sibi reconciliavit.

48. De laguearibus. Laquearia siquidem basilicae undique per intervalla bullis deauratis ornavit, super chorum vero in tabula singulari imaginem s. dei genitricis Mariae auro et optimis colo- ribus depingi fecit, et per circuitum eius imagines XII apostolorum in modum crucis: quas omnia istis iam temporibus antiquitas coegit desistere esse, quod fuerant.

5/. Quo tempore beatus Gebehardus vitam finivit. Dehinc 996«  anno quarto, hoc est, dominicae incarnationis DCCCCXCVI, ordi-

236

nationis ipsius XVI beatus et venerabilis episcopus Gebehardus temporalem vitam finivit et ad seternam transivit, anno XII imperii Ottonis tertii, indict. IX, sepultusque est in ecciesia, quam ipse construxerat, in meridiana absida feliciter atque gloriose.

j;2. De sepulchro eius. Denique sepulchrum eius venustissime decoratum praeclaris omamentis conspeximus. Nam a capite habuit altare in honore s. Benedicti dedicatum, ubi cottidie prior missa canebatur; eidem altario opposita erat tabula, in infenori parte habens imaginem Domini, ad cuius dextram imago s. Gregorii, in sinistra vero s. Gebehardi, in superiori autem parte eiusdem tabulae erant laminae de cupro factae affixae, in quibus hoc epi- taphium aureis litteris est conscriptum.

S5' De ornatu sepulchru In circuitu sepulchri in muro quinque columnae erant de gypso factae, quarum capitella et arcus eleganti sculptura ornati, sed et desuper erant vites et volatilia et quadrupedia decenter formata; ad caput autem eius imago crucifixi, et a dextro lat6re iacentis imago ipsius in medio tamquam ad officium altaris parati pontificalibus indumentis, cui assistebant a dextra laevaque ministrorum eius figurae, una habens librum, altera vero linteum, et hoc totum optime de gypso formatum. Ipsum autem sepulchrum erat iuxta cryptas introitum ex tabulis quadrinis a terra sublevatum, atque tapeti iugiter coopertum.

Lib, II, 24. De nobilibus in eodem monasterio sepultis. Eppo quoque de Sanctomonte eiusque coniunx Tuota ad s. Petrum tumulati iacent in eadem ecclesia, quorum imagines super altare in muro depictae sunt, et virili imagini adscripti sunt hi versus:

Hie iacet Eppo bonus de Sanctomonte patronus Maii quindenis est mortuus ipse kalendis.

Super muliebrem autem imaginem descripti sunt hi versus: Istic tuta') malis iacet eius conlateralis lila kalendis senis est tumulata Decembris.

Abt Theo- Ltb. III, 7. De choro. Et quia chorus erat brevis, quoniam

derich, gradus, per quos in sanctuarium ascendebatur, locum occupabant,

io86-iii6.gj.g^jjyg diminuit lapidum et numerum ampliavit canentium, et

lapides abstulit atque homines pro eis in locum eorum constituit;

'j Wortspiel mit Tu(o)ta.

237

chorum quippe sanctuario paene cosequavit, uno tantum gradu sanctuario supereminente, atque ita in choro stantibus locum dilatavit, impleto in hoc loco, quod scriptura in persona Israel et ecclesiae domino dicit: quoniam locus mihi angustus est et dominus benedixit me, da mihi spaciosa ad manendum loca.

S. De aedificiis^ quae construxit. De ipsis autem gradibus, quos de choro sustulerat, alia deincepsaedificia decoravit. Lavatorium quippe fecit, ubi partem eorumdem graduum posuit, et capitulum et totum in circuitu renovavit claustrum. Ambitum quoque cellae muro circumdedit, sed et porticum super sepulturas antecessorum suorum abbatum fecit.

Lib. IVy 21. De tabula argentea. Anno ab incarnat. dom. Abt MCXXVP facta est fames valida, ita ut multi penuria oppressi Bertoif. deperirent. Et erat in basilica s. Gregorii tabula principali "^^■^7' altario in occidentali parte apposita, quae auro et argento venuste fuerat operta, quae nonnisi in maximis festivitatibus aperiebatur. ^^26. Hanc Bertolfus abbas ingruente inopia confringi fecit, et auri quidem inventum est habere unum talentum et quartam partem fertonis, argenti vero .... et hoc totum tarn aurum quam argentum erat purissimum et Optimum. De auro quippe in medietate tabulae erat elata imago speciosa s. dei genitricis et in eius pectore species columbae; de argento vero in latitudine tabulae imagines apostolorum et aliorum sanctorum pulcherrime formataß.

Lib. Vy /.. Cum iam ipsa basilica tam ex antiquitate Abt quam ex fundamenti fragilitate undique per rimarum scissuras K:onrad iam iamque casum minaretur, venerabilis abbas C u o n r a d u s " ^'^' ' ^ '^' adhortatione Hugonis Constantiensis ecclesiae canonici eam renovare aggressus est. Ex culmine quippe, quod ex occidentali parte in pinnam subrectum est, vis tempestatum caementum omne prorsus eluerat et saxa nudata sua nigredine deforme et horren- dum omne aedificium ostendebant. Hoc itaque primum renovare aggressus novam et maiorem fenestram fecit, in qua Wernherus vitrarius, eiusdem monasterii famulus, vitream fenestram de suo collocavit. Superius autem in eodem pariete alias duas fenestras ex utroque latere constituit, ubi prius duae parvissimae et rotundae habebantur. Scissuras quoque et cavernas novo caemento perlinivit et picturas, quibus antiquitas decorem abstulerat, delevit et per totum dealbavit. Vetus etiam altare destruxit, quod erat parvulum

238

et cavum, nihil in se Habens sacrarum reliquiarum secundum morem ecclesiasticum, sed tantum ex quinque quadris lapidibus compaginatum, et ipse aedificavit novum, maius et sublimius.

2. Fecit quoque abbas Cuonradus sepulchrum de quadris lapidibus nimis speciosum et super illud altare novum, et ostium et gradus, per quos ascenditur ad altare et in chorum. II 34. j. Anno igitur a partu virginis MCXXXIV a condito autem

monasterio CLII indict. XII abbas Cuonradus convocavit Uodalricum Constantiensis ecclesiae venerabilem epis- copum, eiusdem nominis secundum, et aperuit tumulum b. G e b e- hardi episcopi et invenit corporis eius thesaurum pretiosum, omni margarita cariorem. Ipse autem tumulus valde diligenter erat obfirmatus. In meridiana quippe parte iuxta introitum cryptsD erat, et ad caput quidem eius, imago crucifici de gypso et altare sancti Benedicti; a latere vero dextro in pariete imago ipsius sancti pontificis, et ex utroque latere ipsius imagines ministrorum, eius quasi altario assistentes, et columnae et arcus et vites et similitudo volucrum et pecudum, omnia de gypso venustissime formata. In sinistro autem latere erat tabula in obliquum posita de quadro lapide, supereminens pavimento quasi duobus palmis, et item alia ad pedes altior ceteris et super hanc lignum, habens candelabra Septem. Super tumulum vero lapis qui positus erat, inferius iacebat bis supereminentibus, de quibus iam dixi. Quibus sublatis invenimus pavimentum lapide et caemento factum, quo etiam ablato invenimus iterum tabulam de firmissimo lapide, in quo erant duo circuli ferrei plumbo obfirmati. Sub hoc ergo sanctum corpus invenitur adhuc sacris vestibus circumvolutum.

41, Ea de re factum est, ut tabula, quae in principali altari s. Gregorii ex orientali latere contra chorum apposita erat, et erat auro et gemmis decentissime cooperta, auro nudaretur. In huius tabulae medietate erat circulus gemmis pretiosis densissime per circuitum adornatus, cuius in medio imago domini nostri Jesu Christi, quasi in maiestate sedentis, pulcherrimo opere habebatur, et in circuitu per planum cherubim, in uno collo habentes quatuor facies et senas alas, et rotse habentes alas et oculos, et novem ordines angelorum habentes in manibus phialas, et viginti quatuor seniores, quasi mittentes Coronas suas ante thronum domini. Imagines quoque quatuor evangelistarum in

/1

239

singulis electris pulcherimo opere habebantur, et per circuitum circuli gemmis pleni, et in ceteris electris alisB imagines, in umbone vero vites, et haec omnia ita pulchro opere erant optimo auro formata, ut delectaret te videre. Hsec itaque hoc pretioso tegu- mento ex toto nudata est anno incarnationis domini MCLVIIII 1159. die V. kalend. Maii, indictione VIII. Hoc consummatum est totum decus, quod in auro et argento fuerat in basilica s. Gregorii. Fuerant enim, ut nos ipsi conspeximus, duae tabulae, una auro altera argento et auro, columnae quatuor ciborii argento opertae, thuribulum argenteum valde pretiosum, calices plusquam novem. Haec omnia nostris diebus consumpta sunt.

42. De incendio, Igitur cum iam inusitato modo ab omni ii59- debito, quamvis cum grandi dampno absoluti essent et tam locus quam monasterium optime excultum esset, accidit sicut scriptum est: ante ruinam exaltabitur cor. Erat quippe aedicula infirmariae adhaerens, in qua caminus et iuxta caminum ex utraque parte stramenta, in quibus fratres recubabant, et commessationibus atque potationibus et confabulationibus illicitis saepissime vaca- bant. Ibi itaque pueri monasterii ignem incaute accendentes, ignis stramenta iuxta posita invasit et in momento totum pervasit monasterium, basilicam quoque s. Gregorii et omnia simul aedificia monasterii flamma consumpsit. Fratres igitur ad coenam post vesperos considentes, et hoc tam periculoso nuntio immaniter perculsi et omnia, quae inter manus habebant, obliti, quae etiam omnia igne consumpta sunt, discurrunt et quicquid subripere potuerunt de suppellectili abstulerunt. Non credentes autem, quod Deus permitteret basilicam s. Gregorii igne consumi, negle- gentius extulerunt, quousque multa, quae eferri potuissent, igne consumpta sunt tam ex codicibus quam ex suppellectilibus. Tunc consumptum est principale altare cum omnibus ornamentis suis, et in hoc sanctimonium argento operta, in cuius supremo marmor rubrum valde pulchrum, in quo olim brachium sancti Philippi apostoli inventum est, et adhuc multae sanctorum reliquiae in eo continebantur, et praecipue s. Apollinaris et Auberti et aliorum multorum sanctorum, quae omnes pariter consumptae sunt. Ciborium cum omnibus ornamentis suis, in quo pyxis auro et argento operta cum corpore domini dependebat, et aliis multis pulcherrimis reliquiarum receptaculis, crucifixus pul-

240

cherrimus et in hoc multae reliqulae, cancelli, qui per totum imagi- nibus pulcherrimis delectabili opere erant perornati, et altare ante crucem, chorus pra^laro opere factus et analogia multa satis pulchra, Codices multi satis boni, dorsalia et vela multa pretiosa, capellae septem, capitulüm, cuius omnes sedes utpote in soUem- nitate pentecoste erant omatae variis velaminibus, et regula satis bona continens duo mart5n*ologia, unum sanctorum alterum defunctorura, et evangelia, etlsidorus sententiarum ; refectorium cum Omnibus utensilibus suis, coquina et cellarium cum bis, quae ibi erant, armarium valde bonum cum multis, quse in eo recon- dita erant, habitacula domni abbatis cum multa satis bona suppellectili, Codices optimi tam altaris quam divini officii cum optima paratura Samma consumpsit, campanae multae incompa- rabiles, cymbala et Organa deperierunt, sacristia tamen et librorum repositorium vix reservata sunt cum bis quaB intus erant. Erat enim videre miseriam. Dormitoria tam monachorum quam exte- riorum fratrum consumpta sunt et multi miserabiliter denudati. Habitaculum namque sororum, quod flamma non tetigit, statim tamen prorsus dissipatum est et ipsaß usquequaque dispersa^.

XXXIII.

KUNSTTHÄTIGKEIT IM KLOSTER ST. TROND.')

(XI. und XII. Jahrb.) Gesta abbatum Trudonensium. — Mon, Germ, SS. X, 21J ff.

Literatur : "Wattenbach II., 1 49 f. ; S c h a y e s, Histoire de rarchitecture en Belgique II.; Lotz, Kunsttopographie Deutschlands I., 535.

Adelhard Rodulfi Gcsta Ltb. L c, II, (Wiederherstellung von St. Trond

II. unter Abt Adelhard IL) Videre erat mirabile et relatu erit incre-

1055-1082. dibile, de quam longe quanta hominum multitudo quantoque studio et laBticia lapides, calcem, sabulam, ligna ac quaecumque operi erant necessaria, nocte ac die, plaustris et curribus gratis

1) Zwischen Löwen und Maastricht.

24l

proprlisque expensis non cessarent advehere. Ipsi quoque lapides maceriales atque in fundamento grandes atque gravissimi positi fideliter hoc possunt attestari, qui in tota Hasbania cum non pOvSsunt reperiri, de alienis partibus comprobantur apportati. Columnas autem de Guormatia per Renum Coloniam usque navigio deductas, atque aliunde alias plaustrisque invectas, tanquam a Colonia usque ad nos per terram vehendas populus vicatim, funibus plaustris iniectis, ardentissimo studio rapiebat, et sine omni boum iumentorumque amminiculo, per ipsum quoque fundum Mosae sine ponte traiectas catervatim ad nos ymnisonis vocibus perducebant. Quid plura? Muro vidit consummatum et tecto totum pene obumbratum, excepta parte aliqua, quae inter maiorem turrim et arcum grandem antepositum continetur.

Continuatoris tertii auctarium, p. 384. ^) (Adelardus II. Adeihard 1057.) Primo enim in loco atrii, quod fuit post tunc veterem l^- 1057. criptam, novum cancellum qui et sanctuarium dicitur, cum duabus absidis firmissime fundatum, in altum produxit, testudinibusque lapideis formose volutatum consummavit. Infra quod opus novam criptam et spatiosam, undique lapidea celatura testudinatam, ad perfectum complevit, intra quam structuram Septem erexit altaria, quorum primum et maius, in medio . sanctuarii, in honore b. Marie et ss. Quirini et Remigii construxit. Post quod alius est in honore ss. Martini et Cristofori, tertium vero sub absida sanctuario coherenti ad dextram, in honore ss. J o h a n n i s Baptiste et Johannis Evangeliste, quartum, quod est sub absida ad levam sanctuarii, in honore ss. apostolorum Petri et Pauli et aliorum omnium. Altaria vero que in cripta sunt sie constituit: principale, quod stat in medio, fundavit in honore s. Trinitatis et b. Virginis ac s. Stephani, secundum ad dextram ibidem in honore s. Benedicti, et tertium ad levam situm in honorem s. G r e g o r i i. . Hiis omnibus rite peractis corpus domne Berthe comitisse F 1 a n d r i e quod in veteri cripta tempore Thietfridi abbatis humatum fuit, elevavit, et ad levam maioris altaris in sanctuario transtultt et in tumba eminenti, Pariis lapidibus polita, infra voltam honeste conclusit. Et quia post vetus sanctuarium .... predicta vetus cripta erat, replevit

• ) Die Arbeit des dritten Fortsetzers reicht bis zum Jahre 1366.

S c h 1 o 8 8 c r, Quellenbuch. l6

242

illam humo et ibidem chorum psallentium construxit. Inter quem et illud novum sanctuarium gratum ascensum erexit, quem septem gradibus protraxit. Prosequenti vero tempore, cum quedam mona- sterii edificia «per suos antecessores erecta sed minus completa cemeret, ad perficiendum ea animum accinxit. Inter que maiorem turrim nostram, quam devotus abbas Guntramnus suo tempore usque ad medium cum duabus testudinibus lapideis produxit, isla superaddito tercio ascendendi statu, eam paulo humilius, duabus collateralibus erectam, magnis impensis consummavit. Preterea navim monasterii, quamvis nequaquam ruinosam, eversis fortissimis pilariis erectisque pro illis spectabilibus columpnis, muro ad summum coequato reparatam consummavit. Erat ergo suo tempore in tantum de novo augmentata huius veteris ecclesie fabrica, ut de ipsa sicut de bene consummatis ecclesiis congrue secundum doctores dice- retur, quod ad staturam humani corporis esset formata. Nam habebat et adhuc habere cernitur, cancellum, qui et sanctuarium, pro capite et collo, chorum stallatum pro pectoralibus, crucem, ad utraque latera ipsius chori duabus manicis seu aus protensam, pro brachiis et manibus, navim vero monasterii pro utero, et crucem inferiorem, eque duabus alis versus meridiem et septem- trionem expansam, pro coxis et cruribus. Fuerunt insuper ab antiquo ante tempora huius Adelardi due spetiose cum firmissimis parietibus in altum producte abside, nave ipsius ecclesie ad dexteram et levam coherentes, que, ubi manicis anterioris crucis iungebantur, habebant duas turres eminentes, unam versus meridiem et aliam versus septemtrionem respitientes, altitudine muro monasterii pares; ubi vero dicte abside posterioris crucis alis seu manicis continuabantur, habebant duas capellas, unam ad dexteram in honore ss. Eucherii, Leonardi et Gertrudis, reliqua versus ambitum in honores Lambert i. Et quia de can- cello seu sanctuario et absida tractatur, sciendum, quod cancellus est Caput et humilior pars ecclesie versus orientem respitiens, et dicitur alio nomine sanctuarium, eo quod ibi sancta conduntur vel tractantur, et porrigitur usque ad chorum, unde tempore quadragesimali velum solet inter chorum et cancellum seu sanc- tuarium in ecclesia suspendi. Abside vero sunt exedre seu appen- ditie, que aularum seu ecclesiarum lateribus adherent pro deam- bulatione amplianda.

243

Rodulfi gesta. Z. VL c, 2. (Abt Theoderich 1099.) Nostri xheode- autem post combustionem templi, cum sanctuarium, stante adhuc rieh 1099. firmissime muro fortissimo, facili sumptu possent cooperuisse, totum potius funditus diruerant et maius stulta teneritate orditum, voluta iam cripta, usque ad fenestras cancelli illud produxerant. Ad quod opus ferventissime accinctus domnus abbas Theodericus, brevi tempore quicquid est superius a fenestris cancelli pulcherrimo opere consummavit, duobusque pilariis cum superstantibus illis parie- tibus iuxta chorum edificatis, totam illam partem monasterii, quae est ab arcu supra sepulchrum s. Trudonis ad partem orientis, csemento plasmavit, calce dealbavit, fenestris vitreis decoravit, caelatura continuavit, tectamque superius pavimento linivit inferius ; similiter et criptam, quam volutam tantum invenit, caeteris omnibus quse deerant, consummavit, atque in honore b. prothomartyris Step h an i principale in ea altare dedicari fecit.

Z. IX, jj, (Abt Rudolf 1108 — 1138.) Media occidentalium Ru<iolf turris nostra ab utroque latere habet unam, eodem muro sibi '^^^■"^^' compactam perque singularum cocleas ad primum et secundum et tertium statum ascenditur usque ad campanas; deinde media relicta humilius altionibus se proripiunt cacuminibus, habetque proprium unaquaeque suum tectum. Istae propter supradictas varias ecclesias nostra^ desolationes longo tempore discoopertae prope erant putridaeque tecturae et trabium corruptarum periculo dampnosissimam ruinam maxime campanarum minabantur. Pars enim plumbearum tabularum ab bis qui turrim custodierant ali- quando et eam habuerant pro presidio, furtim sublata erat, pars ventorum flante turbine in perpetuam perditionem avulsa fuerat. Totas igitur ex integro et ex novo feci, recooperiri, et sub trabibus quae campanas sustinent, transversam aliam trabem poni capitibus paribus muro utrimque infixis ; et sub eadem trabe posui columnam fortissimam ligneam, sustinentem eam et appodiantem se super subiacentem illi aliam trabem, transverse iacentem super inferiores trabes a parte una turris usque ad aliam. Sicque factum est, ut pondus campanarum et lignorum sustinentium eas prius VI tantum trabes sustinerent, modo quindecim illud aeque sustineant. Turris vero quae iuxta meridianam manicham aequalis muro monasterii diu ante me facta fuerat, meis diebus perfecta plumboque cooperta, insignita desuper cruce deaurata splendide emicat.

16*

244

1114. Contin. /* L, X. c. 79. . . et quoniam de reparando mona-

sterio propter vastitatem eius desp^rabat et manus apponere propter paupertatem non audebat, convertit se ad edificandam quartam partem claustri versus aquilonem ex lignorum materia, sicut erat pars illa quae ad orientem respiciebat, cum prius ambse vix clauderentur sepe humili et vetustate discissa. Illam versus orientem habebat pro fratrum dormitorio, versus aquilonem pro infirmorum domo, subque uno ipsius tecto domus erat lavatoria, domus elemosinaria et curticula ante cum posticio. Exitus de claustro et introitus pulcher et amplus, in quo mandatum pau- perum agebatur, et cuiticula ante porta claudebatur; superius granarium, inferius duae cameraB, una in qua vestimenta fratrum camerarius reponeret, alia in qua consuerentur. Deinde domus infirmorum Habens fumariam sive focariam, capellulam, lobiam, cameram dispensatoriam, cameram privatam aliamque privatiorem, ortum ante eam postibus, tabulis, spinis munitum, ut esset ex aere et viriditate infirmorum aspectibus refrigerium. De domo illa quae prius erat quasi carcer infirmorum fecit cervisae et vini cellarium, atque a dextera introeuntium aptum hospitibus prepositi habitaculum. Quae prius cellarium fuerat, fecit pulchram et amplam sibi et maioribus hospitibus caminatam, habentem ab utroque latere duas alias usibus hospitantium necessarias, ex quibus aptus et secretus in monasterium est introitus, interclusa manica a monasterio, factoque in ea ad titulum s. Lamberti martyris oratorio, hospitibus volentibus missam audire vel dicere congruo. In pariete huius manichae versus monasterium est fenestra ab utraque parte vitrea quae lumen fundit et in monasterio et in hoc hospitum oratorio. ... De hoc quoque oratorio est introitus in aliam caminatam, quam ipse abbas latam et altam similiter hospitibus edificavit cum necessariis eius appendiciis, ut non haberent fratres inquietudinem de hospitibus in claustro neque necessitatem exire propter eos, sicut ante solebant, de suo refectorio. Sunt et atria et porticus ante has utrasque caminatas et viridarium spaciosum et delectabile hospitibus, cum pluribus lignis diversos fructus ferentibus. De quibus paene omnibus nichil invenit, nisi situm horribilem et dirutas macerias, quando abbatiam est ingressus. Et cum de reedificatione monasterii propter horribilem vastitatem eius, ut dixi, desperaret, et propter tenuem aecclesiae substantiam

245

accingere se ad tantüm opus formidaret, inspiravit Deus cuidam matronse de oppido nostro nomine R u z e 1 a e, quae suis sumptibus unum pylarium prima coepit edificare. Coepit, erexit, consummavit ; Deus retribuat eis. Trudonis meritis. Hanc imitatus quidam Libertus, de hac maiori curte nostra villicus, aliud iuxta eam incepit et consummavit. Post istos oppidani nostri de suis frater- nitatibus quatuor inceperunt pylaria et duo reliqua sunt imper- fecta. Perpendens ergo abbas Rodulfus, quia voluntas Dei erat et sanctorum, spiritu recepto, aliis intermissis, ad illud tantum opus non segniter se accinxit. Itaque pylariis tanto labore et con- stitura erectis, qualem nemo novit qui non interfuerit, in brevi tempore de choro usque ad turrim utrosque parietes navis ecclesiae paene usque ad consummationem perduxit.

Z. X. c. 16. (Rodulfus.) Portam quoque quae respiciebat ad 1114. aquilonem, transtulit iuxta molendina ad occidentem, in qua commoda planitie, videlicet inter portam orientalem et occiden- talem, pulchro modo ordine sunt positae necessariae curti officinae : orrea duo, domus dominicalis, vasta Habens per circuitum sui stabula equis supervenientium hospitum necessaria, duae domus pauperum, altera aestivalis ad habitandum, altera hyemale calefac- torium ad reficiendum; per circuitum ortus amenus, pomorum herbarumque commodus usibus, deinde pistrinum, post bracena, post eam divitibus hospitibus coquina, quae cum expedit fratribus est domus lavatoria; in medio et ante istas officinas puteus,

utilis curti ad omnes aquae usus Deinde sequenti anno 1115.

tam ardenti animo ad reparandum monasterium abbas Rodulfus se coepit accingere, quod, ut ita dicam, vix meditullio noctis poterat requiescere, quin ipse semper adesset presens operariis mane ante solis ortum, vespere usque post occasum, ad instantiam operis urgens eos, hinc lapidi hinc ligno occupatos. Totos igitur parietes monasterii anno illo usque ad turrim perae- quavit, et trabibus supra compositis fere percooperuit, modico superexstante, quamvis illud idem non cessaret cotidie strenue consummare. Tunc tandem fracta est ab ipso capellula quae supra sepulchra ss. Trudonis et Eucherii fere triginta annis computruerat, et circumdata sunt sepulchra eorum inferius muro, superius quadratis tabulis quadraginta preter aditum versus altare insitis, ligno operoso, duplici ordine. Circuibat hoc opus

246

sanctorum corporibus reverendum minor chorus valde decoriis, et invalidis fratribus ad sedendum aptus, et ad venerandam et orandam presentiam sanctorum corporum. Per duo utriusque ostiola introitus erat per minorem chorum ad altare, et sepulchra sanctorum, valvis duabus ferreis ante altare intercludentibus populum et fratres, si quando cantatum aut oratum procedere vellent mani- feste aut occulte ad altare et corpora sanctorum. Muro itaque monasterii et tecto gravissimis sumptibus consummatis, fecit illud solempniter dedicari ab Obberto Leodiensium episcopo in gaudio et gloria magna anno ordinationis suae abbatis videlicet

II 17, IX, ab incarnatione Domini 11 17, III. Kai. Oct. ab eo quo cre- 29. Sept. matum fuit XXXIL

II 33. Z. XI L c. 10. (Rodulfus.) Et sequenti anno aperiens turrim

ante conventum, de parvo prius fecit arcum, ut nunc apparet, magnum, mutans templi introitum ad dexteram manum et in ob- turato priori introitu faciens depingi s. Dei genetricis imaginem, ut haberet ab introeuntibus et exeuntibus dignam venerationem. Perduxit etiam murum dormitorii usque ad trabes ex utraque parte, et murum refectorii ex una cum coquinse muro et signato exitu de claustro. Capitulum quoque ordinavit tribus pai'ietibus iuxta quartum templi Habens arcum ad introeundum et duas fenestras ad illuminandum cum arcuatis columpnis. Murum claustri, super quem stare debent columpnae ab uno capite conventus usque ad aliud in circuitu, ab alto multum fundamento usque ad ponen- das columpnas erexit, pilariisque per circuitum erectis locum distantium columpnarum signavit atque simul locum quem ad lavandas manus debet habere conventus fratrum. *) Wiricus Con^. 11.^^' L, III. c. j. (Abt Wiricus 1156.) . . ilico ad

^^56. reparationem claustri animum intendit et conductis operariis lapides et columpnas et cetera ad id operis neccssaria precio non modico comparavit. Consideransque, quia prepositi operis edificium non sine magnis sumptibus expleri posset, allatam sibi lapidum partem seorsum interim reponens, exspectavit donec congruentiori temporis aura alios commodius affeixi faceret, et

') Der Bau wird jedoch durch eine Fehde mit dem Grafen Gislebert von Löwen unterbrochen, die sich aus einem culturgeschichtlich höchst interessanten Carnevalsumzug (mit einem Schiff auf Rädern, erzählt in Cap. 11 — 14) ent- wickelt hatte.

247

aspirante sibi Dei et sanctorum adiutorio, claustrum in meliorem quam tunc erat pulchritudinis speciem mutaret. Coopertum enim ligneis tegulis, et eisdem vetustate pene consumptis, per diversa loca rimis patentibus pluebat; unde grave incommodum tempore ymbrium seu nivium, ad murum plerumque defluentium, conventus omnis habebat. Ligneis etiam stipitibus totus claustri ambitus fulciebatur propter conventum, qui muro vetere cum columpnis et basibus atque capitellis, opere rustico, usque ad murum capellae s. Lamberti claudebatur.

Z. ///., c, 4, (Brand von St. Trond, 22. Sept. 1156.) Ignis 1156.

vero reliqua quae proxima erant libere pervagatus, tectum mona- sterii, partim ligneis tegulis partim plumbo coopertum, ab orientali eius parte invasit totumque . . . feroci flamma absumpsit. Turris vero occidentalis ad aquilonarem plagam cum alia sibi coherente turre in qua campanae pendebant, licet iam tercia incensa arderet, industria et labore fidelium laicorum ignem a campanis propellen- tium illesa remansit. Quarta nichilominus orientalis turris ad meridianam plagam cum flamma vorax proxima quaeque depasceret, incensa arsit; super hanc crux deaurata cum pomo grandi eque deaurato stabat, quae nitoris sui splendore oculos longe intuentium reverberabat. Armarium etiam, ubi calices reponi solebant, et formae ') in choro operis sui pulchritudine decentes, sedes etiam ad standum seu sedendum fratribus satis commodae arserunt, aliaque quamplura utilitate sui satis preciosa seviente incendio ad nichilum redacta disperierunt.

Item. Monasterio itaque cum utrisque absidibus et duabus ut praedictum est, turribus quatuorque manicis exusto, cancellum cum duabus adherentibus absidibus, sibi vola (volta) protegente lapidea, inustum remansit. Totus preterea claustri ambitus, dormi- torium, caminata abbatis, refectorium quoque partim tegulis partim Stramine cooperta, miro modo ab igne remanserunt intacta.

c. 6. Per quos etiam eodem anno manicam cancello et ii57- turri aquilonaris plagae contiguam grandi et forti materia repa- ravit atque in meliorem quam ante combustionem fuerat statum opere citato reformavit, novoque cooperiendi genere et usque ad id tempus in nostris partibus inusitato multumque contra ignem

') canentium sedes plicatiles. Koepke.

248

valente, de lapidibus videlicet tenuiter sectis, eam cooperuit. Pro- cessum deinde temporis monasterium ipsum a cancello usque ad sepulchrum s. Trudonis et Buche rii forti et mirifico opere consummavit, eaque qua manicam cooperuerat, tectura decorabile reddidit. Intra XVI ergo annos abbatis et fratrum, qui cooperatores eiusdem operis erant, industria melior et decentior priore a can- cello usque ad turres occidentales cum absidibus et manicis totius monasterii egregie consummata et fabricatura. 1169. Z. IV. c. 5. Igitur cum abbas Wiricus opus ceptum

Bauten des festinato consummari vellet, et ad id peragendum operarios Wincus. iygjtej. urgeret, tandem expleto triennio et amplius Deo auspice totum pro voto consummavit. Quod licet magno labore magnisque sumptibus perfectum fuisse comprobetur, attestatione tamen inco- larum et ab exteris etiam terris venientium de pari lapidum struc- tura nullum usquam simile reperitur. Tantum ei decoris contulit Studium industrii artificis, ut omnibus in terra nostra, licet operosa varietate splendissimis, emineat palatiis. Distinctis enim lapidum decenter ordinibus, nunc albos nunc nigros vicissim operi con- venienter inseruit, totamque capellae fabricam tabulato opere distinctam columpnis nigris et vivariis cum basibus benepolitis et capitellis mira varietate sculptis intus et foris egregie venu- stavit, perpetuamque apud mortales memoriam auctori fabricae operis pulchritudine dedit. Volam preterea quae altare tegeret quatuor sustentatam columpnis arcuato opere extruxit, in qua quantum licuit abbas Wiricus vitam s. patroni sui depingi fecit. Fronti vero ipsius volas maiestatis effigiem ex albo lapide sculptam indidit, cum geminis angelorum singulorum imaginibus, mutuis vultibus se invicem intuentibus. Verum anteriorem capellae partem a cetero opere eminentiorem faciens, interius eam in directum ex politis tabulis et columpnis, vivariis atque capitellis mirifice sculptis ornavit, exterius vero undecim magnis imaginibus ex albo lapide mirabili ordinatione dispositis eam decoravit. In medio autem operis maiestatis effigiem coUocans ad dexteram eins s. Trudonis, ad levam vero b. Eucherii ymaginem statuit, quasi genua ipsi curvantes, eamque capitibus eorum singulas Coronas inponentem, manibus eorum suppliciter protensis ado- rantes. Supra quos, id est citra ipsam maiestatis ymaginem gemellos angelos oblique iacentes collocavit, singula thuribula in

249

manibus tenentes et intenta oculorum acie ipsam ymaginem inspi- cientes. A dextris autem b. prothomartiris Step ha ni, specialis huius domus post Deum provisoris, et b. Quintini martyris ymagines statuit, a sinistris vero b. Remigii Remorum archi- episcopi et ipsius abbatis, breviculum in manu tenentes : »Donnine, dilexi decorem domus tuse.«') Quatuor nichilominus alias ymagines longiori de lapide sculptas operi ipsi inseruit, a dexteris videlicet David et Moysem, a sinistris Salomonem et Ysayam, singula brevia sanctorum meritis testimonium perhibentia in manibus habentes, et extenso ad eos indice intente in eos respi- cientes.

c, 6. Consummato itaque hoc opere, frontem scrinii auro argentoque splendidi, in quo sancti, ut dictum est, erant reconditi, insigni opere reparavit, sculpta in ea maiestatis ymagine cum geminis sanctorum ymaginibus mirifice deauratis. Hanc autem ab abbate Guntranno auro nobiliter insignitam abbas Adelardus secundus eius successor iam dudum distraxerat in redemptionem prediorum, quae ecclesiae plurima acquisierat. Indicto itaque tam fratribus quam populo celebri ieiunio, eos circa civitatem soUempni processione ferri fecit, et post missarum sollempnia de eis rite celebrata, post altare capellae vola inclusos ad perpetuum nostri munimen eos recondidit.

c. 7. Ante aliquot dies quam hoc opus capellae inchoaretur, cancello quod ardente monasterio igni superfuerat, vetustate et incendii conflagratione corrupto, per mediam hac illacque volam pluebat, fissurisque crescentibus, ne eadem vola repentino casu subtus stantes interimeret, non parvus apud omnes metus erat. Sed industria Arnulfi custodis, cui id officii ab abbate iniunctum erat, eoque viriliter in id ipsum se accingente, volae ruinam minanti accelerato opere, sed non sine magnis sumptibus, facile subvenit. Nam comparata grandi et firma materia, tectum partim lapidibus partim plumbo tegens volam deposuit, et cancellum non lapideo, ut ante, sed ligneo opere decenter celavit.

c, <?. Procedente dehinc tempore idem custos sedibus et formis congruentibus chorum nobiliter ornavit; monasterium cemento plasmavit, totamque ipsius navim a cancello usque ad

Ps. 25, 8.

250

arcum inferiorem celavit, pavimentum preterea ante capellam ss. Trudonis et Eucherii pene usque ad sepulchrum abbatis Folcardi polito lapide, opere decenti, stravit. Verum ne abbas W i r i c u s tunc quidem a labore cessabat, sed vetera quae reparari poterant, ut sie dictum sit, aut resai'ciebat aut nova pro veteribus firmiori et nobiliori opere construebat.

c. g. De trabibus igitur quae in cancello iacuerant, quaeque pre vetustate et parvitate sui in idem opus reponi non potuerant, domum in qua fratres lavarentur, balnearentur, secus pomerium nostrum edificavit, solario etiam et necessariis cameris ornavit, lapidea insuper tectura cooperuit. Hiisdem temporibus, tam eius studio quam industria custodis Arnolfi, sollicite et fideliter pro decore ornatus ecclesiae desudantis, in vario ornatu ampliata est ecclesia nostra, tapetibus videlicet et palliis, cappis sericis et philacteriis, crucibus et alio ornatus varii genere, ut merito illud psalmographi utrisque possit captari: »Domine, dilexi decorem domus tuae.« 

c. 10. Interim dormitorium fratrum, camminata abbatis et media intra utramque domuv<luae nunc refectorium dicitur, Stramine

omnia cooperta, animum eius vehementer angebant Trabes

igitur predictae domus, grandes quidem sed breves, et vix medium utriusque muri spacium attingentes, ligneis columpnis in medio dormitorii positis sustentabantur, laquearia vero, utpote de fragili ligno, valde erant debilia et vetustate iam putrida, ed ad tam ingentis edificii pondus prorsus inutilia. Quae omnia, quia nichil ex hiis novo operi pre vilitate sui poterant inseri, deposuit, et novae fabricae materiam celeri industrii artificis studio erectam, propter fratres, qui hac illacque per angulos claustri quasi dispersi dormiebant, festinato cooperiri fecit. Exteriorem vero dormitorii murum novo lapidum opere exaltatum interiori adequans, tres in eo fenestras decenter statuit. Totum ergo dormitorii edificium Deo annuente mira spectabilis operis celeritate perfecit, quod etiam propter lapidum nativam intemperantiam, quia in hyeme pre frigore, in estate pre calore fratribus incommodo erat, anno postero industria eius celatum est, ut leni temperamento frigus in hyeme et calorem in estate muniret quiescentibus in eadem domo.

c, II. Hoc modo ergo dormitorio perfecto, domum quoque proxime stantem reparare intendit. »Haec enim, tecto suo in preceps

^51

pendente, nisi sibi citius subveniretur, ruinam dampnosam mina- batur. Cuius parietes muro dormitorii altitudine adequans, trabesque alias deiciens, alias autem, quia curtSB nimis erant, operi conci- nenter adaptans, novam supra materiam erexit totamque domum sicut et dormitorium insigni et eminenti ex lapidibus tectura nobi- liter cooperuit. Pavimentum preterea recenti ex ai'gilla decenter stravit, et parietibus cemento bene plasmatis, pulcherrimas vitreas fenestras et sedes comedentibus habiles in eo locavit. Venusti quoque operis celatura domum egregie consummatam adornavit, et refectorium, sicut cum fundaretur, dispositum erat, ut esset, ammodo instituit. Coquinam vero, quia ab eadem domo nimis aberat, ubi ostium claustri tunc erat, ut ibi coquina esset, ordi- navit et competenti alternatione ubi coquina steterat, ibi claustri introitum fieri designavit.

c, 12. Duabus igitur domibus, dormitorio scilicet et refectorio, mirifico opere et magno sumptu perfectis, restabat nichilominus tercia domus, tanto ad edificandum difficilior quanto insignis decoris sui prerogativa ceteris futura erat nobilior. Eo quippe in loco, ubi refectorium pridem fuerat, et ubi hospites refici con- sueverant, cameram pulchram exstruxit, in qua prepositus ecclesiae cum suis placitaret et qusB in usus fratrum expendenda erant, reconderet. Superius autem eminentioris domus, in qua ipse moraretur et quiesceret, fundamenta iecit, et in id operis tota animum defigens intentione, domum ipsam mirifici operis insignivit decore. Exstructis enim in ea fenestris magnis et auree capacibus, quae stantis in domo prospectum longe dirigerent, et totam mediae fere civitatis planiciem oculis intuentium offerrent, totamque inge- niosa industrii operarii arte mirifice consummatam, fumaria atque aqueductu per mediam cameram fluente egregie nobilitavit. Ante cuius introitum, dimisso quasi deambulatorii vice modico loci spatio, aliam nichilhominus cameram ei contiguam construxit, in quam mensae suae supellectilem reconderent atque in ea post prandium suum ad vescendum sederent. Secus quam edificavit aliam domum vacantem, et dehinc penes murum manicae aliam cameram priva- tiorem, abbatibus et religiosis hospitibus ad commanendum satis habilem. Subtus autem exaltatis primum in murp trabibus, excellen- tiori quam ante fuerat opere caminatam suam reparavit et mirifice celatam, cemento quoque dealbatam, fenestris vitreis et sedibus

252

tantae domni congruis, necessariis insuper cameris decenter ad- ornavit. Murum quoque domus eiusdem, utroque ex latere novo opere exaltatum, parietibus predictarum domorum adequavit. Mirabili autem ordine paris bene sibi convenientis equalitatis tres domus, ac si una esset, unius pari et non dissimilis tecturaB genere cooperuit. 1340- Cont. III ^ P, //. (De gestis Amelii abbatis) cap, ^.

Anno Domini 1340 Amelius abbas veterem aulam et ruinosam cum suis appendiciis apud novam curiam destruxit, et novam cum suis appendiciis eminentiorem per quadrum super lapideum murum a fundo vivarii productum restruxit. Cui capellam lapideam, lapideo

opere volutatam, altare quoque consecratum in honore *)

continentem et in superiori fastidio caminatam habentem astruxit. Qui postea valde doluit, quod pretermissa necessariori structura intra claustrum, prefatam mansionem tam sumptuose foris edifi- cavit. Anno eodem idem abbas cepit maiorem ed mediam turrim monasterii, quam suus predecessor abbas Adam olim lapsam a fundamentis usque ultra medium altitudinis produxerat, elevatis quadratis muris usque ad supremum perficere. Quam desuper erecta in altum cappa lignea, exsectis lapidibus contecta, specta- bilem de longe reddidit; quam quasi infra biennium complevit

XXXIV.

TRACTAT DES GERVASIUS ÜBER DIE KATHEDRALE

VON CANTERBURY.

Gervasu Cantuariensis tractatus de combustione et reparatio7ie Cantuariensis ecclesiae, (Anfang des XIIL JahrhJ — Twysden, HisL Anglicae SS. X, 128g ff, London, i6s'^,

Literatur: Piper S. 489; Willis, The architectural history of Canterbury cathedral. London, 1845; Dehio u. Bezold I., 280 u. 283 f.; der Plan Ead- win's von Canterbury in den Vetusta mon ed. Soc. antiquar. Londini. Lond. 1745. vol. II. pl. 15 und bei Lenoir, Architecture monast. Par. 1852. vol. i, 28.

Brand, Anno gratise verbi Dei MCLXXIIII iusto sed occulto Dei

"74- iudicio combusta est ecclesia Christi Cantuariae, chorus scilicet

') Lücke.

253

ille gloriosus industria et sollicitudine Conradi prioris magnifice

consummatus, anno dedicationis suse XLIV

Quaerunt Interim fratres consilium quomodo vel qua ratione ecclesia combusta posset reparari, sed non inveniunt. Columpnae enim ecclesiae quae vulgo pilarii dicuntur, nimio ignis fervore debilitate frustratim decidentes et vix consistere valentes, omnibus etiam sapientioribus consilium verum et utile subtraxerunt. Convocati sunt igitur artifices Franci et Angli, sed et ipsi in dando con- silio dissenserunt. Alii namque praedictas columnas sine dampno operis superioris reparare promiserunt. Sed horum rationibus alii contradicentes, totam ecclesiam diruere oportere dixerunt, si quidem monachi securi vellent existere. Quod verbum etsi verum fuerit, eos tamen dolore cruciavit. Nee mirum. Non enim sperare potue- runt monachi opus tam magnum temporibus suis aliquo humano ingenio posse consummari. Advenerat autem inter alios artifices quidam Senonensis Willielmus nomine, vir admodum Meister strenuus, in ligno et lapide artifex subtilissimus. Hunc caeteris Wilhelm omissis propter vivacitatem ingenii et bonam famam in opus ^^^ ^^^' susceperunt. Huic et providentiaB Dei opus perficiendum commissum est. Hie cum monachis per plurimos degens dies, muri adusti superiora et inferiora, interiora et exteriora sollicite conspiciens, quid esset facturus aliquandiu conticuit, ne eos pusillanimes eifectus acrius trucidaret. Nee tamen ea quaB operi erant necessaria seu per se seu per alios praeparare cessavit. Cum autem monachos aliquantulum consolatos videret, confessus est pilarios igne laesos et omnia superposita oportere dirui, si opus tutum et incompara- bile monachi vellent habere. Consenserunt tandem ratione convicti, opus quod promiserat et maxime securitatem habere cupientes. Chorum itaque combustum diruere consenserunt patienter etsi non libenter. In adquirendis igitur lapidibus transmarinis opera data est. Ad naves onerandas et exonerandas, ad cementum et ad lapides trahendos tornamenta fecit valde ingeniöse. Formas quoque ad lapides formandos his qui convenerant sculptoribus tradidit et alia in hunc modum sollicite praepavarit. Chorus igitur destructioni adiudicatus diruitur, et praeter haec toto anno illo nichil factum est. Quoniam vero novum opus in alium statum mutatum est, non inutile duxi statum describere vetustatis, et deinde novitatis. Edmerus venerabilis cantor in opusculis suis

254

veterem ecclesiam ex more Romanorum factam describit, quam Lamfrancus archiepiscopus cum archiepiscopatum susciperet combustam inveniens, funditus evertit. Ecclesiam Christi tercio combustam esse legimus. Primo quando beatus martyr Elfegus ä Danis captus est et martyrio coronatus. Secundo cum Lam- francus CadomensisabbasarchiepiscopatumCantuariensis ecclesiae suscepit regendum. Tercio vero tempore Ricardi archi- episcopi et O d o n i s Prioris. Hanc ultimam quidem non legimus, set quod miserabilius est, oculis perspeximus. Nunc ergo veteris ecclesiae descriptionem sigut eam describit Edmerus subiciam. Die alte Edmerus, Venerabilis Odo corpus beati Wilfridi pontificis

Kirche. Eb or accn s i u m de Rhipun sublatum Cantuariam transtu- lerat, et illud in editiore entheca ut ipsemet scribit, hoc est in maiori altari quod in orientali presbiterii parte parieti contiguum de impolitis lapidibus et cemento extructum erat, digniter collo- caverat. Erat enim ipsa ecclesia quod per excessum dici pacienter quaBSo accipiatur, sicut in historiis B e d a testatur, Romanorum opere facta, et ex quadam parte ad imitationem ecclesiae beati apostolorum principis Petri, in qua sacratissimae reliquiaB totius orbis veneratione celebrantur, decenter composita. Porro aliud altare congruo spatio antepositum praedicto altari erat, dedicatum in honorem Domini nostri Jesu Christi, ubi cotidie divina mysteria celebrantur. In quo altari beatus Elfegus caput sancti ' Swithuni quod ipse a pontificatu Wintoniensi in archi- episcopatum Cantuariensem translatus secum tulerat, cum multis aliorum sanctorum reliquiis solemniter reposuerat. Ad haec altaria nonnullis gradibus ascendebatur a chore cantorum quam criptam vel confessionem Romani vocant. Subtus erat ad instar con- fessionis sancti Petri fabricata, cuius fornix eo in altum tende- batur, ut superiora eius non nisi per plures gradus possent adiri. Haec intus ad orientem altare habebat, quo caput beati Fursei ut antiquitus fatebatur in se habebat. Sane via una quam cur- • vatura criptae ipsius ad occidentem vergentem concipiebat, usque ad locum quietis beati D uns tan i tendebatur, qui maceria forti ab ipsa cripta dirimebatur. Ipse namque sanctissimus pater ante ipsos gradus in magna profunditate terrae iacebat humatus, tumba super eum in modum piramidis grandi sublimique structura, habente ad caput Sancti altare matutinale. Inde ad occidentem

255

chorus psallentium in aulam ecciesiae porrigebatur, decenti fabrica ä frequentia turbse seclusus. Deinde sub medio longitudinis aulae ipsius duae turres erant, prominentes ultra ecclesiaB alas. Quarum una quae in austro erat sub honore beati Gregor ii papse altare et nunc usque Suthdure dicitur. Quod hostium in antiquorum legibus regum suo nomine saepe exprimitur. In quibus eciam omnes querelas totius regni quae in hundredis vel comitatibus, uno vel pluribus, vel certe in curia regis non possent legaliter diffiniri, finem inibi sicut in curia regis summi sortiiü debere dis- cernitur. Alia vero turris in plaga aquilonali e regione illius con- dita fuit, in honorem beati Martini, claustra in quibus monachi conversabantur hinc inde habens. Et sicut in alia forenses lites et secularia placita exercebantur, ita in ista adolescentiores fratres in discendo ecclesiastica officia die ac nocte pro temporum vicibus instituebantur. Finis ecciesiae ornabatur oratorio beatae matris Dei Mariae. Ad quod quia structura eius talis erat, non nisi per gradus cuiusvis patebat accessus. In cuius parte orientali erat altare in veneratione ipsius Dominae consecratum, et in eo caput beatae virginis Austrobertae habebatur inclusum. Ad hoc altare cum sacerdos ageret divina misteria, faciem ad populum qui deorsum stabat ad orientem versam habebat. Post se vero ad occidentem cathedram pontificalem decenti opere ex magnis lapi- dibus et cemento constructam, et hanc longe a Dominica mensa remotam, utpote parieti ecciesiae qui totius templi complexio erat omnino contiguam. Hie situs fuerat ecciesiae Cantuariensis. Quem ea re hie ita paucis descripsimus, ut cum praesentis aetatis homines et futurae antiquorum de hoc scripta audierint, nee iuxta relationem illorum ita invenerint, sciant illa vetera transisse et omnia illa nova esse. Siquidem post innumeras persecutiones quas saepissime passa est intus et foris, occulto nostris diebus sed iusto iudicio Dei, incendio consumpta est, et cum omnibus ornamentis et utensilibus suis in nichilum pene redacta. Sed his dispensante Deo patratis, paucis interpositis annis Lamfrancus Cadomensis coenobii abbas vir magnus et prudens ecciesiae ipsius archiepiscopatu functus est, et incendii reliquias nova omnia constructurus evertit funditus. Levatis igitur corporibus praecipuo- rumpatrumDunstani atque Elfegi necnon et aliorum Sanctorum, quorum patrociniis locus ipse gloriatur atque munitur, cum altaria

256

quae nominavimus subverterentur, sanctuaria omnia (quae in eis ut diximus antiquorum auctoritas patrum esse astruxerat) sine diminutione reperta sunt. Quae ita se habuisse sine ulla ambigui- tate fateri veraciter possum, quippe qui propriis oculis omnia cum fierent intuitus sum, et diligentiori studio tenaci memoriae commen- davi. Huc usque Edmerus. Sequentia vero sicut et praecedentia quocunque stilo prosequetur Gervasius. Bau Primo igitur opus Lamfranci a maiore turre incipiens

des Lan- summatim describam, non quia tota ipsius ecclesia destructa francus. gj^^ g^^ q^jg^ aliqua pars ipsius in alium statum mutata. Turris ergo in medio ecclesiaB maximis subnixa pilariis posita est, sicut in medio circumferentiae centrum. Hase habebat in pinna sua cherubin deauratum. Ab hac versus occidentem navis vel aula est ecciesiae, subnixa utrinque pilariis octo; hanc navem vel aulam finiunt duae turres sublimes cum pinnaculis deauratis. In medio huius ecciesiae Corona dependet deaurata. Pulpitum vero turrem praedictam a navi quodammodo separabat, et ex parte navis iiT medio sui altare sanctae crucis habebat. Supra pulpitum trabes erat, per transversum ecciesiae posita, quae crucem grandem , et duo cherubin et imagines sanctae M a r i ae et sancti J o h a n n i s apostoli sustentabat. In ala septentrionali Oratorium et altare erat sanctae Mariae. In hac praedicta navi ut in superioribus dictum est, post incendium per quinquennium exulavimus. Praedicta magna turris crucem habebat ex utroque latere, australem scilicet et aquilonalem. Quarum utraque in medio sui pilarium fortem habebat, qui fornicem a parietibus suscipiebat. Utrarumque istarum una fere est descriptio. Crux australis supra forni- cem Organa gestare solebat, supra fornicem et subter porticus erat ad orientem porrecta. In parte inferiori altare erat sancti Michaelis. In parte superiori altare omnium sanctorum. Ante altare sancti Michaelis ad austrum sepultus est Feologildus archiepiscopus. Ad aquilonem vero, sancta virgo S i b u r g i s, quam sanctus Dunstanus propter eius sanctitatem in ecclesia fecit sepeliri. Inter hanc porticum et chorum spatium est in duo divisum, scilicet in gradus paucos per quos itur in criptam, et in gradus multos per quos ad superiora ecciesiae pervenitur. Crux aquilonalis similiter duas habet porticus. In superiori altare est sancti Blasii, in inferiori vero sancti Benedict i. In hac inferiori ad

257

dexteram introeuntis sepultus est Willielmus archiepiscopus, qui in gloria magna dedicavit ecclesiam Christi quam utcumque describo. Hie eciam fundavit ecclesiam sancti Martini mona- chorum de Doura. Ad sinistram iacet praedecessor eiusdem Willielmi Radulfus archiepiscopus, qui licet sapientia prudens, eloquentia clarus fuerit, in ipsius tamen contemptum Calixtus papa exaltavit et privilegiavit Turstanum Eboracensem archiepiscopum et Hugonem sancti Augustini abbatem. In eadem porticu ante altare ad dexteram iacet Egelnothus archi- episcopus, ad sinistram Vulfelmus. Post altare ad dexteram Adelmus, ad sinistram Chelnothus. His partibus praBdicta porticus ornata est. Inter porticum et chorum spatium est in duo divisum, scilicet in gradus qui in criptam descendunt, et in gi'adus qui ad partes ecclesiae orientales ascendentes transmittunt. Inter hoc spacium et praedictam porticum murus solidus est, ante quem gloriosus ille martyrum consors et apostolorum conviva sanctus videlicet Thomas gladiis furentium corpore quidem occubuit, spiritum vero invictum regni aeterni gloria et honore mox coro- nandum coelo transmisit. Hie locus martyrii ex opposito habuit hostium elaustri, quo ingressi sunt quatuor illi diaboli cancellarii ut autentiei martyrum privilegii bullam inter incudem et malleum positam fabricarent, id est, ut caput sancti Thomae inter pavi- mentum et gladios prostratum moneta summi regis palma scilicet martyrii decorarent. Pilarius autem ille qui in medio crucis huius steterat et fornix ei innitens processu temporis ob reverentiam martyris demoHta sunt, ut altare in loeo martyrii elevatum, ampliori spatio cerneretur. In cireuitu vero ad altitudinem fornicis praedictaB via quaedam facta est qua pallia et cortinaB possint suspendi. De hac cruce in turrem, de turre in chorum per gradus plurimos ascenditur. Descenditur vero de turre per ostium novum in crucem australem. Item de turre descenditur in navem per duas valvas. Hactenus de ecclesia L am fr an ei.

Nunc autem ad chorum utcunque describendum ne eius Chorbau memoria deleatur veniendum est. Ecclesiam quse a Lamfranco archiepiscopo constructa est videlicet navem, cruces, turres et earum continentiam quam brevius potui perstrinxi, et tanto bre- vius quod ea effieacius docebit visio quam dictio. Scias autem lector bone quod chorum Lamfranci non vidi nee ab aliquo

Schlosser, Quelleubuch . 1 7

des Aiiselm.

258

descriptum reperi. Edmerus quidem veterem ecclesiam quae ut dixit ante Lamfrancum opere Romanorum constructa est descripsit. De opere vero Lamfranci quod vetustati illi suc- cessit, et de choro Conradi sancti Anselmi tempore facto qui Lamfranco successit mentionem quidem fecit set non descriptionem. Quoniam igitur prajdictus chorus Conradi gloriose consummatus temporibus nostris miserabiliter igne consumptus est, ne tanti viri vel tam praBclari operis memoria deleatur, ad eius descriptionem quamvis simplex et insipidus stilus vertendus est. Nee tamen nostri fuit propositi lapidum compositionem scri- bere, set quia non plene potui loca sanctorum et requiem qui in diversis ecclesiam partibus positi sunt edicere, nisi prius loca ipsa in quibus vidente et cooperante et scribente Edmero positi sunt quoquo modo describerem: de praifata igitur magna turre quae ut praedictum est in medio totius ecclesiae posita est, versus orientem procedendum est. Pilarii turris orientales muro solido prominebant, et in rotundum semipilarium formati sunt. Deinde per ordinem et lineam novem erant ex utraque parte chori aequis fere spatiis ab invicem distantes. Post quos sex in circuitu erant ad circinum positi, de nono scilicet australi usque ad nonum in parte septentrionali, quorum duo extremi in arcum quendam con- veniebant. Super hos pilarios tam in directum quam in circuitu positos de pilario in pilarium arcus volvebantur. Super quos murus soHdus parvulis et obscuris distinctus erat fenestris. Hie murus chorum circuiens in circinatione illa pilariorum in capite ecclesiae in unum conveniebat. Supra quem murum via erat quae triforium appellatur, et fenestrae superiores. Haec fuit muri interioris consummatio. Super hunc tectum erat, et ccelum egregia pictura decoratum. Ad bases pilariorum murus erat tabulis marmoreis compositus, qui chorum cingens et presbiterium, corpus ecclesiae a suis lateribus quae alae vocantur dividebat. Continebat hie murus monachorum chorum, presbiterium, altare magnum in nomine Jesu Christi dedicatum, altare sancti Dunstani, et altare sancti Elfegi, cum sanctis eorum corporibus. Supra praedictum murum in circinatione illa retro altare et ex opposito eius cathedra erat patriarchatus ex uno lapide facta, in qua sedere solebant archiepiscopi de more ecclesiae in festis praecipuis inter missarum solemnia usque ad sacramenti consecrationem, tunc enim ad altare

^59

Christi per gradus octo descendebant. De choro ad presbiterium tres erant gradus. De pavimento presbiterii usque ad altare gradus tres. Ad sedem vero patriarchatus gradus octo. Ad cornua altaris orientalia erant duas columpnaB ligneae auro et argento decenter ornatse, quae trabem magnam sustentabant, cuius trabis capita duorum pilariorum capitellis insidebant. Quae per transversum ecclesiae desuper altare traiecta auro decorata maiestatem Domini, imaginem sancti Dunstani, et sancti Elfegi, Septem quoque scrinia auro et argento cooperta et multorum Sanctorum reliquiis referta sustentabat. Inter columpnas crux stabat deaurata, in cuius patibulo per circuitum sexaginta cristalli erant perlucidi : sub hoc altari Christi altare erat in cripta sanctaß virginis Mariae, in cuius honorem tota fuit cripta dedicata. Quae cripta eisdem fere Spatiis et anfractibus per longum et latum dilatata erat inferius sicut chorus superius. In medio chori dependebat Corona deaurata, viginti quatuor sustinens cereos. Hie erat chori Status et pres- biterii. Murus autem exterior alarum scilicet sie erat. A martyrio S. Thomae, i. e. a cruce Lamfranci sumens initium versus orientem usque ad crucem superiorem directus tres tantum in se fenestras continebat. Pilario vero quinto chori oppositus et ab eo arcum suscipiens et ad septentrionem opus dirigens, crucem formavit septentrionalem. Pilarius quintus et septimus latitudinem crucis obtinebant, a septimo enim pilario sicut et a quinto murus pro- cedens ad septentrionem duas porticus faciens crucem formavit in parte orientali. In cuius porticu australi altare fuit S. Ste- phani, sub quo in cripta altare erat S. Nicholai. In porticu aquilonali altare erat sancti Martini, sub quo in cripta altare sanctae Mariae Magdalenae. Ad altare sancti Martini iacebant duo archiepiscopi, ad dexteram Vulfredus, ad sinistram Livin- gus. Ad altare sancti Stephani similiter duo, ad sinistram Athelardus, ad dexteram venerabilis Cuthbertus. Hie magna praeditus sapientia liberam ecclesiae Christi adquisivit sepulturam. Solebant enim corpora non solummodo archiepiscoporum set et omnium in civitate morientium a tempore sancti Augustini ad ecclesiam apostolorum Petri et Pauli extra civitatem sitam antiquitus efferri et sepeliri. Dicebatur enim in illo tempore civi- tatem non esse mortuorum set vi vor um. Beatus vero Cuthbertus dolens se post obitum ab ecclesia sua et a filiorum societate

17*

200

debere separari quos in vita summo karitatis studio dilexit, Rom am petiit et a summo pontifice liberam ecclesias Christi sepulturam impetravit. Iste primus voluntate Dei ut credimus summi pontificis auctoritate et regis A n g 1 i ae permissione in ecclesia Christi sepultus est, et omnes archiepiscopi successores eius praeter unum solum nomine Jambertum. Ex hac porticu sancti S t e p h a n i praedictus procedens murus ad orientem fenestram habebat magno altari ex latere oppositam. Deinde turris erat excelsa quasi extra murum iam dictum posita, quae ab altari sancti Andreas quod in ea erat, turris sancti Andreae est appellata, sub qua in cripta altare erat Innocentium. De turre praefata murus paululum circinando procedens et in fenestram se aperiens, ad capellam sibi proximam pervenit, quae in fronte ecclesiae ad orientem porrecta, summae cathedrae archiepiscopi erat opposita. Set quoniam de capellae eius continentia aliqua dicenda sunt, ante ipsius introitum paululum subsistendum est quousque murus australis cum partibus suis ad ipsius capellae producatur ingressum. Murus igitur australis ad porticum sancti Michaelis a cruce Lam- franci sumens initium, in tribus fenestris ad crucem pervenit superiorem. Crux ista superior in orientali parte sui sicut et alia duas porticus habebat. In porticu australi altare erat s. Gre- gor i i, ubi iacebant duo sancti archiepiscopi ; ad austrum s. B r e- gewinus, ad aquilonem s. Plegemundus; sub hoc in cripta erat altare s. Audoeni Rothomagensis archiepiscopi. In alia porticu altare erat s. Johannis Evangelist ae, ubi iacebant archiepiscopi . duo : ad dexteram Ethelgarus, ad sinistram Eluricus; sub quo in cripta altai'e s. Paulini, ubi sepultus est Siricus archiepiscopus. Ante altare s. Audoeni in media fere planitie erat altare s. Katerinae. Murus autem a supradicta cruce procedens fenestram contra maius altare habebat, deinde turrim excelsam, in qua erat altare apostolorum Petri et Pauli. Sanctus vero Anseimus illuc translatus et retro altare positus altari nomen dedit et turri. De hac turri murus paululum pro- cedens, et in circinatione sua fenestram aperiens, ad praedictam capellam s. Trinitatis in fronte ecclesiae positum pervenit Arcus vero ex utroque muro australi scilicet et aquilonali proce- dens, utriusque circinationem continuavit. Capella vero extra murum posita eidem tamen coniuncta et ad orientem porrecta

201

altare habebat s. Trinitatis In huius capellae medio

stabat columpna quae arcus et fornicem undecunque venientes

sustentabat

Quoniam igitur descriptio ecclesiae iam iamque diruendse Der pro posse meo abbreviata usque ad tumbam martyris qu8B in Neubau. fine ipsius ecclesiae posita est, pervenit, cum ipso fine ecclesiae descripto eciam finem sorciatur. Quae etsi paulo amplius quam proposuerim, extensa est, multa tamen ut breviter diceretur ex industria dimissa sunt. Quis enim tantae et tam magnae ecclesiae tot diverticula tot discursus et tot anfractus scribere vel saltem dicere valeat? Nunc igitur omissis his quae nobis necessaria non sunt, ad vetera destruenda et nova omnia mirabiliter aedificanda fidenter accingamur, et quid interim magister noster W i 1 1 i e 1 m u s fecerit, videamus. Coepit, ut longe ante praedixi, novo operi ne- cessaiia praeparare et vetera destruere. In istis primus annus completus est. Sequenti anno, id est, post festum sancti Bertini, ante hiemem quatuor pilarios erexit, id est utrinque duos ; peracta hieme duos apposuit, ut hinc et inde tres essent in ordine : super quos et murum exteriorem alarum, arcus et fornicem decenter composuit, id est, tres claves utrimque. Clavem pro toto pono ciborio, eo quod clavis in medio posita partes undecunque veni- entes claudere et confirmare videtur. In istis annus secundus completus est. Anno tercio duos utrimque pilarios apposuit, quorum duos extremos in circuitu columpnis marmoreis decoravit, et quia in eis chorus et cruces convenire debuerunt, principales esse constituit. In quibus appositis clavibus et fornice facta, a turre maiore usque ad pilarios praedictos, id est, usque ad crucem, triforium inferius multis intexuit columpnis marmoreis. Super quod triforium aliud quoque ex alia materia et fenestras superiores aptavit. Deinde fornicis magnae tres claves, a turre scilicet usque ad cruces. Quae omnia nobis et omnibus ea videntibus incompa- rabilia et laude dignissima videbantur. De hoc ergo tam glorioso principio hilares effecti et futurae consummationis bonam spem concipientes, consummationem operis ardentis animi desiderio accelerare curavimus. In istis igitur annus tercius completus est, et quartus sumpsit initium. In cuius aestate a cruce incipiens, decem pilarios erexit, scilicet utrinque quinque. Quorum duos primos marmoreis ornans columpnis contra alios duos principales

264

priusquam huius septimi anni opera prosequar, non inutile duxi

aliqua de superioribus recapitulare, quae sive per oblivionem

negligenter, sive propter brevitatem scienter dimissa sunt. Dictum

est in superioribus, quod post combustionem illam vetera fere

omnia chori diruta sunt, et in quandam augustioris formsB trans-

Verjriei- ierunt novitatem. Nunc autem qua? sit operis utriusque differentia

chung derdicendum est. Pilariorum igitui* tarn veterum quam novorum una

alten und fQ^ma est, una et grossitudo, sed longitudo dissimilis. Elongati

der neuen . . .... .. ». ■** j r jj* t

sunt enim pilarn novi longitudme pedum lere duodecim. In capi- tellis veteribus opus erat planum, in novis sculptura subtilis. Ibi in chori ambitu pilarii viginti duo, hie autem viginti octo. Ibi arcus et caetera omnia plana utpote sculpta secure et non scisello, hie in Omnibus fere sculptura idonea. Ibi columpna nulla mar- morea, hie innumerae. Ibi in circuitu extra chorum fornices planae, hie arcuatae sunt et clavataB. Ibi murus super pilarios directus cruces a choro sequestrabat, hie vero nuUo intersticio cruces a choro divisae in unam clavem quae in medio fornicis magnsB consistit, quae quatuor pilariis principalibus innititur, convenire videntur. Ibi coelum ligneum egregia pictura decoratum, hie fornix ex lapide et tofo levi decenter composita est. Ibi triforium unum, hie duo in choro, et in ala ecclesiae tercium. Quae omnia visu melius quam auditu intelligere volenti patebunt. Hoc tarnen sciendum est quod novum altius est veteri quantum superiores fenestrae tam corporis chori quam laterum eius a tabulatu mar- moreo in altum porriguntur. Ne autem futuiis temporibus cuiquam veniat in dubium, qua de causa tanta chori latitudo quae est iuxta turrim tantum in capite ecclesiae coarctetur, causas dicere non inutile duxi. Quarum una est, quod duae turres, sancti Anselmi videlicet et sancti Andreae in utroque latere ecclesiae antiquitus ad circinum positae latitudinem chori in directum ad lineam non permiserunt procedere. Alia causa est quod capellam sancti T h o m ae in capite ecclesiae constituere consiliosum fuit et utile, ubi fuerat capella sanctae Trinitatis quae multo strictior fuit quam chorus. Magister igitur turres praedictas dissipare non volens, integras autem transferre non valens, latitudinem illam chori usque ad confinium turrium in directum composuit. Deinde paulatim turres utrimque devitans et tamen latitudinem viae illius quae extra chorum est quantum potuit propter processiones ibidem frequenter

265

faciendas conservans, pedetemtim obliquans opus constrinxit, ita ut ex opposito altaris opus decenter contraheret, et exinde ad tercium pilarium ad formam latitudinis capellae qusB sanctae Trinitatis dicebatur opus coartaret. Deinde quatuor pilarii eiusdem latitudinis set alterius formaß utrimque positi sunt. Post quos alii quatuor ad circinum sunt statuti, in quibus opus suppositum con- veniebat in unum. Hie est modus stationis pilariorum. Exterior autem muri ambitus a turribus praedictis progrediens primo in directum ad lineam procedit, deinde flectitur in girum, et sie in turre rotunda convenit uterque murus in unum, ibidemque con- summatur. Haec omnia clarius et delectabilius oculis possunt videri quam dictis vel scriptis edoceri. Haec autem dicta sunt ut utriusque operis novi scilicet et veteris dififerentia possit agnosci. Nunc autem videamus attentius quid vel quantum operis cemen- tarii nostri in hoc septimo combustionis anno perfecerint. Quod ut breviter dicatur, anno septimo, facta est nova cripta satis for- mosa, et super criptam parietes exteriores alarum usque ad capitella marmorea : fenestras autem non potuit, nee voluit magister volvere propter ingruentes pluvias, nee pilarios statuere interiores. In istis annus septimus completus est, et octavus sumpsit initium. In hoc octavo scilicet anno statuit magister octo interiores pilarios, arcus et fornicem cum fenestris in circuitu volvit. Turrim vero exaltavit usque ad bases summarum fenestrarum sub fornice. Nonus annus vacavit ab opere ob defectum expensarum. Decimo anno perfectae sunt fenestrae superiores turris cum fornice. Super pilarios vero inferius triforium et superius, cum fenestris et fornice maiori. Tectum quoque superius ubi crux est in eminenti et tectum alarum usque ad positionem plumbi. Turris quoque cooperta est, et alia plurima hoc anno facta sunt.

266

XXXV.

B. BEHNJIARl) ÜliKK DEN KIRCHLICHEN LUXUS

SEINER ZEIT.

(1091— 1153.)

S. Bernhard i Apologia ad Guilhlmum abbatem s. Theoderici. — Opp. s. Bcrnhardi ed. Mabillon, Paris i6go. vol. I,

P- 538 ff.

Literatur: Piper S. 523; Augusti, Denkw. XI., 365, 375,

C, XI L Sed haic parva sunt ') : veniam ad maiora ; sed ideo visa minora, quia usitatiora. Omitto oratoriorum immensas altitudines, immoderatas longitudines, supervacuas latitudines, sumptuosas depolitiones, curiosas depictiones : quae dum orantium in se retorquent aspectum, impediunt et affectum, et mihi quodam- modo repraesentant antiquum ritum Judaeorum. Sed esto, fiant haßc ad honorem Dei. Illud autem interrogo monachus monachos, quod in gentilibus gentilis arguebat:

»Dicite«, ait ille, »Pontifices; in sancto quid facit aurum?«^)

Ego autem dico : Dicite pauperes (non enim attendo versum, sed sensum) dicite, inquam, pauperes, si tamen pauperes, in sancto quid facit aurum ? Et quidem alia causa est episcoporum, alia monachorum. Seimus namque, quod ilH sapientibus et in- sipientibus debitores cum sint, carnalis populi devotionem, quia spiritualibus non possunt, corporalibus excitant ornamentis. Nos vero qui iam de populo exivimus; qui mundi quaeque pretiosa ac speciosa pro Christo reliquimus; qui omnia pulcre lucentia, canore mulcentia, suave olentia, dulce sapientia, tactu placentia, cuncta denique oblectamenta corporea arbitrati sumus ut stercora, ut Christum lucrifaciamus : quorum, quaeso, in his devotionem excitare intendimus? Quem inquam, ex his fructum requirimus? stultorum admirationem, an simpHcium oblationem? An quoniam commixti sumus inter gentes, forte didicimus opera eorum et servimus adhuc sculptilibus eorum?

Et ut aperte loquar, an hoc totum facit avaritia, quae est idolorum servitus, et non requirimus fructum, sed datum? Si

^) Der Aufwand der Prälaten. — *) Persius, Sat. II.

267

quaeris, quomodo? miro inquam modo. Tali quadam arte spar- gitur aBS, ut multiplicetur. Expenditur ut augeatur, et effusio copiam parit. Ipso quippe visu sumptuosarum, sed mirandarum vanitatum accenduntur homines magis ad offerendum, quam ad orandum. Sic opes opibus hauriuntur, sie pecunia pecuniam trahit: quia nescio quo pacto, ubi amplius divitiarum cernitur, ibi offertur libentius. Auro tectis reliquiis saginantur oculi et loculi aperiuntur. Ostenditur pulcherrima forma Sancti vel Sanctae alicuius et eo creditur sanctior, quo colaratior. Currunt homines ad osculandum, invitantur ad donandum; et magis mirantur pulcra quam venerantur sacra. Ponuntur dehinc in ecclesia gem- matae, non coronae, sed rotae, circumsaeptae lampadibus, sed non minus fulgentes insertis lapidibus. Cernimus et pro candelabris arbores quasdam erectas, multo aeris pondere miro artificis opere fabricatas, nee magis coruscantes superpositis lucernis quam suis gemmis. Quid putas, in bis omnibus quaeritur? poenitentium com- punctio an intuentium admiratio? O vanitas vanitatum, sed non vanior quam insanior ! Fulget ecclesia in parietibus, et in paupe- ribus eget. Suos lapides induit auro, et suos filios nudos deserit. De sumptibus egenorum servitur oculis divitum. Inveniunt curiosi quo delectentur et non inveniunt miseri quo sustententur. Utquid saltem sanctorum imagines non reveremur, quibus utique ipsum, quod pedibus conculcatur, scatet pavimentum? Saepe spuitur in ore angeli, saepe alicuius sanctorum facies calcibus tunditur trans- euntium. Et si non sacris bis imaginibus, cur vel non parcitur pulcris coloribus? Cur decoras quod mox fredandum est? Cur depingis quod necesse est conculcari? Quid ibi valent venustae formae, ubi pulvere maculantur assiduo? Denique quid haec ad pauperes, ad monachos, ad spirituales viros? Nisi forte et hie adversus memoratum iam poetae versiculum propheticus ille re- spondeatur: »Domine dilexi decorem domus tuae et locum habi- tationis gloriae tuae.« ') Assentio, patiamur et haec fieri in ecclesia; quia etsi noxia sunt vanis et avaris, non tamen simplicibus et devotis.

Ceterum in claustris coram legentibus fratribus quid facit illa ridicula monstruositas, mira quaedam deformis formositas, ac

^) Psalm. 25, 8.

268

foiTnosa deformitas? Quid ibi immundse simiae? quid feri leones? quid monstruosi centauri? quid semihomines? quid maculosae ligrides? quid milites pugnantes? quid venatores tubicinantes ? Videat sub uno capite multa corpora, et rursus in uno corpore capita multa. Cernitur hinc in quadrupede cauda serpentis, illinc in pisce Caput quadrupedis. Ibi bestia praefert equum, capram trahens retro dimidiam; hie cornutum animal equum gestat po- sterius. Tam multa denique tamque mira diversarum formarum ubique varietas apparet, ut magis legere libeat in marmoribus, quam in codicibus, totumque diem occupare singula ista mirando, quam in lege Dei meditando. Prob Deo ! si non pudet ineptiarum, cur vel non piget expensaium?

XXXVI.

SUGEirS BKIilCHT ÜBKR SEINE BAUTEN

IN ST. DENIS.

(Mitte des XII. Jahrhunderts.)

Sugerii abhatis s, Dionysii Liber de rebus in admtnis trat tone sua gcstis. — ed, Duchesne, Hist. Francorum SS, voL IV,

W ff-

Literatur: Piper S. 460 ff.; Fclibien, Hist. de Tabbaye royale de St. Denis. Paris, 1706; Schnaase V., 33 ff.; Dchio u. Bezold I., 425 f. ; Graf, Opus francigenum 1878; Ders. in Lützows Zeitschr. f. b. K. XXIII.; Reimers, Scema novum, ibid. 1887; Bezold, Entstehung und Ausbreitung der gothischen Bauk. in Frankreich. Zeitschr. f. Bauwesen, 1891; Lecoy delaMarche, Oeuvres com})letes de Suger. Paris 1876, ist mir nicht zugänglich gewesen.

Cap. I. Anno administrationis nostrse vicesimo tertio, cum in capitulo generali quadam die conferendo cum fratribus nostris tam de hominibus quam de privatis negotiis consederemus, iidem carissimi fratres et filii obnixe in caritate supplicare coeperunt, ne fructum tanti laboris nostri prasteriri silentio sustinerem: quia potius ea, quse larga Dei omnipotentis munificentia contulerat huic ecclesiae praelationis nostra? tempore incrementa, tam in no- varum acquisitione, quam in amissarum recuperatione, emenda- tarum etiam possessionum multiplicatione, sedificiorum constitu-

269

tione, auri, argenti, et preciosissimarum gemmarum, necnon et optimorum palliorum repositipne, calamo et atramento posteritati

memoriae reservare Nos igitur tarn devote, quam devotis et

rationabilibus eorum petitionibus assensum exhibentes, nullo inanis gloria^ appetitu, nullam laudis humahae aut retributionis transitorise exigendo retributionem .... de aedificiorum institu- tione, et thesaurorum augmentatione, loco suo incipere dignum duximus.

Cap, 24, De ecclesiae ornatu.

His igitur reddituum incrementis taliter assignatis, ad aedi- ficiorum institutionem memorandam manum reduximus, ut et ex hoc ipso Deo omnipotenti tam a nobis quam a successoribus nostris grates referantur, et eorum affectus ad hoc ipsum pro- sequendum, et si necesse sit peragendum, bono exemplo animetur. Non enim aut penuria aliqua aut quodcumque impedimentum cuiusciimque potestatis timendum erit, si ob amorem sanctorum martyrum de suo sibi secure serviatur. Primum igitur quod Deo inspirante huius ecclesiae incoepimus opus, propter antiquarum materiarum vetustatem et ahquibus in locis minacem diruptionem, ascitis mehoribus quos invenire potui de diversis partibus picto- ribus, eos aptari et honeste depingi tam auro quam preciosis coloribus devote fecimus. Quod quia etiam in schoHs addiscens, hoc facere si unquam possem appetebam, libentius complevi.

Cap. 2-^. De ecclesiae primo augmento.

Verum cum iam hoc ipsum multo sumptu compleretur, in- spirante divino nutu propter eam, quam saepe diebus festis, vide- licet in festo beati Dionysii et in Indicto et in aliis quam- plurimis, et videbamus, et sentiebamus importunitatem. Exigebat enim loci angustia, ut mulieres super capita virorum, tamquam super pavimentum, ad altare dolore multo et clamoso tumultu currerent, ad augmentandum et amplificandum nobile, manuque divina consecratum monasterium, virorum sapientum consilio, religiosorum multorum precibus, ne Deo sanctisque martyribus displiceret, adiutus, hoc ipsum incipere aggrediebar: tam in capi- tulo nostro quam in ecclesia divinae supplicans pietati, ut qui initium est et finis, id est A et ö, bono initio bonum finem salvo medio concopularet, ne virum sanguinum ab aedificio templi refutaret, qui hoc ipsum toto animo magis quam Constantino-

270

p () li t a n a s gazas obtinere praeoptaret. Accessimus igitur ad priorem valvarum introilum et deponentes augmentum quoddam, quod a Karolo Magno factum perhibebatur, honesta satis occasione, quia pater suus P i p p i n u s imperator extra in introitu valvarum pro peccatis patris sui Karoli Martelli prostratum se sepeliri non supinum fecerat ; ibidem manus apposuifnus et quemadmodum apparet et in amplificatione corporis ecclesiae, et intioitus et val- varum triplicatione, tuirium altarum et honestarum erectione, in- stanter desudavimus.

Cap. 26. De dedicatione.

Oratorium s. R o m a n i ad famulandum Deo sanctisque eius angelis, dedicari a venerabili viro Rothomagensi archiepiscopo Hugone et aliis quamplurimis episcopis obtinuimus. Qui locus quam secretalis, quam devotus, quam habilis divina celebrantibus, qui ibidem Deo deserviunt, ac si iam in- parte dum sacrificant eorum in ccßlis sit habitatio, cognorunt. Eadem etiam dedica- tionis celebritate, in inferiori testudine ecclesiaB dedicata sunt hinc et inde duo oratoria, ex una parte s. Hippolyti sociorumqe eius, et ex altera s. Nicolai, a venerabilibus viris Ma nasse Meldensi episcopo et Petro Silvanectensi. Quorum trium una et gloriosa processio cum per ostium s. Eustachii egre- deretur, ante principales portas transiliens cum ingenti cleri de- cantantis et populi tripudiantis turba, episcopis praeeuntibus et sanctae insistentibus consecrationi, per singularem atrii portam de antiquo in novum opus transpositam tertio ingrediebantur. Et ad honorem omnipotentis Dei festivo opere completo, cum in superiore parte elaborare accingeremur, aliquantulum fatigatos recreabant: et ne laboris aut penuriaj alicuius timore deprime- remur, gratantissime sollicitabant.

Cap. 2y, De portis fusilibus et deauratis.

Valvas siquidem principales, accitis fusoribus et electis sculpto- ribus, in quibus passio Salvatoris et resurrectio, vel ascensio con- tinetur, multis expensis, multo sumptu in earum deauratione, ut nobili porticui conveniebat, ereximus. Necnon et alias in dextera parte novas, in sinistra vero antiquas sub musivo, quod et novum contra usum hie fieri et in arcu portal imprimi elaboravimus. Turrim etiam et superiora frontis propugnacula tam ad ecclesiae decorem, quam et utilitatem, si oportunitas exigeret, variari con-

271

diximus, Htteris etiam cupro deauratis, consecrationis annum in- titulari, ne oblivioni traderetur, praBcipimus hoc modo: Ad decus ecclesiae, quse fovit et extulit illum Sugerius studuit ad decus ecclesiae. Deque tuo tibi participans martyr Dionysi, 1140.

Orat ut exores fore participem paradisi. Annus millenus et centenus quadragenus Annus erat verbi quando sacrata fuit. Versus etiam portarum hi sunt:

Portarum quisquis attollere quaeris honorem ^-^-^^"^^ f^y^'^^ ^V : -, Aurum nee sumptus, operis mirare laborem. '^Xo^^ci a^i^i^'^i \^'o Nobile claret opus, sed opus quod nobile claret, ^^-^^ '^'^ lA oP^'" " Clarificet mentes ut eant per lumina vera ^^^ ^' C / -. '-->'*

Ad verum lumen, ubi Christus ianua vera.//, .• « < ,Ä-i^J

Quäle sit intus in his determinat aurea porta.rwJ^^ ^ fleix^'^'l ' '- Mens hebes ad verum per materialia surgit, ^^ti^vr/y ^t;^/^'- / Et demersa prius hac visa luce resurgit. 5^ KAtt^-^^ > 7^^ ',. * Et in superliminari : ' ■ ' / Voi rirri-

Suscipe Vota tui, iudex districte, Sugeri, Inter oves proprias fac me clementer haberi. Ca^. 28, De augmento superioris partis. Eodem vero anno tam sancto et tam fausto opere exhila- rati, ad inchoandam in superiori parte divinae propitiationis ca- meram, in qua iugis et frequens redemptionis nostrae hostia absque turbarum molestia secreto immolari debeat, acceleravimus et quemadmodum in scripto consecrationis eiusdem superioris operis invenitur, Deo cooperante et nos et nostra prosperante, cum fratribus et conservis nostris tam sanctum, tam gloriosum, tam famosum opus ad bonum perduci finem misericorditer obtinere meruimus: tanto Deo sanctisque martyribus obnoxii, quanto nostris temporibus et laboribus tam diu differendo agenda reser- vavit. Quis enim ego sum, aut quae domus patris mei, qui tam nobile, tam gratum aedificium vel inchoasse praesumpserim, vel perfecisse speraverim, nisi divinae misericordiae et sanctorum auxilii martyr um fretus, totam me eidem operi et mente et cor- pore applicuissem ? Verum qui dedit velle, dedit et posse : et quia bonum opus fuit in voluntate, ex Dei adiutorio stetit in per- fectione. Quod quidem gloriosum opus quantum divina manus in

272

tcilibus operosa protexerit, certum est etiam argumentum, quod in tribus annis et tribus mensibus totum illud magnificum opus, et in inferiore cripta et in superiore voltarum sublimitate, tot arcuum et columnarum distinctione variatum, etiam operturaB in- tegrum supplementum admiserit. Unde etiam epitaphium prioris consecrationis, una sola sublata dictione, huius etiam annalem terminum concludit, hoc modo: 1144. Annus millenus et centenus quadragenus

Quartus erat Verbi, quando sacrata fuit. Quibus etiam epitaphii versibus hos adiungi delegimus: Pars nova posterior dum iungitur anteriori,

Aula micat medio clarificata suo. Ciaret enim claris quod clare concopulatur,

Et quod perfundit lux nova, claret opus Nobile, quod constat auctum sub tempore nostro,

Qui Sugerus eram, me duce dum fieret. Promptus igitur urgere successus meos, cum nihil mallem sub coelo quam prosequi matris ecclesiae honorem, quas puerum materno affectu lactaverat, iuvenem offendentem sustinuerat, aetate integrum potenter roboraverat, inter ecclesiae et regni principes solemniter locaverat, ad executionem operis nos ipsos contulimus et cruces collaterales ecclesiae ad formam prioris et posterioris operis coniungendi, attolii et accumulari decertavimus.

Cap. 2g. De continuatione utriusque operis. Quo facto, cum quorumdam persuasione ad turrium ante- rioris partis prosecutionem Studium nostrum contulissemus iam in altera parte peracta divina, sicut credimus, voluntas ad hoc ipsum nos retraxit, ut mediam ecclesiae testudinem, quam dicunt navim, innovare et utrique innovato opere conformare et co- aequare aggrederemur : reservata tamen quantacumque portione de parietibus antiquis, quibus summus pontifex Dominus Jesus Christus testimonio antiquorum scriptorum manum apposuerat, ut et antiquse consecrationis reverentia et moderno operi iuxta tenorem coeptum congrua cohaerentia servaretur. Cuius immuta- tionis summa haec fuit : quod si interpolate in navi ecclesiae occa- sione turrium ageretur, aut temporibus nostris aut successorum nostrorum, tardius, aut numquam quocumque infortunio sicut dispositum est perficeretur. Nulla enim rerum importunitas rerum

273

auctores urgeret, quin novi et antiqui operis copula longam sustineret expectationem. Sed quia iam incoeptum est in alarum extensione, aut per nos aut per quos dominus elegerit ipso auxi- liante perficietur. Praeteritorum enim recordatio futurorum est ex- hibitio. Qui enim inter alia maiora etiam admirandarum vitrearum operarios, materiem saphirorum locupletem, promptissimos sumptus fere septingentarum librarum, aut eo amplius administraverit, peragendorum supplementis liberalissimus Dominus deficere non sustinebit. Est etenim initium et finis.

Cap, jo. De ornamentis ecclesiae.

Ornamentorum etiam ecclesiae descriptionem, quibus manus divina administrationis nostrae tempore ecclesiam suam sponsam vocatam exomavit, ne veritatis aemula subrepat oblivio, et exem- plum auferat agendi, intitulare dignum duximus. Dominum nostrum ter beatum D i o n y s i u m tam largum tam benignum et confi- temur et praßdicamus, ut tot et tänta credamus apud Deum effe- cisse, tot et tanta impetrasse, ut centupliciter quam fecerimus, ecclesiae illius profecisse potuissemus si fragilitas humana, si varietas temporum, si mobilitas morum non restitisset. Quae tamen ei Deo donante reservavimus haec sunt.

Cap. ji. De tabula aurea superiori.

In tabula illa quae ante sacratissimum corpus eius assistit, circiter XLII marcas auri posuisse nos aestimamus. Gemmarum preciosarum multiplicem copiam, iacinctorum, rubetorum, saphi- rorum, smaragdinum, topaziorum necnon et opus discriminantium unionum, quantam nos reperire numquam praesumpsimus. Videres reges et principes, multosque viros praecelsos,- imitatione nostra digitos manuum suarum exanulare, et anulorum aurum et gemmas, margaritasque preciosas ob amorem sanctorum martyrum eidem tabulae infigi praecipere. Nee minus etiam archiepiscopi et episcopi ipsos suae desponsationis anulos ibidem sub tuto reponentes, Deo et sanctis eius devotissime offerebant. Venditorum etiam gemma- riorum tanta de diversis regnis et nationibus ad nos turba con- fluebat, ut non plus cernere qusereremus, quam illi vendere sub amministratione omnium festinarent. Versus etiam eiusdem tabulae hi sunt:

Magne Dionysi portas aperi paradisi Suggeriumque piis protege praesidiis.

Schlosser, Quollenbuch. l8

274

Quique novam cameram per nos tibi constituisti,

In Camera cceli nos facias recipi, Et pro praesenti ccbH mensa satiari, Significata magis signilicante placent. Quia igitur sacratissima dominorum nostrorum corpora in volta superiore quam nobilius potuimus locari oportuit, quasdam de collateralibus tabulis sanctissimi eorum sarcofagi nescimus qua occasione erepta, quindecim marcas auri reponendo, ulteriorem frontem eiusdem, et operturam superiorem undique inferius et superius deaurari quadraginta ferme unciis elaboravimus. Tabulis etiam cupreis fusilibus et deauratis, atque politis lapidibus impactis propter interiores lapideas voltas, necnon et ianuis continuis ad arcendos populorum tumultus ; ita tarnen ut venerabiles personae, sicut decuerit ipsa sanctorum corporum continentia vasa cum magna devotione et lacrymarum profusione videre valeant, circum- cingi fecimus. Eorumdem vero sanctorum tumulorum hi sunt versus : Sanctorum cineres, ubi caelicus excubat ordo Plebs rogat et plorat, clerus canit in decachordo, Spiritibus quorum referuntur vota piorum, Cumque placent illis mala condonantur eorum. Corpora sanctorum sunt hie in pace sepulta, Qui post se rapiant nos orantes prece multa. Hie locus egregium venientibus extat asylum Hie fuga tuta reis, subiacet ultor eis. Cap. 32. De crucifixo aureo.

Hinc est quod preciosarum margaritarum, gemmarumque copiam circumquaque per nos et nuncios nostros quaeritantes, quam preciosorem in auro et gemmis tanto omatui materiam invenire potuimus, praeparando, artifices peritiores de diversis partibus convocavimus, quo et diligenter et morose fabricando crucem venerabilem ipsarum ammiratione gemmarum retro attol- lerent et ante videlicet in conspectu sacrificantis sacerdotis, ad ornandam domini Salvatoris imaginem in recordatione passionis eius tamquam et adhuc patientem in cruce osten- tarent. Eodem sane loco b. Dionysius quingentis annis et eo amplius, videlicet a tempore Dagoberti usque ad nostra tempora iacuerat. Unum iocosum, sed nobile miraculum, quod super bis ostendit nobis dominus, sub silentio prseterire noluimus.

275

Cum enim haererem penuria gemmarum, nee super hoc suf- ficienter mihi providere valerem (raritas enim eas cariores facit) ecce duorum ordinum, trium abbatiarum, videlicet Cistel- lensis, et aJterius abbatiae eiusdem ordinis, et fontis Ebraldi, camerulam nostram ecclesiae inhaerentem intrantes, gemmarum copiam, videlicet iacinthorum, saphirorum, rubetorum, smaragdi- num, topaziorum, quantam per decennium invenire minime spera- bamus, emendam nobis obtulerunt. Qui autem eas habebant, a comite Theobaldo sub eleemosyna obtinuerant, qui a thesauris avunculi sui regis Henrici defuncti, quas in mirabilibus cuppis toto tempore vitaB suae congesserat, per manum S t e p h a n i fratris sui regis A n g 1 i c i receperat. Nos autem onere quaerendarum gemma- rum exonerati, gratias Deo referentes, quater centum libras, cum plus satis valerent, pro eis dedimus. Nee eas solum, verum etiam multam et sumptuosam aliarum gemmarum et unionum copiam ad perfectionem tam sancti ornamenti apposuimus. De auro vero obrizo, circiter quater viginti marcas nos posuisse, si bene recordor, meminimus. Pedem vero quatuor evangelistis comptum, et columnam, sui sancta insidet imago, subtilissimo opere smaltitam, et Salvatoris historiam cum antiquae legis allegoriarum testi- moniis designatis, et capitello superiore mortem domini cum suis imaginibus ammirante, per plures aurif abros Lotharingos quan- doque quinque, quandoque Septem, vix duobus annis perfectam habere potuimus. Tanti igitur et tam sancti instrumenti ornatum altius honorare et exaltare misericordia Salvatoris nostri acce- lerans, domnum papam Eugenium ad celebrandum sanctum Pascha, vsicut mos est Romanis pontificibus in Galliis demo- rantibus, ob honorem sancti apostolatus b. Dionysii, quod etiam de Calixto et Innocentio illius praedecessoribus vidimus, ad nos adduxit : qui eundem crucifixum ea die solenniter consecravit. De titulo verae crucis domini, qui omnem et universalem excedit margaritam, de capella sua portionem in ea assignavit; publice coram omnibus, quicumque inde aliquid raperent, quicumque ausu temerario in eum manum inferrent, mucrone b. Petri et gladio Spiritus sancti anathematizavit. Nos autem idem anathema inferius in cruce intitulari fecimus.

Principale igitur b. Dionysii altare, cui tantum anterior Altar de tabula a Karolo Calvo imperatore tertio speciosa et preciosa^- Denis.

i8*

276

habebatur, quia eidem ad monasticum propositum oblati fuimus, omatum iri acceleravimus et utrique lateri aureas apponendo tabulas, quartam etiam preciosorem, ut totum circumquaque altare appareret aureum, attollendo circumcingi fecimus : collatera- libus quidem candelabra viginti marcarum auri, regis Ludovici P h 1 1 i p p i, ne quacumque occasione raperentur, ibidem deponentes iacinthos, smaragdines, quascumque gemmas preciosas apposuimus et apponendas diligenter quaeritate decrevimus. Quorum quidem versus hi sunt. In dextro latere:

Has araß tabulas posuit Sugerius abbas Praeter eam quam rex Karolus ante dedit. Indignos venia fac dignos virgo Maria. Regis et abbatis mala mundet fons pietatis. In sinistro latere:

Si quis praBclaram spoliaverit impius aram, JEque damnatus pereat J u d ae sociatus. Ulteriorem vero tabulam miro opere sumptuque profuse, quoniam barbari et profusiores nostratibus erant artilices, tam forma quam materia mirabili, anaglifo opere, ut a quibusdam dici possit, materiam superabat opus, extulimus; multa de acqui- sitis, plura de quibus ecclesiae ornamentis, quae perdere time- bamus, videlicet pede decurtatum calicem aureum, et quaedam alia ibidem configi fecimus. Et quoniam tacita visus cognitione materiei diversitas, auri, gemmarum, unionum, absque descriptione facile non cognoscitur, opus quod solis patet litteratis, quod allegoriarum iocundarum iubare resplendet, apicibus Htterarum mandari fecimus. Versus etiam idipsum loquentes, ut enucleatius intelligantur, apposuimus :

Voce sonans magna Christo plebs clamat osanna, Quae datur in coena tulit omnes hostia vera. Ferre crucem properat qui cunctos in cruce salvat. Hoc quod Abram pro prole litat, Christi caro signat. Melchisedech libat quod Abram super hoste triumphat. Botrum vecte ferunt qui Christum cum cruce quaerunt.

Haec igitur tam nova quam antiqua ornamentorum discri- mina ex ipsa matris ecclesiae affectione crebro considerantes, dum illam ammirabilem s. E 1 i g i i cum minoribus crucem, dum incompa- rabile ornamentum, quod vulgo Crista vocatur, aureae arae super-

277

poni contueremur, corde tenus suspirando: Omnis, inquam, lapis preciosus operimentum tuum, sardius, topazius, iaspis, crisolitus, onix, et berillus, saphirus, carbunculus, et smaragdus. De quorum numero, praeter solum carbunculum, nullum deesse, imo copio- sissime abundare, gemmarum proprietatem cognoscentibus, cum summa ammiratione claret. Unde cum ex dilectione decoris domus Dei aliquando multicolor gemmarum speciositas ab exintrinsecis me curis devocaret, sanctarum etiam diversitatem virtutum de materialibus ad immaterialia transferendo, honesta meditatio insistere persuaderet: videor videre me quasi sub aliqua extranea orbis terrarum plaga, quae nee tota sit in terrarum faece, nee tota in coeli puritate demorari, ab hac etiam inferiori ad illam supe- riorem anagogico more Deo donante posse transfen*i. Conferre consuevi cum Hierosolymitanis et gratantissime addiscere, quibus ConstantinopolitanaB patuerant gazae et sanctae Sophiae ornamenta, utrum ad comparationem illorum haec aliquid valere deberent. Qui cum haec maiora faterentur, visum est nobis, quod timore Francorum ammiranda quae antea audieramus, caute reposita essent, ne stultorum aliquorum impe- tuosa rapacitate Graecorum et Latinorum ascita familiaritas in seditionem et bellorum scandala subito moveretur. Astucia enim praecipue Graecorum est. Unde fieri potuit ut maiora sint quae hie sub tuto reposita apparent, quam ea quae non tuto propter scandala ibidem relicta apparuerunt. Ammiranda siquidem et fere incredibilia a viris veridicis quam pluribus, et ab episcopo Lau- dunensi Hugone, in celebratione missae, de s. Sophiae omamentorum praerogativa, necnon et aliarum ecclesiarum audi- eramus. Quae si ita sunt, imo quia eorum testimonio ita esse credimus, tam inaestimabilia quam incomparabilia multorum iudicio exponerentur. Abundet unusquisque in suo sensu. Mihi f ateor hoc potissimum placuisse, ut quaecumque cariora, quaecumque carissima, sacrosanctae eucharistiae amministrationi super omnia deservire debe- ant. Si libatoria aurea, si fialae aureae, et si mortariola aurea ad collec- tam sanguinis hircorum aut vitulorum aut vaccae ruffae, ore Dei, aut prophetae iussu deserviebant, quanto magis ad susceptionem san- guinis Jesu Christi vasa aurea, lapides preciosi, quaeque inter omnes creaturas carissima continuo famulatu, plena devotione exponi debent. Certe nee nos nee nostra his deservire sufficimus.

278

Si de sanctorum Cherubim et Seraphim substantia nova creatione nostra mutai'etur, insufficientem tarnen et indignum tantaB et tarn ineffabili hostiae exhiberet famulatum. Tantam tarnen propiciationem pro peccatis nostris habemus. Opponunt etiam qui derogant, defere sufficere huic amministrationi mentem sanctam, animum purum, intentionem fidelem. Et nos quidem haec Interesse prsBcipue, proprie, specialiter approbamus. In exterioribus etiam sacrorum vasorum ornamentis, nuUi omnino aeque ut sancti sacri- ficii servicio, in omni puritate interiori, in omni nobilitate exteriori, debere famulari, profitemur. In omnibus enim universaliter decen- tissime nos oportet deservire redemptori nostro. . . . Das Altare etiam quod testimonio antiquorum sanctum nominatur

«Sanctumaltare (sie enim consuevit dicere gloriosus rex Ludovicus tare.» phjijppi ^b infantia sua dum hie nutriretur, se a senioribus loci didicisse, quia cum vetustate, tum defectu fidelis custodise, tum etiam propter frequentem motionem, quae fit nobilissimi apparatus occasione, qui diversi diversis, excellentes excellentioribus festis apponuntur, minus honeste comptum apparebat) ob reverentiam SS. reliquiarum renovare excepimus. Sacratus siquidem lapis por- phireticus, qui superest arae, non minus qualitativo colore, quam quantitativa magnitudine, satis aptus, concavo ligno auro operto, ipsa vetustate interpolata admodum disrupto cingebatur. Cuius concavi faceta compositione in anteriori parte locatum brach i um s. Jacobi apostoli, idipsum litteris interius attestantibus, pervia candidissimi cristalli apertione credebatur. Nee minus in dextera parte uniformiter litterarum apparitione, brachium prothomartyris Stephani recondi, in sinistra vero aeque s. Vincentii levitae

et martyris brachium titulus interius perorabat Assumens

igitur ex devotione audaciam et antiquitati honorem veritatis con- servans, modum et diem detegendi ipsas sanctas reliquias ele- gimus, sacratissima videlicet die martyrii b. martyrum dominorum

nostrorum, VIII. sei licet. Id. Oct Deferentes igitur

in medium praefatam aram, ascitis aurifabris qui locellos istos, quibus sanctissima brachia continebantur, ubi supersedebant cristallini lapides, titulos eorum afferentes, diligenter aperirent, sicut sperabamus, omnia plenarie Deo annuente videntibus cunctis invenimus. Causam etiam repositionis reliquiarum in eisdem locellis invenimus, videlicet quod K a r o 1 u s Imperator t e r t i u s, qui eidem

279

altari subiacet gloriose sepultus, ad tuitionem animae et corporis, de theca imperiali eas sibi assumi et penes se reponi, imperiali edicto assignaverit. Argumentum etiam anuii sui depressione signatum, quod valde omnibus placuit, ibidem reperimus. Nee enim sine causa ante sanctum illud altare Septem lampades in vasis argenteis, quae nos quidem dissoluta referimus, incessanter tarn die quam nocte in sempiternum ardere constituisset, nisi maximam spem et corporis et animae in ss. reliquiarum repositione credidisset. Sumptibus enim illarum et anniversarii sui, et su^M'um refectioni, possessionem suam quae dicitur R u o i 1 u m cum appen- diciis sigillis aureis confirmavit. Hinc est etiam, quod in solenni- tatibus diversis fere sexaginta, magni et honesti cerei sex, quales alibi in ecclesia aut raro aut numquam apponuntur, circa idem altare accenduntur. Hinc est etiam, quod quotiens altare b. D i o- nysii totiens et idem altare nobili apparatu adornatur.

Crucem etiam mirabilem quantitatis suae, quae superposita Kirchen- est inter altare et tumulum eiusdem Karoli, in cuius medio geräth fama retinuit, confixum nobilissimum monile Nantildis reginae uxoris Dagoberti regis ecclesiae fundatoris, aliud vero in frontem s. Dionysii (tamen huic minori nuUum aequipoUere peritissimi artifices testantur) erigi fecimus, maxime ob reverentiam sanctissimae boiae ferreae, quae in carcere Glaucini sacratissimo collo b. Dionysii innexa, cultum et venerationem tam a nobis quam ab omnibus promeruit.

Ea etiam parte abbas venerabilis C o r b e i ae bonae menioriae Robertus, huius s. ecclesiae professüs et ab infantia nutritus.... tabulam argenteam optime deauratam pro recognitione professionis suae et multorum ecclesiae beneficiorum gratiarum actione, fieri fecit.

Chorum etiam fratrum, quo valde gravabantur qui assidue ecclesiae insistebant servitio, frigiditate marmoris et cupri ali- quantisper infirmum, in hanc quae nunc apparet formam, laboribus eorum compatientes, mutavimus; et propter conventus augmen- tationem Deo auxiliante augmentare elaboravimus. Pulpitum etiam antiquum, quod ammirabile tabularum eburnearum subtilissima, nostrisque temporibus inreparabili sculptura et antiquarum histo- riarum descriptione humanam aestimationem excedebat, recollectis tabulis quae in arcarum et sub arcarum repositione diutius foeda- bantur, refici, dextraque parte restitutis animalibus cupreis, ne tanta

28o

tamque mirabilis deperiret materia, ad proferendam superius s. evangelii lectionem, erigi fecimus. In novitate siquidem sessionis nostrae impedimentum quoddam, quo medium ecclesiae muro tenebroso secabatur, ne speciositas ecclesiae magnitudinis talibus fuscaretur repagulis, de medio sustolli feceramus.

Nee minus nobilem gloriosi regis Dagoberti cathedram,

in qua, ut perhibere solet antiquitas, reges Francorum suscepti

regis imperio ad suscipienda optimatum suorum hominia primum

sedere consueverant tum pro tanti excellentia officii, tum etiam

pro operis ipsius pretio, antiquatam et disruptam refici fecimus.

Aquilam vero in medio chori ammirantium tactü frequenti

dedeauratam reaurari fecimus.

Glas- Vitrearum etiam novarum praBclaram varietatem ab ea prima,

^^ quae incipit a »Stirps Jesse« in capite ecclesiae, usque ad eam,

quae superest principali portae in introitu ecclesiae tam superius

quam inferius, magistrorum multorum de diversis nationibus manu

exquisita depingi fecimus. Una quaium de materialibus ad immate-

rialia excitans, Paul um apostolum molam vertere, prophetas

saccos ad molam apportare repraesentat. Sunt itaque eius materiae

versus isti:

Tollis agendo molam de furfure Paule farinam,

Mosaicae legis intima nota facis. Fit de tot granis verus sine furfure panis,

Perpetuusque cibus noster et angelicus.

Item in eadem vitrea, ubi aufertur velamen de f acie M o y s i :

Quod Moyses velat Christi doctrina revelat, Denudant legem qui spoliant Moysen.

In eadem vitrea super archam foederis:

FcBderis ex archa Christi cruce sistitur ara, FcBdere maiori vult ibi vita mori.

Item in eadem, ubi solvunt Hbrum leo et agnus:

Qui Deus est magnus, librum leo solvit et agnus, Agnus sive leo fit caro iuncta Deo.

In alia vitrea, ubi filia Pharaonis invenit M o y s e n in fiscella :

Est in fiscella Moyses puer ille, puella Regia, mente pia quem fovet Ecclesia.

28l

In eadem vitrea, ubi Moysi Dominus apparuit in igne rubi:

Sicut conspicitur rubus hie ardere, nee ardet : Sic divo plenus hoc audet ab igne, nee ardet.

Item in eadem vitrea, ubi Pharao cum equitatu suo in mare demergitur:

Quod baptisma bonis, hoc militiae Pharaonis Forma facit similis causaque dissimilis.

Item in eadem, ubi Moyses exaltat serpentem aeneum:

Sicut serpentes serpens neeat aeneus omnes, Sic exaltatus hostes neeat in eruce Christus.

In eadem vitrea, ubi Moyses aeeipit legem in monte:

Lege data Moysi, iuvat illam gratia Christi, Gratia vivifieat, litera mortificat.

Unde quia magni eonstant mirifico opere, sumptuque profuso, vitri vestiti, et saphirorum materia, tuitioni et refeetioni earum ministerialem magistrum, sicut etiam omamentis aureis et argenteis, peritum aurif abrum constituimus, qui et praebendas suas et quod eis super hoc visum est, videlicet ab altari nummos et a communi fratrum horreo annonam suseipiant et ab eorum Providentia num- quam se absentent.

Septem quoque candelabra, quoniam ea quae Karolus imperator b. Dionysio contulerat, sua vetustate dissipata apparebant opere smaltito et optime deaurato componi feeimus.

Vasa etiam tam de auro quam preciosis lapidibus, ad domi- nicae mensae servicium, praeter illa quae reges Francorum et devoti ecclesiae eiusdem officio deputaverunt, b. Dionysio debita devotione adquisivimus. Magnum videlicet calicem aureum septies viginti uneiarum auri, gemmis preciosis, seilicet iaeinthis et topaziis ornatum, pro alio qui tempore anteeessoris nostri vadimonio perierat, restitui elaboravimus.

Aliud etiam vas preciosissimum de lapide prasio ad formam navis exsculptum, quod rex Ludovicus Philippi per deeennium fere vadimonio amiserat, cum nobis ad videndum oblatum fuisset, eiusdem regis conccvssione sexaginta marcis argenti comparatum, cum quibusdam floribus coronae imperatricis b. Dionysio ob- tulimus. Quod videlicet vas, tam pro preciosi lapidis qualitate,

282

quam integra sui quantitate miriiicum, incluso s. Bligii opere constat ornatum, quod omnium iudicio preciosissimum aestimatur.

Vas quoque aliud, quod instar iustas berilli aut cristalii videtur, cum in primo itinere Aquitaniae regina noviter des- 1157. ponsata*) domino regi Ludovico dedisset, pro magno amoris munere nobis eam, nos vero sanctis martyribus dominis nostris ad libandum divinae mensa? affectuosissime contulimus. Cuius donationis seriem in eodem vase gemmis auroque ornato, versiculis quibusdam intitulavimus :

Hoc vas sponsa dedit Aanor regi Ludovico

Mitadolus *) {sie) avo, mihi rex, sanctisque S u g e r u s.

Comparavimus etiam praefati altaris officiis calicem pre- ciosum, de uno et continuo sardonice, quod est de sardio et onice, quo uno usque adeo sardii rubror a nigredine onichini proprietatem variando discriminat, ut altera in alteram proprie- tatem usurpare, inniti aestimetur.

Vas quoque aliud huic ipsi materia, non forma persimile, ad instar amphoraB adiunximus, cuius versiculi sunt isti: Dum libare Deo gemmis debemus et auro, Hoc ego Sugerius oflfero vas Domino.

Lagenam quoque praeclaram, quam nobis comes B 1 e s e n s i s Theobaldus in eodem vase destinavit, in quo ei rex Siciliae illud transmiserat, et aliis, in eodem officio gratanter apposuimus.

Vascula etiam cristallina, quae in capella nostra cotidiano servicio altaris assignaveramus, ibidem reposuimus.

Nee minus porphyriticum vas sculptoris et politoris manu ammirabile factum, cum per multos annos in scrinio vacasset, de amphora in aquilae formam transferendo, auri argentique materia, altaris servicio adaptavimus et versus huiusmodi eidem vasi inscribi fecimus:

Includi gemmis lapis iste meretur, et auro, Marmor erat, sed in bis marmore carior est.

Pro quibus omnibus Deo omnipotenti et ss. martyribus grates referimus, quod sanctissimo altari, cui sub prsBceptione s. regulae nos a puero offerri voluit, unde ei honorifice serviremus, copiose largiri non renuit.

• ) Eleonore von Aquitanien, Gemahlin Ludwigs VII. — ^) forte nomen

proprium. Ducange.

283

Quia ergo divina beneficia non occultare, sed praedicare, utile et honestum cognovimus, palliorum quod divina manus tempore amministrationis nostrae huic s. ecclesise contulit augmentum designavimus, implorantes ut in anniversario ad propiciandam divinae maiestatis excellentiam, et fratrum devotionem ampliandam et successorum abbatum exemplum, exponantur. Nee enim pro tot et tantis commissis, vel enormitate scelerum meorum, tarn sera quam rara satisfacere poenitentia sufficit, nisi universalis ecclesise suffragiis innitamur.

A[/S SUGERS SCHRIFT ÜBER DIE EINWEIHUNG

VON ST. DENIS,

(Liber de consecratione ecclesiae s. Dionysii. Duchesne SS. IV., 350 ff.)

Gloriosus et famosus rex Francorum Dagobertus,.... cum ad declinandam patris sui Clotharii magni intolerabilem Die alte iram Catulliacum vicum aufugisset, et ss. martyrum ibidem Kirche, quiescentium effigies venerandas tanquam pulcherrimos viros niveis vestibus comptos servitium suum requirere et auxilium promittere incunctanter voce et opere comperisset: basilicam sanctorum regia munificentia fabricatum iri affectu mirabili impe- ravit. Quam cum mirifica marmorearum columnarum varietate componens copiosis purissimi auri et argenti thesauris inaestima- biliter locupletasset, ipsiusque parietibus et columnis et arcubus auro tectas vestes margaritarum varietatibus multipliciter exornatas suspendi fecisset, quatinus aliarum ecclesiftrum ornamentis prae- cellere videretur, et omnimodis incomparabili nitore vernans, et omni terrena pulchritudine compta inaestimabili decore splendes- ceret, hoc solum ei defuit quod quam oporteret magnitudinem non admisit. Non quod aliquid eius devotioni aut voluntati deesset, sed quod forsitan tunc temporis in primitiva ecclesia nulla adhuc aut maior aut aequalis existeret, aut quod brevior fulgo- rantis auri et splendorem gemmarum propinquitati arridentium oculorum acutius delectabiliusque refundendo, ultra satis quam si maior fabricaretur irradiaret. Huius brevitatis egregiae grata occa- sione, numerositate fidelium crescente, ed ad suffragia sanctorum crebro confluente, tantas praefata basilica sustinere consuevit molestias, ut saepius in solemnibus videlicet diebus admodum plena per omnes valvas turbarum sibi occurentium superfluitatem

284

refunderet et non solum intrantes non intrare, verum etiam qui iam intraverant, praecedentium expulsus exire compelleret. Videres aliquando, mirabile visu ! quod innitentibus ingredi ad venerationem et deosculationem ss. reliquiarum clavi et coronae Domini, tanta congestae multitudinis opponebatur repugnantia, ut inter innumera populorum millia ex ipsa sui compressione nullus pedem movere valeret, nullus ex ipsa sui constrictione, quam sicut statua mar- morea stare, stupere, quod unum supererat, vociferare. Mulierum autem tanta et tam intolerabilis erat angustia, ut in commixtione virorum fortium sicut prelo depressae, quasi imaginata morte exanguem faciem exprimere, more parturientium terribiliter con- clamare, plures earum miserabiliter decalcatas, pio virorum suifragio super capita hominum exaltatas, tanquam pavimento adhaerentes incedere, multas etiam extremo singultantes spiritu in prato fratrum cunctis desperantibus anhelare. Fratres etiam insignia dominicae passionis adventantibus exponentes, eorum angariis et contentio- nibus succumbentes, nullo divertere habentes, per fenestras cum reliquiis multoties effugerunt. Quod cum scholaris puer inter fratres erudirer audiebam, extra luvenis dolebam, maturus corrigi affectuose

appetebam

Quia igitur in anteriori parte ab aquilone principali ingressu principalium valvarum porticus artus hinc et inde gemellis, nee altis, nee aptis multum, sed minantibus ruinam turribus angebatur, ea in parte inito directae testudinis et geminarum turrium robusto

valde fundamento materiali, robustissimo autem spirituali

laborare strenue Deo cooperante incoepimus Materiae autem

validissimae nova quadraria qualis et quanta nunquam in partibus istis inventa fuerat, Deo donante occurrit. Cementariorum, latho- morum, sculptorum et aliorum operariorum solers succedebat frequentia, ut ex hoc et aliis divinitas ab hoc quod timebamus absolveret. . . . Bau- In agendis siquidem huiusmodi apprime de convenientia et

materiai. cohaerentla antiqui et novi operis sollicitus, unde marmoreas aut marmoreis aequipollentes haberemus columnas, cogitando, specu- lando, investigando per diversas remotarum partium regiones, cum nullam offenderemus, hoc solum mente laborantibus et animo supererat, ut ab Urbe (Romas enim in palatio Diocletiani, et aliis termis saepe mirabiles conspexeramus) ut per mare medi-

285

terraneum tuta classe, exinde per anglicum et per tortuosam fluvii S e q u a n aß reflexionem, eas magno sumptu amicorum, inimicorum etiam Sarracenorum proximorum conductu haberemus; multis annis, multis temporibus cogitando, quaeritando angebamur: cum subito larga omnipotentis munificentia laboribus nostris condes- cendens, quod nee cogitare nee opinari liceret, decentes et peroptimas

in admirationem bmnium ss. martyrum merito revelavit

Locus quippe quadrariae admirabilis prope Pontisaram castrum terrarum nostrarum confinio collimitans vallem profundam non natura, sed industria concavam, molarum caesoribus sui quaestum ab antiquo offerebat, nihil egregium hactenus proferens, exordium tantae utilitatis tanto et tam divino aedificio quasi primitias Deo sanctisque martyribus, ut arbitramur, reservabat. Quotiens autem columnaB ab imo declivo funibus innodatis extrahebantur, tam nostrates, quam loci affines bene devoti, nobiles et innobiles, brachiis, pectoribus, et lacertis, funibus adstricti vice trahentium animalium educebant, et per medium castri declivium diversi officiales relictis officiorum suorum instrumentis, vires proprias itineris difficultati offerentes, obviabant, quanta poterant ope Deo

sanctisque martyribus obsequentes

Peracto siquidem magna ex parte opere, et compactis novi et antiqui aedificii tabulatis magnoque deposito, quem diu habue- ramus, timore, propter illas patulas antiquarum maceriarum rimas, magnorum capitellorum et basium columnas deportantium dis- ruptionem exhilarati, deaptare soUicitabamur. Cumque pro trabium inventione tam nostros quam Parisienses lignorum artifices consuluissemus, responsum nobis est pro eorum existimatione verum, in finibus istis propter silvarum inopiam minime inveniri posse, vel ab Autissiodorensi pago necessario devehi opor- tere. Cumque omnes in hoc ipso consonarent, nosque super hoc tam pro laboris magnitudine, quam pro operis longa dilatione gravaremur, nocte quadam a matutinarum obsequio regressus lecto cogitare ccepi me ipsum per omnes partium istarum silvas debere procedere, circumquaque perlustrare, moras istas et labores si hie inveniri possent, alleviare. Moxque victis curis aliis, summo mane arripiens, cum carpentariis et trabium mensuris, ad silvam quae dicitur I v i 1 i n a, acceleravimus. Cumque per terram nostram Capreolensis vallis transiremus, accitis servientibus nostris

^86

nostrarum custodibus, et aliarum silvarum peritis, adiurando fide et sacramento eos consuluimus, si eius mensura^ ibidem trabes invenire quocumque labore valeremus. Qui subridentes, si auderent potius deriderent admirantes, si nos plane nesciremus in tota terra nihil tale inveniri posse, maxime cum Milo Capreolensis castellanus homo noster qui medietatem silvae a nobis cum alio feodo habet, cum sustinuisset tam a domino rege, quam ab Amalrico dcMonteforti longo tempore guerras, ad tristegas et propugnacula facienda, nihil tale illibatum vel intactum praBter- iisset. Nosautem quicquid dicebant respuentes, quadam fidei nostrse audacia silvam perlustrare coepimus, et versus quidem primam horam trabem unam mensura? sufficientem invenimus. Quid ultra? usque ad nonam aut citius per frutecta, per opacitatem silvarum, per densitatem spinarum, duodecim trabes (tot enim necessariae erant) in admirationem omnium praesertim circumstantium assigna- vimus, et ad basilicam sanctam deportatas cum exultatione

novi operis operturae superponi fecimus

Der Tantis itaque et tam manifestis tantorum operum intersigniis

Neubau, constanter animati, ad praßfati perfectionem sedificii instanter pro- perantes, quomodo, et quibus personis, et quod valde solemniter Deo omnipotenti consecraretur deliberantes, accito egregio viro Hugone Rothomagensi archiepiscopo, et aliis venerabilibus episcopis, Odone Beluacensi, Petro Silvanectensi, ad id peragendum multimodam laudem, magnoque diversarum per- sonarum ecclesiasticarum cleri et populi maximo conventu de- cantabamus. Qui in medio novi incrementi priorem in consivStentis dolio benedicentes aquam, per Oratorium s. Eustachii dum processione exeuntes per plateam quas Panteria, eo quod inibi omnia emptioni et venditioni teruntur, antiquitus vocitatur, per aliam, quae in sacro cimiterio aperitur, aeream portam rever-

tentes quicquid tanto et tam sancto convenit aedificio de-

votissime compleverunt. Pulcherrimum et angelica mansione dignum superius Oratorium, in honore s. Dei genitricis semper virginis Mari aß, et s. Michaelis archangeli, omniumque angelorum, s. R o m a n i ibidem quiescentis aliorumque multorum sanctorum, quorum ibi nomina subtitulata habentur, dedicantes. Inferius vero in dextro latere Oratorium in honore s. Bartho- lomaßi multorumque aliorum sanctorum, in sinistro autem, ubi

287

sanctus requiescere perhibetur Hippolytus, Oratorium in honore eiusdem, et ss. Laurentii, Sixti, Felicissimi, Agapiti aliorumque multorum, ad laudem et gloriam Dei omnipoten-

tis De termino vero haec est veritatis coiivsistentia, sicut

legitur; si tarnen non obscuretur, in aureo super portas, quas ad honorem Dei et sanctorum deauratas fieri fecimus, epitaphio:

Annus millesimus centenus et quadragenus 1140.

Annus erat Verbi, quando sacrata fuit.

Igitur post illam, quae maiestatis summae opitulatione in anteriore parte de oratorio s. Römani et aliorum celebrata est, consecrationem, nostra .... devotio .... votum nostrum illo con- vertit, ut praefato vacantes operi, turriumque differendo prosecu- tionem in superiori parte, augmentationis matris ecclesiae operam

et impensam pro toto posse, quam decentius, quam glo-

riosius rationabiliter effici posset, fieri inniteremur. Communicato siquidem cum fratribus nostris bene devotis consilio .... hoc Deo inspirante deliberando elegimus, ut propter eam, quam divina operatio, sicut veneranda scripta testantur, propria et manuali extensione, ecclesias consecrationi antiquae imposuit benedictionem, ipsis sacratis lapidibus tanquam reliquiis deferremus, illam quae tanta exigente necessitate novitas inchoaretur, longitudinis et lati- tudinis pulchritudine inniteremur nobilitare. Consulte siquidem decretum est illam altiori inaequalem, quae super absidem ss. do- minorum nostrorum corpora retinentem operiebat, removeri vol- tam usque ad superficiem criptae cui adhaerebat, ut eadem cripta superioritatem sui accedentibus per utrosque gradus pro pavi- mento offerret, et in eminentiori loco sanctorum lecticas auro et pretiosis gemmis adornatas adventantium obtutibus designaret. Provisum est etiam sagaciter, ut superioribus columnis et arcubus mediis, qui inferioribus in cripta fundatis superponerentur, geo- metricis et aritmeticis instrumentis medium antiquae testudinis ecclesiae augmenti novi medio aequaretur, nee minus antiquarum quantitas alarum novarum quantitati adapteretur : excepto illo urbano et approbato in circuitu oratoriorum incremento, quo tota sacratissimarum vitrearum luce mirabili et continua interiorem perlustrante pulchritudinem eniteret.

( Weihe der Fundamente in Gegenwart König Ludwig VII.) ... ad defossa faciendis fundamentis praeparata loca humiliter et

288

devote descendimus. I>ein paraclyti Spiritus sancti consolatione invocata, ut bonum domus Dei principium bono fine concluderet, cum primum ipsi episcopi ex aqua benedicta dedicationis factae proximo V. Idus Junü propriis confecissent manibus cementum, primos lapides imposuerunt, h3niinum Deo dicentes et »Fundamenta eius« ') usque ad iinem psalmi solemniter decantantes. Ipse enim Serenis- simus rex intus descendens propriis manibus suum imposuit, nos quoque et multi alii tarn abbates quam religiosi viri lapides suos imposuerunt. Quidam etiam gemmas ab amorem et reverentiam Jesu Christi, decantantes: »Lapides pretiosi omnes muri tui.« .. .

Insistentes igitur per triennium multo sumptu, populoso ope- rariorum conventu, 8Bstate et hyeme, operis perfectioni .... Medium quippe duodecim apostolorum exponentes numerum, secun- dario vero totidem alarum columnae prophetarum numerum significantes, altum repente subrigebant aadificium iuxta aposto- lum spiritualiter aedificantem. »Jam non estis« inquit »hospites et advenae, sed estis cives sanctorum et domestici Dei, superaedifi- cati super fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide Christo Jesu, qui utrumque con- iungit parietem, in quo omnis aedificatio sive spiritualis, sive ma- terialis crescit in templum sanctum in Domino.«^)

Interea siquidem potissimum de dominorum nostrorum sanctissimorum martyrum et aliorum sanctorum, qui per eccle- siam sparsi diversis colebantur oratoriis, translatione soUiciti, sacratissimas eorum lecticas, praecipue dominorum, ornatum iri votive animabamur et ubi gloriosius adventantium obtutibus et conspicabilius transferrentur, eligentes, aurifabrorum eleganti sive artis industria, sive auri gemmarumque pretiosarum copia illustrem valde fieri Deo cooperante elaboravimus. Et deforis quidem his et huiusmodi pro ornatu nobilem, pro tuto vero intus fortissi- morum lapidum muro non ignobilem circumquaque muniri : extra vero e contra ne lapidum materia apparentium locus vilesceret, cupreis tabulis fusilibus et deauratis decorari, non tamen sicut deceret, prseparavimus. Exigit enim tantorum patrum experta nobis et omnibus magnificentia, ut . . . . sacratissimos cineres eorum preciosori qua possumus materia, videlicet auro obrizo, iacinthorum et smaragdinum et aliarum gemmarum copia operae pretium liquet operiri. Hoc autem unum egregie fieri elegimus,

^) Ps. 85, I. — "2) 2. Ephes. 20.

289

ut ante corpora sanctorum celeberrimam ad libandum Deo, quee

nunquam ibidem fuerat, erigeremus aram Cui etiam cum tabulam

auream, mediocrem tamen, defectus pusillanimitate pr^^pone^e pro- posuissem, tantam auri, tantam gemmarum pretiosissimarum in- opinatam et vix ipsis regibus existentem copiam ipsi s. martyres nobis propinaverunt .... Neque enim ipsi pontifices, qui bis egregie pro officii sui dignitate potiuntur, annulos etiam ponti- ficales mirabili pretiosorum lapidum varietate gemmatos eidem imponere tabulae praesentes abnegabant, verum absentes a trans- marinis etiam partibus ss. martyrum amore invitati, ultro dele- gabant. Ipse etiam rex inclytus perlucidas et maculis distinctas smaragdines, comes Theobaldus iacinctos rubetos, optimates et principes diversorum colorum et valitudinum pretiosas marga- ritas ultro offerentes, nos ipsos ad peragendum gloriose invita- bant. Praeterea tot venales ab omnibus pene terrarum partibus nobis afferebantur, et unde eas emeremus Deo donante offere- bantur, ut eas sine pudore magno et sanctorum offensa dimittere nequiremus .... Nee illuc etiam silere dignum duximus, quod dum prsefatum novi augmenti opus capitellis et arcubus superioribus, et ad altitudinis cacumen produceretur, cum necdum principales arcus singulariter veluti voltarum cumulo cohsererent, terribilis et pene tolerabilis obnubilatione nubium, inundatione imbrium, impetu validissimo ventorum subito tempestatis exorta est pro- cella; quae usque adeo invaluit, ut non solum validas domos, sed etiam lapideas turres et ligneas tristegas concusserit. Ea tem- pestate quadam die anniversario gloriosi Dagoberti regis, cum venerabilis Carnotensis episcopus Gaufredus missas gratiarum pro anima eiusdem in conventu ad altare principale festive cele- braret, tantus oppositorum ventorum impetus prasfatos arcus nullo suffultos podio, nuUis renitentes suffragiis impingebant, ut mise- rabiliter tremuli et quasi hinc et inde fluctuantes subito pesti- feram minarentur ruinam. Quorum quidem operturarumque im- pulsionem cum episcopus expavesceret, saepe manum benedictionis in ea parte extendebat et brachium s. senis Simeonis signando instanter opponebat, ut manifeste nulla sui constantia, sed sola Dei pietate et sanctorum merito ruinam evadere appareret. Sicque cum multis in locis firmissimis ut putabatur aedificiis multa ruinarum incommoda intulisset, virtute repulsa divina, tituban-

Schlosser, Qaellenbuch. lo

290

tibus in alto solis et recentibus arcubus, nihil proferre praevaluit incommodi. »)

XXXVII.

DER SATTEL DER ENiTE.

Aus Hartmanns von Aue (um 1200.) Erec. — ed, H, Haupt, Leipzigs iSjiy S. 236 ff.

Literatur: Schlosser, Elfenbeinsättel des ausgehenden Mittelalters, Jahr- buch XV, 280.

V. 7462. Als uns der meister seite ein frouwen gereite wart üf das phärt geleit, da meisterlicher arbeit vil Werkes ane lac. es het geworht vil manegen tac der wercwiseste man der satelwerkes ie began. ein meister hiez Umbriz,^) der doch allen sinen vliz dar leite für war wol vierdehalp jär unz er in volbrähte dar nach als er gedähte.

V. 7525. Seht wie groz ein grüz st : s6 vil was da niht holzes bi.

^) Im Folgenden ist die Einweihung der neuen Kirche, sowie die Über- tragung der Gebeine der Schutzpatrone geschildert, welche unter großartigem Pompe, in Anwesenheit König Ludwigs VII., seiner Gemahlin uud fast der gesammten geistlichen und weltlichen Würdenträger Frankreichs am Tage des Apostels Barnabas (il. Juni) stattfand.

• ) Haupt denkt an ein Missverständnis aus Hartmanns Vorlage, Chrestien

de Troyes, v. 5303 :

uns G r e z (Grec) tailleurs qui la fist ^?).

291

er was von helfenbeine

und von edelem gesteine

joch von dem besten golde

daz ie werden solde

geliutert in dem fiure:

valsch was im tiure.

von disen mäterjen drin

s6 hete des meisters sin

geprüevet ditz gereite

mit grözer wisheite.

er gap dem helfenbeine

und da bi dem gesteine

stn gevellige stat,

als in diu gefuoge bat.

er mischte dar under

danne golt besunder,

daz muoste dez werc zesamen haben.

an diesem gereite was ergraben

das lange liet von Troyä.

ze aller vorderst stuont da

wie des wart begunnen

daz si was gewunnen

unz daz st wart zerstoeret:

da mite was da gehoeret.

da engegen ergraben was

wie der herre ßnfeas,

der vil listige man,

über s6 fuor von dan,

und wier ze Kartägö kam,

und wie in in ir gnäde nam

diu riebe frouwe Dld6

unde wie er si d6

vil ungeselleclichen liez

und leiste ir niht dez er gehiez:

sus wart diu frouwe betrogen.

an dem hindern satelbogen

s6 was einhalp ergraben .

ir vil starkez missehaben

19*

292

und wie si im boten sande

swie lützel si ins erwande.

bescheidenltche stuont hie

swaz er dinges begie

daz sagebaere wesen mac

von der ztt unz an den tac

daz er Laurente betwanc.

Daz waer ze sagenne ze lanc

wie ers in in stnen gwalt gewan.

jenhalp stuont dar an

wie er die frouwen Lavfniam

ze felichem wtbe nam

und wie er da ze lande was

gewaltic herre £^n6as

an alle missewende

unz an sins Itbes ende.

Da mite der satel war bedaht, daz was ein p helle wol geslaht so er beste wesen solde von stden und von golde. Der phelle was ze rehte tief: vil nä er zuo der erde swief. da stuonden an besunder al der werlde wunder und swaz der himel besliuzet. ob iuch es niht verdriuzet, so wil ich iu ir ein teil sagen und doch michels m^ verdagen. diu vier dement ä stuonden schinlichen da in ir sundervarwe und in ieglichem garwe swaz dem undertaenec ist: ditz meistert ouch starker list. die erde von den vieren stuont mit ir tieren, swaz der dehein man

293

in sinem muote erkennen kan,

an walde od an gevilde

zam oder wilde:

da stuont diu menschliche schaft,

geworht von solher meisterschaft

sam ez wolde sprechen

und bildes reht brechen.

da bi daz mer swebte:

dar inne sam ez lebte

der vi seh, bi den besunder

elliu merwunder

und swaz da büwet's meresgrunt

V. 7642. da stuont ouch daz dritte bi. fraget ir, waz daz si? der luft in siner ahte. die vögele maneger slahte swebten dar inne geweben mit solhem sinne rehte sam si lebten und üf zen lüften strebten, daz fiur mit sinen trachen und mit andern Sachen die des fiures müezen leben, die sach man ouch dar inne sweben.

V. 7669. Beide guot unde gemeit warn die stegereife breite goltreife

gebildet nach zwein trachen. si künde wol gemachen des goltsmides hant der sich's ze vlize underwant. diu zagele si ze munde bugen ir vedern stuonden sam si flugen. ir ougen wären steine

294

vier jächande kleine

vil guot was daz paneP)

ze guotem anblicke

was dar an entworfen sus

wie Tisp6 und Ptramus,

betwungen von der minne,

behert rehter sinne

ein riuwic ende nimen

dö st zem brunnen kämen .

XXXVIII.

DER KIRCHENSCHATZ VON MAINZ IM ZWÖLFTEN

JAHRHUNDERT.

Christian^ Erzbischof von Mainz {124g — 12^1)* Chronicon Mogun- tinum, — Böhmer^ Fontes Rerum Germ. II, 2^8.

Literatur: Piper S. 583; Wattenbach IL, 408, 409.

Scripturus itaque vobis iacturam et oppressionem, qua annis iam centum cepit ruere ecclesia Maguntinensis, ipsius invoco gratiam, cuius ea que sustinuit et adhuc sustinere non desiit mala, iudicio est oppressa. Igitur ut eius miserabilior calamitas quam patitur, et flebilior elucescat, prius quibus honoribus claruit, qui- bus divitiis et omatibus referta fuerit, succincte et breviter disseremus.

Erant ibi purpurarum preciosarum tantae copie, ut diebus festivis totum monasterium, cum sit tamen longum et latum, intrinsecus tegeretur, et tamen adhuc superfuerunt. Erant tapetia et dorsalia mira picture varietate distincta, que operis subtilitate et pulchritudine animos intuentium admiratione delectabant. Preter ista erant et alia, que super pavimentum templi, et scamna, et coram altaribus sternebantur.

Erant palle altarium auro intexte preciose. Inter quas tres

1) paneau, Sattelkissen.

i

295

erant precipue, quarum una estimabatur posse valere marcas centum, alia sexaginta, atque alie non minoris vel parum minoris poterant estimari.

Erat in casulis dalmaticis subtilibus et cappis serieeis et purpureis auro et gemmis intextis preciosus et copiosus thesaurus. Inter que sex cappe precipue erant, quarum una estimata est ad sexaginta marcas, sie enim et obligari poterat, alie quinque minoris erant estimationis. Ex iis duas ego vidi, quarum una vetustate fuit sie consumpta et attrita, quod alicui usui non valebat; data ergo est igni, et reddebat tres marcas auri cum dimidia. Alia que adhue reeentior videbatur, vendita est cum una palla altaris;'quid pro bis aeeeptum fuerit, vel quo devenerit venditum acceptum, penitus ignoratur.

Inter casulas autem sie de quolibet eolore duo paria; due nigre aurifrigiate, et eiusdem operis due dalmatice, et duo sub- tilia, latis aurifrigiis ornata; et hec omnia valde bona. Item due casule de samito albo, et eiusdem fili dalmatice due ; subtilia duo cum auro ornata; omnia valde bona. Item due casule de rubeo samito, et tot dalmatice, et subtilia aurifrigiata valde bona. Item due casule de viridi samito, et tot dalmatice et subtilia aurifrigata valde bona. Item due casule de croceo samito, tot dalmatice, et subtilia valde bona. Una* inter ceteras erat casulas ante paucos dies violacea, latis et magnis aurifrigiis, longa et larga, aureis lunulis et sideribus insertis ; que tanti erat ponderis propter aurum, ut plieari non posset, et in ipsa vix aliquis poterat, nisi valde robustus, divina mysteria celebrare. Vestiebantur tamen illa pon- tifiees et prelati festis preeipuis cantaturi. Sed post evangelium cantato offertorio, f actis oblationibus, illam deponentes, flexibiliorem sumentes, in illa divina perfecerunt.

Item multe tunice diversorum eolorum, videlicet rubei viridis et violacei eoloris, virgulate, crocei, albi, quibus utebantur ministri altarium et acolyti et chrismatis portatores. In albis cingulis humeralibus stolis et ceteris ornamentis, paucis credenda copiosa diversitas. Erant infule vel thiare octodeeim auriphrigiate, chiro- tece valde bone, sedeeim annuli pontificales boni et magni, de robino unus et impositis aliis gemmis minutis, de smaragdo unus, de saphiro unus, de topazio unus. Baculi pastorales duo vestiti argento. Calige octo et tot sandalia. Hec de vestimentis.

296

Nunc de omatu et thesauro ecclesie, et primo de pertica auditis. Erat pertica argentea concava deaurata, que tantum pre- cipuis festis, ut in passione, pentecoste, in dedicatione ecclesie, in festo patroni gloriosi confessoris beati Martini, in nativitate Salvato riskante altare dependebat ; inquavascula suspendebantur quedam ebumea, quedam argentea formarum diversarum, omnia reliquiis plena. In horum omnium medio fulgebat smaragdus sus- pensus catenis aureis duabus, Habens quantitatem et spissitudinem dimidii peponis magni, et per omnia similitudinem Habens peponis, et ipse concavus. Huic solebat aqua infundi cum duobus vel tribus pisciculis parvis, et deposito desuper operculo, cum movebantur pisciculi, simplices et vetule lapidem vivere affirmabant.

Erant tHuribula decem argentea deaurata, et unum aureum Habens auri marcas tres, et acerre undecim. Inter quas una erat de lapide integro onycHino concavo, Habens similitudinem vermis Horribilis, id est ut bufonis; concavitas eius patebat in dorso, ubi et circulus argenteus cum literis Grecis ambiebat. In fronte Huius acerre, quia caput Habebat, simile vermi monstroso, erat lapis topazius valde preciosus, magnitudinem Habens dimidii vitelli ovi ; in oculis eiusdem acerre duo robini, quos carbunculos vocant. AdHuc eadem acerra Habetur Hie, sed gemme non.

Item erant due grues argentee cöncave, que solebant poni iuxta altare Hinc et Hinc, et dorso patebant, impositis carbonibus et tHure vel tHymiamate boni odoris fumum per guttura et rostra emittebant. Erant autem grues tante magnitudinis cuius vive.

Erant libri, qui pro omatu super altare ponebantur, ut evangeliorum epistolarum plenariorum etc., aliqui vestiti ebore sculpto, alii argento, alii auro et gemmis.

Erant pelves quatuor argentee, et urcei diversarum formarum, quos manilia vocant, eo quod aqua acedotum manibus funderetur ex eis, argenteum quedam Habentes formam leonum, quedam draconum avium vel grypHorum vel aliorum animalium quorum- cunque.

Erant candelabra magna duo que iuxta altare ponebantur argentee, et alia minora que super altare ponebantur, quibus rote supponebantur late propter stillicidia candelarum, nescio quot.

Erat Corona magna pendens in cHoro ad similitudinem eius que adHuc pendet ad sanctum A 1 b a n u m, et una in medio templi,

297

atque alie tres minores ante altare sancti Martini, omnes ex argento diligentius fabricate.

Erant cruces argentee portatiles, mire pulchritudinis, quarum due in palmis, due in paschate, due in hebdomada pasche, due in rogationibus, due in die ascensionis domini ferebantur; decem per totum. Erat et una crux tante longitudinis, ut totum brachium magni viri, in qua erant sanctorum reliquie multe et magne. In medio vero continebat de ligno dominice crucis ad quantitatem digiti, ad longitudinem vero palme virilis. Vestita erat hec crux auro purissimo, et gemmis preciosis et multis. Erat et alia crux lignea auro optimo vestita, in qua imago erat aurea domini crucifixi, que imago cuiuslibet communis hominis magnitudinem excedebat, concava sed multum spissa, cuius venter plenus erat reliquiis et gemmis preciosissimis. Dicebatur autem nee Roma- num imperium meliores habere. Hec crux poterat dissolvi mem- bratim in iuncturis, primo in talo, in genubus, in femore, in humeris, in cubito, in manibus, in coUo ubi corpori inherebat; cetera pars corporis, dorsum scilicet et venter, pariter coherebant ; et hoc ideo, ut commodius et securius posset in arca sibi ad hoc deputata specialiter reservari. Hec raro ponebatur, nisi forte pre- sente rege vel alio magno principe, et in festis pasche vel natalis Domini, et pontifice hoc iubente. Cum autem hoc fieri oportebat, tunc in loco valde eminenti in templo super trabem, ubi nuUi alieno patebat accessus, a ministris fidelibus locabatur. In huius imaginis capite loco oculorum erant due gemme, quas carbunculos vocant, tante magnitudinis ut duo vitelli ovorum, qui in tenebris coruscabant. Huic cruci inscriptus erat versus iste:

»Auri sexcentas habet hec crux aurea Hbras.« 

Et nota quod una libra habet duas marcas auri. Sic ergo erant mille et ducente marce auri probatissimi. Nee silendum arbitror : pro speciali huius auri examinatissimo valore, crux ipsa proprio nomine censebatur, vocabatur autem Benna.

De indumentis quotidianis, crucibus, calicibus, ampullis, attinentibus et thuribulis mentionem facere propter multitudinem non bene possum. Sed quia de calicibus dicimus, subiit memoria quod fueram iam oblitus. Erant calices duodecim argentei, omnes deaurati, eiusdem ponderis cum patenis, scilicet de tribus marcis, dempto calice qui pertinebat ad maius altare, et is ceteros dimidia

298

marca precellebat. Cuilibet calici erant speciales ampulle argentee et pyxis argentea ad hostias deputata. Preter hos calices erant tres aurei. In uno horum poterat celebrari, qui etiam suas habuit ampuUas et pyxidem ad hostias ex auro purissimo et margaritis, et peram ad corporalia filis aureis insertis, miri operis et decoris. Habebant etiam calices alii suas peras ad corporalia ex purpura et auriphrigiis adornatas. Erant fistule quinque ad communicandum argentee deaurate. Erant cole argentee novem, per quas vinum poterat colari si necesse fuisset; preter eam que attinebat calici aureo, et hec aurea erat. Hoc aureo calice solus pontifex vel prelatus ecclesie maioris in summis festivitatibus utebatur. Alii duo calices tante erant quantitatis, quod cum ipsis divina mysteria nequaquam poterant celebrari. Erat enim unus maior altero. Minor habebat cum patena marcas auri electissimi octodecim, in cuius pede per circuitum preciosi erant lapides valde, et in patene circuitu limbus eiusdem operis ambiebat, et ipse quidem gemmis preciosis non carebat. Calix maior quot marcas auri habuerit, nescio ; certum autem est, quod spissitudo eius erat digiti, et per totum, tam in pede quam supra, gemmis erat preciosissimis adornatus. Habebat etiam idem calix duas ansas, que poterant manus replere levantis, sicut solent habere mortarii in quibus piperata et salsa preparantur. Huius patena talis erat latitudinis et spissitudinis, quod ipsi congruebat, et ipsa gemmis per circuitum decorata. Hie calix habebat altitudinem unius ulne, et capere poterat dimidium sextarium vini. Nee ab omni homine poterat levari a terra commode.

XXXIX. EIN GOTHISCHER THRONSTUHL.

^^Die Erlösung'- , mittelhochdeutsches Gedicht um 12^0. — ed. K. Bartsch, Bibliothek der gesummten deutschen Nat.-Lit., Bd. XXXVIl Quedlinburg, 1838. S. 14 ff.

Literatur: Bartschs Einleitung bes. S. III. fF. ; Seh au ff 1er, Quellen- büchlein zur Kulturgeschichte des deutschen Mittelalters. Leipzig, 1894. S. 70 und 154.

Der Dichter scheint ein aus Hessen stammender Geistlicher zu sein, der, wie so viele seiner Standesgenossen, selbst praktischer Architekt war;

299

deshalb und wegen der zahlreichen technischen Aasdrücke ist das Bruchstück (eine Beschreibung von Gottes Thron) hier aufgenommen worden

V. 393. Der trön was gemachet wol, als da ein keiser sitzen sol, von golde und ouch von richer hört, geteilt in vier und zwfenzic ort, ^ von Silber, von gesteine, von clärem helfenbeine, von gimmen, margariten. Ja uz allen siten schinen aller hande wes, perlin fin und agathes, truchmus und adamas, turkes und crisopias, alamanden, ascalamus, pintes, allectorius, Jaspis und thopasion, corellen und elitropion, barillen unde gamahie. Gemischet wären under die, gesetzet wol nach listen, gränät und amatisten, crisoliton und rubtn, saffir unde ouch sardtn, smaragden, jachande, gesteine maneger hande. Da lühten ouch vil schöne cristallen, calcidöne, carbunkel und manc edel gestein. Swaz von clärheit ie geschein, zendel und edel stde und allez höhe gesmide, w^re daz bi ein ander gar, blümen aller lei gefar, alle goldes wirdikeit, aller sonnen clarheit, mäne und aller sterne glast, steine und aller berge last,

300

w^re daz allez sonnen schin, s6 schöne künde doch niht gesin, daz ez sich konde glichen ez müse der zierde entwichen.

Daz selbe tabemäkel

ein rötguldin pin&keP)

an der höhe hatte.

Von sechen') was sin latte,

cfedrln die hengelrüden. ♦)

Die ziegel alle glüden

von arabischem golde.

Dar umbe stünt ein dolde*)

von posten und fiölen,

wintburgelin, gargölen,

gesimse dar under,

die alle glich besunder

ir swellen hatten unde kein.

Durch waz moht ich die rede heln?

Piler danne üz träten,

die ouch besunder hdten

ir basis unde ir capitel,

gefieret unde sinewel,

mit loubern meisterlich durchgraben,

tier gestempfet und erhaben,

lintwurm vil und adelar,

vil manger hande könne spar. *)

Da wären ouch üz gewassen')

von formen und tripassen®)

mit vor und ouch mit gäne*)

in rehtem parapäne'®)

gar lobeltche dinster.

») Felder. — *) pignaculum, pignon, Decke. — ') jedenfaUs eine Holzart; vielleicht ist eichen zu lesen. — *) Die »Latten« und »hengelrüden« (Quersparren) bilden das Dachgerüst. — ') Der Vergleich mit der Blumendolde hinkt etwas. — •) Sperlinge. — ^) hervortretend. — ®) Beide Ausdrücke gehen auf das gothische Maöwerk. — ») Diese Zeile ist unverständlich ; der Text wahrscheinlich verdorben. — 10) im rechten Maßverhältnis.

301

XL. DER TEMPEL DES H. GRALS.

Aus dem jüngeren Titurel des Albrecht von Scharf enberg {um i2yo). — Ed, F, Zarncke, Abh. der sächs, Gesellsch, der Wissenschaften. PhtL-Hist, XVII, 4^4 ff,

Literatur: Piper S. 637; Schnaase VI., 262 u. 280; Boisseree, Über die Beschreibung des Tempels des h. Grals. Denkschr. der Akad. der Wiss. zu München I., 335; Weber, Der Dom des h. Gral. Quedlinburg 1868; Droysen, Der Tempel des h. Gral. Bromberg 1872; Zarncke a. a. O. ; Otte, Kirchl. Kunstarchäol. I, 37.

I. Begunnen wirt ze male wie Titurel der reine

in gotes 6re dem gräle ein tempel stifte üz edelm lieht

gesteine und anders niht wan üzer rotem golde, daz dritte lignum al6^, ob man iht holz dar zu bedürfen

wolde.

12. Die ligenden gruntveste di vant er schöne gerizzen. Grundriss. Mit wärheit er da weste wie daz werk nu solde sin ervlizzen.

der stein het mer dan hundert kläfter breite Alumb der kläfter fümfe, von der müre unz an der gr^de

üf leite. ')

13. Sinwel als ein rotunde nach aventiur gehöre. Rund- wit unde hoch : er künde geprüfen wol zw^n unde sibenzic köre gestalt, üzen herdan unde für geschozzen Chore, ieglich kor besunder so richer kost, einn armen hets ver-

drozzen.

14. üf 6rtn siul gewelbet wärt ditz werk so spaehe, Wölbung, an vröuden ungeselbet wäer min herze, ob ich ez noch

gesaehe, einn tempel also rieh über al begarwe: da schein üz rotem golde ieglich edel stein nach siner varwe.

^) bis an den Anfang der Stufen,

302

15. DA sich diu gewelbe reifent nach der swibogen krumbe, von siulen übersweifent vil manic spaehiu liste *) daran alumbe wärt ergraben, mit waeher kunst gewieret; von berlin, von korallen wärt daz werk gein rtcher kost

gezieret,

Bildwerke. 16. über 41 die pfiler obene ergraben und ergozzen

vil engel höh ze lobene als si von himel waeren dar geschozzen in vröuden vluge und also lachebaBre

daz nach ein Wäleis tumbe *) geswom het, daz er bi lebene

waare.

17. Vil bilde in gr6zem werde ergozzen ergraben erhowen, als es der künic begerde crücifixus und nach unser vrouwen, von höher kunst mit richer kost gereinet daz ich da präfens mäz gedagen ; in hän mich solher künste

niht vereinet

r

Altäre. 23. aller Zierde wunder trügen di altaere,

üf i^gltchem besunder k^fse, *) taveln, bilde kostebaere

stünden und dazu ein rieh zibörie,

gesimzet über houbet vil manigem himelkind ze rtcher glorie.

Bewegii- 24. Samit, der grüne gebete,*) gesniten über ringen che Taube. q^ jg jg^i alter swebete für den stoup, und swenne der

priester singen wölt, s6 wart ein borte aldä gezücket: ein tübe') einn engel brähte der kom üz dem gewelbe her

ab geflücket.

25. Ein rat in wider fürte enmitten an der snüre

mit fluge g^n im rürte di tübe und nam den engel, sam

si füre üz dem paradise geltch dem h^ren geiste der mess zu hohem werde, daran der kristen saelde lit diu

meiste.

') leisten? — ^) eine Handschrift hat: ain torscher paier. — *) (Reli- quien)-Kästchen. — *) der grüne (färbe) gewährte. — ^) (Ciboriums-)Taube.

303

20. Diu glasevenster waehe von vremden listen rtche Fenster.

ich waen ie man gesaBhe und ouch ie gehörte dem geliche : sie wären niht mit aschenglas verspannen, ez wären lieht cristallen swächiu kost was gar verjaget

dannen.

27. Berillen und cristallen wart da vür glas gesetzet

da durch begunde vallen des tages s6 vil, daz liht da waer

geletzet

ein ouge, ob ez die lenge vrevellichen

daz werk da wolte schowen, daz wart erwant mit listen

meisterliche.

28. Verwierens niht entwälen wold man, üf die berillen entwerfen unde malen da mit man möht den brehnden glast

gestillen, und ouch der riehen kost zu einer zierde

got und dem gräl zu feren wan er den tempel rtchltch

kondiwierde. 2)

29. Swäz die meister garwe da üf diu glas entwürfen swelherleie varwe si mit dem pensei wolten dar bedürfen, daz wart verwieret mit edelem gesteine,

der ie die selben varwe het nach der art, lieht lüter unde reine.

37. Swer an das dach gedenket, daz was von rotem golde

mit plahmäl überblenket, darumbe daz er niht versniden solde Dach.

die ougen g^n der liebten sunnen glitze:

alsus wart er besorget von meisterlicher kunst mit guter witze.

45. Die köre heten innen all underfiz^) mit müre Chore und dem höchsten got zu minnen näm si aller kost vil gar untüre. Gewölbe.

46. über dl daz gewelbe obene mit saphir was geblaewet,

der heilikeit zu lobene mit keinem andern stein niht under-

strewet.

• ) schmückte. — *) Zwischenraum (Zwischen mauern).

304

wan lütcr licht gestirnct mit kaxvunkel, di sam diu sunne lühten, ez waer diu naht lieht, trübe oder

tunkel.

Uhr. 48. Die zugen ibent und morgen orolöi von kunst der riehen mit listen s6 verborgen, das oug nie kund erkiesen ir

umbeslichen, und giengen doch ir zirkelreichen schöne: die siben tagezfte zimbäl üz golde in kunten wol mit done.

Bilder der ^q. Vil wfenic si vermisten vier edliu bilde starke Eyange- ^^^^j^ ^^^ ewangelisten ergozzen üzer golde manger marke,

ir flüge hoch lanc wit und üzgebreitet; swelch ouge ez da was sehende, des herze wart in jämers

tal geleitet.

Orientie- 52. Swar ie der kör nu waere üz nach der krümt gewente, rung und iedoch was der altaere, däz der priester reht gfen Oriente

^^'"^'l* dar obe sin antlütze müste kferen,

swenne er der kristen saelde und Christes lop zer messe

wolde m^ren.

nung der Altare.

53. Die riht gen Oriente der kör was da der meiste, *)

ir zweier üzgelente het er alein, *) wan er dem hferengeiste geordent was mit aller zierde schöne, mit sunderkost geedelet sit er über al den tempel was

patröne.

54. Der naehst däbi der meide, diu müter was des kindes, daz himel und erde beide gewalticlichen pfliget und des

gesindes. Johannes hier des dritten köres herre Selb zwelfte siner geverten gehüset baten b^denthalb niht verre.

Äußeres 55. Die ecke al üzen wären sinwel gedrasht zu berge.

^^^ die meister niht verbiren von reben stricke, mangerleie

^^^*"^^^* gezwerge

der Chore.

') der größte. — *) er war doppelt so groß als die andern Chöre.

305

wärt von in zu lohne aldar gemachet,

vil merwunder waehe gefrumt an richer koste niht verswachet.

56. Da zwischen an der müre ergraben was, erhowen, ich hän den nächgebüre, ich hänz dafür und wold erz

ebene schowen von ende anz ort daz werc s6 wunnebaere, er stund aldä villthte biz daz sin hüzgenöz enbizzen waere.

57. als üz geschozzen wären die köre mit den ecken, Glocken- den künic niht beswären der k6st enwolt, er hiez üf zwen thürme.

ie lecken ein glochüs hoch sehs gadem über al geliche. swer des niht geloubet der sag von arme, s6 sag ich von

riebe.

58. Si wären der Constanze als ouch der tempel here alumbe zeinem kränze die glochüs standen wol nach gräles ere.

59. Der wende wären ehte und ie als manic ecke,

al nach der köre gepfehte *) kunst unde koste äne niderlecke wärt daz werk nach wünsche voUenfüret. heizt mich dar ieman liegen, ich waen den selten kunst und

koste rüret.

60. Zu iegltchem gademe driu venster zallen wenden,

die spinneP) üzer brademe') darin gedraet; daz werk wol

ougen pfenden

künde üf siner weide g6n der sunnen

ir dach gelich des tempels, ir knöpfe rubin gr6z, die vaste

brunnen.

61. Üf den knöpfen kriuze hoch sn^var lieht kristalle,

dem tiufel zeiner schiutze, wan im da gar gesaget was mitalle

schäch unde mat vor rasten und vor schünden;

daz werde hofgesinde versigelt was vor hellebaeren sünden.

62. Uz gold ein ar gerötet gefiuret und gefunket,

üf iegltch kriuz gelotet : v^rre sehnde nieman des bedunket,

') Maßverhältnis. — '^) Zwischensäule. — 'j ein Stein? Schlosser, Quellenbueh. 20

3o6

Mitlel- thurm.

Aller- )i eiligstes.

wan daz er vlügelinge selbe swebete:

daz kriuz er von der lüter gesiht verlos, darüf er sich enthebete.

63. Ein tum al enmitten stünt in disen allen, von golde üz mangen smitten was da Wunderwerkes an

gevallen, und manic tüsent clär lieht lüter steine: ir zweier wite und hohe und alle ir zierde lac an disem eine.

64. Der knöpf ein lieht karvunkel was michel, gr6z ze lobene, swenn diu naht wser tunkel daz man gesaate beide niden

und obene;

67. Der tempel enmitten inne ein werk het übemche got und dem gral zu minne erbowen schöne, dem tempel

über al geliche, wan daz die kör al sunder altaer wären; daz ander was begarwe daz werc wart al volbräht in drizic

jären.

68. Niht wan ein altaBre darinne wart gehöret

die köre alumbe laere stünden, sus wart richeit dran gekeret:

für diu glochüs stünden rieh zibörie

vol bilde der sanctörum, iegliches brief ') da seite sin histörie.

69. Der selbe tempel riche besundert wart dem gräle,

daz man in staetecliche darinne solt behaltem zallem male,

und üf enbor erhaben in solher mäze,

daz ein sacristi^ wit unde clär darunder was verläzen.

Chor- 70. Zw6 tür vil kostebaere in le den kör da giengen, thüren und (J4 zwischen ein altaßre, üzerhalb darüber kanzel hiengen,

gewelbet, üf zwo spinnelsiuP) gestoUet, ie spannelanc gereifet, da zwischen ie mit sunderspaeh ervollet.

71. Gegetert goldes riche die tür vor allen kören

daz man alumb geliche ez baz gesehen möhte und gehören ;

die wende bi den türen ouch verspenget

het ie ein gater rtche und allez mit gesteine undermenget.

•) Titulus. — '^) Spindelsäulen.

Ornament.

307

72. üf den müren vil gezierde, die die kor da. underviengen mit fremder kondewierde : spinnein stark, darüber bogen

giengen, darüf von golde boume hoch begrünet, mit vögeln übersezzen, die wären alles krieges gar versünet.

73. Daz si volbringen mohten, des wart da vil erfunden,

mit reben gar durchvlohten überäl di bogen: ie zwo sich

oben wunden die über sich nach büge von ander giengen und über die gestule bfedenthalbe kläfter lanc wol hiengen.

74. Darunder was geschozzet wunder waßh florien,

hie rösen breit vol brozzet, wiz unde r6t an boumen und

an zwien mit Stengeln grün, gebleter liljen wize; aller blümen varwe, ieglicher bilde sach man da mit flize.

75. Jeglicher würze blüme gar al der höhen edelen

ze wunniclichem rüme sach man si alle geliche schone

wedelen. mit varwe und al ir forme, als si solden; stingel, krüt und blüde, gelenk und ouch gelöuber üzer golde.

76. Die reben stark von golde waren übergrünet,

als ein rebe wesen solde, und ouch darumb daz ez diu

ougen künet und gab ouch schate vor mangem sunderglaste, durch daz in allen koren die mür mit smaragt warn gemenget

vaste.

77. Diu löuber wären dicke, swenn sich ein luft enborte,

daz man si sunder schricke in einem süzen don erklingen

horte, r^ht als ob sich tüsent valken swüngen in einer schar geliche und schellen klein von golde an in

erklungen'.

78. Die reben überflücket warn mit schar der engel, Engel- als ob si waeren gezücket üz paradis und swenn der reben automaten.

kengel

20*

3o8

Keine Krypta.

Beleuch- tung der Chöre.

der löuber klanc begund wegende fAren

die engel sus gebarten, sam si sich lebeiichen künden r&ren.

79. Der höhste kör der vröne') wart ie wol üz gesundert mit aller Zierden schone ; disiu zierde ist tiurre danne ander

hundert, reb unde engel was dazA bereitet daz wint dar in verholne mit listen gr6z von balgen was

geleitet. *)

80. Per müsic und per üse*) beide hoch und lise,

als ie von dem winthüse der meister dar geleite gap der wise, mit der pfafheit gäbens süz gedcBne,

der engel schar geltche don sunder wort ; jd was ez dannoch

schoene.

81. Als in diu gezierde rlche s6 vil gap vreuden luste,

so sprächens all geliche ,got vater herre!* und slügen sich

zer brüste,

,sit du uns hie verlihen hast solch fere

waz hästu dann zu himele, da er sich hunderttüsentvaltet

m^re ?'

82. Ob si da haßten grüfte? nein, herre got enwelle,

daz under erden slüfte reine diet sich immer valsch geselle, dls etwenne in grüften wirt gesammet! man sol an lichter wite kristen glouben künden und Kristes

ammet.

83. Kleiner unde grözer cristallen geliche den hüten

gldifer unde rözer bälsamvaz da brunnen sam si glüten.

') des h. Geistes. — *) Über solche mechan. Kunstwerke, die schon im Alterthum erwähnt werden (cf. Cassiodori ep. I., 45) und auch aus Liutprands Gesandtschaftsbericht vom Hofe zu Byzanz des nähern bekannt sind, vgl. Ellissen, Analekten der mittel- und neugriech. Lit. V., 234. Anm. 34, sowie die Note Zarncke» zur Ausgabe des Graltempels a. a. O. S. 493 ff., wo zahlreiche Beispiele aus der mittelhochdeutschen Literatur angeführt sind. Sie scheinen durch den vielverbreiteten, auch in die Volkssprachen übersetzten apokryphen Brief des indi- schen Priesterkönigs Johannes an den byzantinischen Kaiser angeregt worden zu sein. (s. Zarncke a. a. O. S. 829 ff.) — •) Mensuralnoten u. Neumen, cf. die bei Du Gange s. v. Usus angeführte Stelle aus dem Interpreten des Hugo v. Reutlingen.

309

üf ie den kor was dristunt zwei gehangen, und üzen vor den koren ie zwei und zwei an riehen golt-

strangen.

84. Dar ob dann engel swebten zw6 kläfter hoch gemezzen, als sie di lieht da hebten, und oberhalp wart mit gesiebt

vergezzen *) der sträng, swie si die engel müsten halten unz üf an daz gewelbe, sus wart da manger riehen kost

gewalten.

85. Vil engel kerzen habten üf kanzel und üf müre

hie gewunden, dort die gestabten ; swie si doch solher koste

nam untüre,

der si von balsem gröze richeit bäten,

doch wolden si von kerzen durch gut gewonheit lichtes

niht geraten.

86. Vil kröne rieh von golde dar üf vil kerzen lühte, gehangen, als man wolde: ein engel habende kläfter zwo

si düchte, er wold die kröne g^n den lüften füren; nieman künde erkiesen, daz si da habte golt mit riehen

snüren.

87. Die altaer zwir gevieret mit lichte warn gemeine,

swenn da wart gezieret gotes tre und unser heil mit amte

reine : des baisam viere bran da zallen ziten

daz wachs mit siner viere müst ie der luht biz an daz

amt erbiten.

88. Sw^lcherleie stimme im tempel wart erklenget, Akustik.

von edelkeit der gimme, von wite und ouch von höhe wart

gelenget der widergalm in hellem döne süze

gelicher wis dem walde, der wider git im meien vöglin grüze.

89. So manger hande geziere möht ich mit sundermaere Biider- geprüfen niht wol schiere : nu merket selb, da was ot nien- schmuck.

der laere

1) Die Stricke verschwanden für das Auge.

3IO

spännebreit über al den tempel inne,

ez waer ergozzen und ergraben und ouch gemalt mit kunst-

richem sinne.

90. Sprich ich nu von gemaele, des wolten si geraten,

diu kunst het d4 vaele, sit si s6 manger varwe steine häten, wan durch bilde antlütze wol gestellet; daz geschach von solcher kunste, di sich von art den steinen

wol gesellet.')

Kanzeln u. 92. Gesimpzct Und gespinnelt die kanzeln warn alumbe,

Heiligen- bilder.

vil schöne darüf gezinnelt man sseh in al der liewen*)

bogen krumbe zweifboten, bihter,') meide, patriarke, märtires, proph6ten: ir briefe Seiten dk materje starke.

93. Darzü die helfe bietent von heilikeit der grözen

und sich der als6 nietent, von milde und von erbermde des

genözen, der in Engellant was kröne tragende:*) da stünden meide kläre, von der krenzen waer man wunder

sagende.

Glocken. 94. Aller stimme ein cröne ist herpfen seiten ziere,

in süzem hellem döne so dinget dannoch fiirbaz arzibiere : ^) zwo glocken wären drüz gedraet mit kunste, die cleckel drin von golde, der richeit zeiner voUekomen

gunste.

95. Diu ein zem tempel solde, di ander zum convente,

so man zem tische wolde öder sus an stritlich soldimente ; ^)

glöckenclanges wolden si nicht m^re

nach klösterlichem orden ünde durch des gräles schar dark^re.

Bilder der 96. Die deinen und di grözen gewelb gar unverdrozzen Wölbung. mit swibogen understözen ie von vier ecken über sich

geslozzen,

^) nur die Gesichter waren gemalt, aber derart, dass sie völlig zu den Mosaiken stimmten. — *) Wölbung. — ') d. i. Bekenner (confessores.) — *) St. Oswald (erwähnt unter derselben Bezeichnung im Titurel Strophe 3570). — ») Ein Stein? — «) Sold.

311

und da di ecke nider was gesetzet,

evangelisten viere warn ie da mit richeit nicht geletzet.

97. Ein smaragt zeiner schtben enmitten dar gevelzet,

man lie des niht beliben dar üf ein lamp mit reiner kost

gesmelzet,

daz kriuz in siner klä., der van gerötet:

daz zeichen hat uns heil erstriten und Lücifer an sim

gewalt ertötet.

98. Üzen was von vreise ergraben und ergozzen, Thatender wie die templeise tägelich in wäfen unverdrozzen Gralsritter, striten ritterlich in grözer herte,

zu dienst dem hferen gräle, damit man in vor valscher diet

emerte.

99. Drte was der porte niht mer al sunder wäne, Portale, di eine gen dem orte der werlde, daz man heizet meridjäne, Kreuz- diu ander het üzvart g6n occidente ^^^^' diu dritt gfen aquilone dännen gtt der wint niht gut prfesente.

100. Ir palas und ir dormter stund gtn meridjäne,

ein kriuzganc wol geformter da zwischen lac, des wären

si niht äne, als er ze brüderschefte wol gehorte : zw6 vorlouben riebe zierten wol vor andern zwein die porte.

loi. Die porten wären riebe von lüter rotem golde,

gestein s6 kosteliche darüf verwiert, ichn weiz wes man

si solde entgelten') län, si warn ot ouch gerichet mit slözen, rieh gespenget, *) also daz in üf erden niht

gelichet.

102, Mit listen man d6 trabte vor ieglicher porten

aller steine slahte, di zu dem riehen grozen werk gehörten, di lägen neben ein ander da bekennet

geschriben bi ieglichem stünt sin art und wie er was ge- nennet.

1) Es war an ihnen nichts auszusetzen. — ) gegittert.

312

103. Sus wären die porten gehöret und mit sünderkost berüchet vil Wunders dran gekferet und hoher künste sunder vil ver- suchet. wie maniger hant di steine w4m gebildet vümf zile ') wit alumbe geboget, ich waen ez mir zu prüfen

wildet.

Orgel- 104. H6ch innen ob der porte gen occidente schöne,

bühne. (Jaz man vil gerne hörte, was ein werk in hellem süzem döne,

ein orgelsank, da man ze höchgeztten

daz ammet mit florieret, als man noch pfligt in kristenheit

vil witen.

103. Ein boum üz rotem golde mit loube und mit esten

der saz, als man dk wolde, vogel vol überal der aller besten, di man an süzer stimme lobt zu prise, von balgen gie dar in ein wint, daz ieglich vogel sanc in

stner wise,

106. Einer hoch, der ander nidere, ie nach der slüzzel leite: der wint zu berge widere was in dem boum gewtset mit

arbeite, swölherleie vogel er wolde stungen, der meister wol bekande den slüzzel, ie dar nach di vogel

sungen.

Jüngstes 107. Vier engel üf den esten, ie zwen an dem ende Gericht. die Stünden äne gebresten, von golde ein hörn ieglicher in

der hende h6t und bliesen di mit grözem schalle, und wincten mit der andern hant reht in der wis : ,wol üf,

ir töten alle!*

108. Da stünt daz jungst gerihte ergozzen, niht gemälet

durch Sünden riwe gesihte v/ärt hie mit der manung riht

entwälet, daz ie nach der süze g^t daz süren: durch daz sol man in vröuden ie gedenken an daz selbe trüren.

• ) Reihen.

313

log. Ein kost von zierde michel da sunder was zu schowen, Fußboden, ünden der onichel darinne was ergraben und erhowen vische und al der merwunder bilde, ieglichz in siner forme, und füren reht als ob si waeren wilde.

HO. Wan r6r alumbe giengen von uzen dar mit lüfte;

den estrich übefviengen cristallen clär, dar under wol mit

gufte sach man si reht, sams in dem wäge lebten: wintmül von üzen verre mit balgen dar den selben bradem

gebten.

III. Des estriches künde gap liebten ougen wise,

als ob ein st mit ünde sich enden regt und doch bedaht

mit ise waer, daz man ez gar durchlühtic saehe und waz von vischen, tieren und merwundern Sturmes da

geschaehe.

DRITTES BUCH.

VIERZEHNTES UND FÜNFZEHNTES

JAHRHUNDERT.

(CAP. XLL— LIV.)

^m^

XLL DIE GLASGEMÄLDE VON ST. ALBANS.

(Ende des XIV. Jahrhunderts?)

Tituli ^^ex vetere m. s, in bibL Bodleiana 7. E. ^/." — Ed, Dodsworth et Dugdale^ Monasticon Anglicanum, Ed. IL London, 1682. vol. 7, 181 ff.

Literatur: Beiträge S. 149 u. 152; vgl. Jahrbuch Bd. XVII, 84.

Hic subscribuntur metra illa omnia, quae ponuntur in claustro Kreuz- monasterii sancti A 1 b a n i in fenestris, proclariori historiarum intel- ß^'^s- ligentia adipiscenda.

1. Sara licet vetula praegnans hic stat patriarcha. Praegnans virgo pia stat et hic cum prole Maria. Anna diu hic sterilis se fit flendo Samuelis.

2. Hic muri Jericho flatu cecidere sonoro, Hic parit ut virgo, templum pacis ruit ultro. Hic in iEgypto simulachra ruunt quasi toto.

3. Hic aqua de silice bibat ut plebs, defluit ecce. Föns olei Romae cibat ut populum, fluit hicque. Hic stat vas et aquaB quod potum praestat Heliae.

4. Hic Helizeus aquas in dulces vertit amaras. Hic Jesus in vinum metretas vertit aquarum. Hic Moyses et aquas en stanti reddidit aptas.

5. Hic fons Nicopolis cunctis bene subvenit aegris. Föns sacer hic et aquae bene mundat crimina quaeque. Morbos quoscunque piscina lavat Siloesque.

6. Hic per contactum cadit Osa levita retrorsum iEgra Jesum tetigit mulier, mox sana recessit. Tangere dum voluit regi manus hicque stupescit.

318

7« Hie modo per Moysen mare dividitur rubicundum. Imperat hie Christus, sistit mare ventus et eius. Jordanis flumen hie dividitur per Eli am.

8. Hie mare divisum Moyses intrat gradiendum.

Hie supraque mare Christus, Petrus ambulat atque. Hie intrat Pharao, rediit mare, tangitur ergo.

9. Hie dum Susanna fert, easta probatur Osanna. Hie aceusata stat adultera salviiieata.

Hie mandatque dari prolem Salomon meretriei.

10. Hie per eollirium Raphael iuvat eeee Tobiam.

Per sputumque lutum eurat Jesus hie quoque caecum. Perque oleum merum sanat Samarita plagatum.

11. Dum parat ipse patri Jaeob eseas eomplaeet illi. Dum lux fit veluti, plaeuit Jesus ae bene patri. Dumque Joseph refeeit patrem, pater ae benedixit.

12. Filius hie viduae preee rursus vivit Heliae. Alter et hie obiit, Christo danteque revixit. Tertius hie stratus Bliseo statque levatus.

13. Terruit per tonitrum populum Deus hie inimieum. Terruit et hie homines Jesus hune eaptare volentes. Terruit et hie plebem, regem Deus ae Pharaonem.

14. Dum eogitat Josue, stat pausans solque sororque. Dumque Jesus patitur, soror obstat, sol tenebratur. Dum rex fert signum, sc traxit solque retrorsum.

15. Fictores Josuae fuerant hie Gabaonitae

Hie Christus Cleophaß se finxit longius ire. Hie et Aehis regi fietu plaeuit David uti.

16. Idola eonsuluit Oeeasias rexque reeessit. Christum pereoluit Abagarus rexque revixit. Vitam dum flevit, Eseehias rexque redemit.

17. Stirpibus esea datur caeli quae manna voeatur. Hie sedet in coena cum Christo plebs duodena. Melehisedee Abrahae panem vinum dedit eeee.

319

i8. Dum citharaque canit, David ictu pene perivit.

Per pacis signum studet hie fraus perdere Christum. Basia perque doli fert Amasa vulnera fratri.

19. Samson caecatus stat et hie male ludifieatus, Hie illudebat Christo plebs ae feriebat.

Hie subsannatum tulit plebisque saeratum.

20. Jurgia sponsarum fert Lameeh verbera et harum. Eeee flagellatur orbs per quem salvificatur.

Hie A e h i o r" vinclis vale multaturque flagellis.

21. Hie proboque gravi redeunt a principe missi. Hie a plebe Jesus illuditur est quoque eaesus. Hie exprobatur David, a Semeyque gravatur.

22. Hieque ferunt alii, pro vita solet reereari.

Hie Christusque erueem daret ut vitamque salutem. Hie Isaae ligna fert, fiat ut hostia digna.

23. Hieque per insidias lapidatus erat Jeremias. Hie elavisque Jesus iaeet in ligno erueifixus. Hie Sarra eeeidit, Isaias ae requievit.

24. Dirutus ae Elephas agat ut bene praelia Judas. Confossusque Deus ut homo sit vivifieatus. Absalon est stratus, David ut sit salvifieatus.

25. Hieque Josep esesum eredens Jaeob ingemit ipsum. Hieque suum natum plangit virgo erueiatum. Oeeisum flentes Abel stant eeee parentes.

26. Sie in eisterna Josep ast fuit haee mora parva. Christus sie gelidae fuit infra viseera terrae. Piseis erat trinis Jonas seu ventre diebus.

27. Sieque Jonas eaeti rediit de ventre marini. Clauso sie saxo prodiit Jesus e monumento. Urbe velut elausa Samson perfregit ad extra.

28. Salvus a morsu Daniel rapidoque voratu.

Sie Stigis a faeula. stat Adam bene salvus et Eva. A flamma pueri seu sunt hie salvifieati.

320

29. Hicque rubo dominus focus apparet velut ardens. Apparetque piae Jesus hie surgendo Mariae. Hie Abrahae trinus apparet sed Deus unus.

30. Hie et translatus est Ennoe et veneratus.

Hie seandensque polum Jesus aecipit a patre regnum. Hie eurru elausum petit Helias paradisum.

31. Ars nova seribendi datur hie nova lexque regendi. Ad fandum variis datur hie nova gratia unguis. Linguarum prima fuit hie divisio faeta.

32. Hie unum salvat, hie alterum Pharao dampnat. Dat Jesus hie dignis plaudenda dolenda malignis. Hie Nabuehodonosor intersedet agmina eensor.

Explieit.

Hie subseribuntur metra omnia, quaö ponuntur in fenestris Bibiio- in domo libraria monasterii praBdieti.

1. Doetor eram mmimus, doeui magis ipse [ ]

Pastor et egregius rexi magis imo regendus, Mitram deposui, libro studioque vaeavi.

Ruffus eam sumpsi loea libris haeeque paravi.

2. Decor Donatus sum radix grammatieatus. Ortographusque voeor Dindimus hieque loeor.

Sum quantus dat opus minus et maius Priseianus. Derivans quis ego fert stilus Hugueio.

3- Rethor erammagnus Marcus Cieero vocitatus. Alter ego dictus Salustius aemulus eius.

Müsse US. Ipse poeta fui primusque poetiea scripsi. Orpheus. Ipse- secundus ei manes modulamine flexi.

4- Dieor Aristoteles, direxi philosophantes. Ac ego Porphirius doetor monui logieantes. Nuncupor ipse Plato, moralia eivibus apto. Ipseque Pitagoras do normas moribus aptas.

321

5. Chrisippas. Dixi quis cubicus numerus sit quisque quadratus.

Nichomachus. Ac cgo cur impar numerus mas, femina impar.

Dixi quot Guido moduli sunt in monicordo Quotque tenet cithara unchalusve viella.

6. E u c 1 i d e s vocitor, magnus fueram geometer. Circi quadrator Archimedes ego dicor. Maximus astronomus reputatus eram Tholo-

maeus Magnus et Albimasar introductor vocitabar.

7. Moyses. Lator cram veteris primaevus scribaque legis.

Aaron. Frater eramque suus primus legisque sacerdos. Sol legis fueram Rabi-Moyses mihi nomen, Ipseque sal legis Rabi-Salomon vocitatus.

8. Petrus. Claviger eccIesiaB sera legis eramque novellaß. Paulus. Legifer in gentes legem docuique salutis.

Athanasius. Dixi symboHce quae debet credere quisque. Alex an. Johan. Scripsi rethorice quis quomodo crederet atque.

[Constant.]

9.justiiiianus[lmp.]Duximus in quinas duo legum millia libros. Gratianus [mon.] lunximus et sparsas multas in canone causas. Accurtius. Legum doctor eram, dubias patulas faciebam. Hugutius. Alter ego iuris bonus enucleator et eins.

10. Benedictus. Regula claustralis per me viget et monachalis. Augustinus. Per me lata prius stat normaque canonicatus. Bernardus Illius dubia declaravi quasi cuncta.

[Cassinensis.]

Nich. Trevet. Istius obscura manifestavi quoque plura.

1 1- Magnus eram medicus, Hy poeras sum nomine

dictus. Alter et egregius vocitatus eram Galienus. Gu Helm US [chirurg.] Emplastri cura sanavi vulnera plura. Brunus [chirurg.] Ossaque confracta mea fecit potio recta.

12. [Deremm crescen- De agricultura dederam nova dogmata plura.

tiis].

Paiiadius.Virgilius. Arteque de simili post pascua rura retexi.

ßcblosaor, Quellenbacb. 21

322

Petr.Barthoiom«eus. Quomodo plantabis vites, docuique putabis. [De rerum naturis]. Quando seresque metes scripsi quoque ilorida

carpes.

Pres!))- Ibidem. De pictura presbiterii monasterit supradtcti\

lerium. Die ubicumquc vides sit pictus ut agnus et ales

Efiigies operis sexti patris ista Johannis

Esse vel in toto [ ] vel in faciendo.

Est opus hoc unum, causavit cum faciendum.

Attamen illius inceptor erat capitalis.

Nomine Willelmus Blackney cognomine dictus.

Obsequioque sibi functus custosque sigilli.

Intulerant fratres varii sanctum venerantes.

Quorum Willelmus Prior Albon substitit unus.

Alter Willelmus Wallingford clavigeratus.

Tertius et primus Willy sacrista Johannes.

Post illos quartus Albonque Thomas cameratus.

John Thortun quintus bursarius ofBciatus.

Walley devotus vir sextus Bartholomeus.

V alt am septenus dives durusque Ricardus.

Octavusque Thomas Wittun, vir münere parcus,

Pauperibus nonus Rüssel dans aera Ricardus

Willelmus decimus Lichfeld, vir corpore parvus.

Ast animo largus et more satis generosus.

Contulerant isti: sint propterea benedicti.

XLII.

DER PALAST DER FAMA.

Chance r, The house of Farne {geschrieben im Jahre ij8j). — ed. Tyrwhitt, Ihe poetical works of Geoffrey Chaucer, London, j8y4, S, ^79 ff,

Literatur: ten Brink, Chaucer-Studien 1870, S. 88 f.; Ders., Gesch. der engl. Literatur, IL, S. 33 fF., bes. S. 107 fF. ; Paul, Grundriss der german. Philologie, IT, i. S. 692 ff.; Willert, House of fame. Diss. Berlin, 1883; Des- selben Ausgabe, Berlin, 1888, ist mir nicht zugänglich.

323

Es ist bemerkenswert, dass Chaucär im J. 1389 zum Aufseher der könig- lichen Bauten (clerk of the kings works) ernannt wurde und u. a. die Restaura- tion der St. Georgenkapelle inWindsor leitete, (ten Brink, Lit.-gesch. a. a. O., S. 128.)

I, V. 119. But as I slept, me mette I was, Within a temple ymade of glas, In which there were mo') images Of gold, Standing in sundry stages, In mo rieh tabernacles, And with perrie mo pinacles, And mo curious portraitures. And queint*) manner of figures Of gold worke than I saw ever.

But certainly I n'ist never Where that it was, but well wist I, It was of Venus redely This temple, for in portreiture I saw anon right her figure Naked, fleeting in a see. And also on her head, parde, ^) Her rose garland white and red, And her combe to kembe her hed, Her doves, and dan*) Cupido, Her blind sonne,') and Vulcano, That in his face was füll browne.

But as I romed up and downe, I found that on the wall there was Thus written on a table of bras: »I woll now sing, if that I can, The armes, and also the man*) That first came through his destinie Fugitife fro Troy the countrie Into Itaile, with füll much pine, Unto the stronds of Lavine:«  And tho began the story anone, As I shall teilen you echone.

^) f. more. — *) f. quaint, wundersam. — ^) frz. parbleu. — *) lat. domnus, Sir. — *) son — •) Die bekannten Anfangsverse der Aeneis: Anna virumque cano.

21*

324

First, saw I the destniction Of Troy, through the greek Sinon, With his false untrue forswearings, And with his chere and his lesings Made a horse brought into Troy, By which Troy ans lost all hir joy.

And after this was graved, alas, How Ilion Castle assailed wasJ)

III, V. 94. All was of stone of berile,

Both the castell and the toure,

And eke') the hall, and every boure,

Without peeces or joynings,

But many subtell compassings,

As babeuries and pinnacles,

Imageries and tabemacles,

I saw, and füll eke of windowes,

As flakes fallen in great snowes;

And eke in each of the pinnacles

Weren sundry habitacles.

In which stooden, all withouten.

Füll the Castle all abouten,

Of all manner of minstrales.

And jestours, that teilen tales

Both of weeping and of game.

V. 203. I gan forth romen tili I fonde

The castell yate on my right honde, Which so well corven was, That never such another n'as, And yet it was by aventure, Ywrought by great and subtill eure; It needeth not you more to teilen To make you too long dwellen Of these yates florishings,

^) Es folgen eine Reihe von Scenen aus der Aeneis bis zur Ankunft des Aeneas in Italien. — *) alt f. even, auch.

325

Ne of compaces, ne of karvings Ne how the hacking in masonries, As corbettes, and imageries.

XLIII.

DIE WANDGEMÄLDE DER BIBLIOTHEK DES PRÄMONSTRATENSERSTIFTES IN BRANDENBURG.

(Anfang des XV. Jahrh.)

Hartmann Seh edel, Miscellancodex no, 418 der Münchener Bibliothek {^geschrieben im Jahre 1466). — A. Schultz, im Jahrbuche der k. preuß, Kunstsammlungen, /, ^5 ff. — Vollständig (mit den ausführlichen Inschriften) im Jahr- buche Bd. XVII, S. 96 ff.

Literatur: Wattenbach, H. Schedel als Humanist, Forsch, zur deutschen Gesch. Bd. XL, 349; Beiträge S. 147 fF.; Jahrbuch a. a. O. S. 84 ff.

Picture nobiles Septem arcium liberalium et me- chanicarum, theologie et medicine cum pulcerrimis sentenciis philosophorum.

Vir barbatus in bireto: Tullius. »Philosophiae est omnium Gem. der rerum divinarum et humanarum rationes investigare.« Hec in libro Pi^iio- de utilitate. '°P^^^-

Rethorica. Ymago mulieris, Habens in manibus ramos ex fioribus.

Loyca. Ymago mulieris stans, Habens pulpitum ante se et Hbrum apertum, in quo scribit.

Quarta Gramatica. Ymago pulcre mulieris, Habens palmi- terium in manu una et virgam in altera et stat.

Quinta PHilosopHia, scienciarum domina. Ymago mulieris ornata in vestimentis satis (sie), sedens, Habens sceptrum in manu sinistra et ante se pulpitum cum libro aperto, super quo ponitur manus (?) dextra.

Seneca. Ymago viri antiqui. »PHilosopHia animum format et fabricat, vitam disponit, affectos regit, agenda et omittenda demonstrat.« Hec ad Lucillum (Lucilium) epistola XVL

326

Secunduni triplicem philosophiam, videlicet rationalem, naturalem et moralem, exorta est sciencia triplicis sermonis, scilicet congrui, veri et omati. De congruo sermone est gramma- tica, de vfero est loyca. De omato sermone est rethorica.

Prima harum dicit: »Scribo perfecte, que scripsi perfero recte.c

Secunda vero sie dicit: >A falsis verum doceo discernere clerum.« 

Tercia autem gloriatur sie:

»Media docenditradocum floreloquendi.« 

Hoc autem tri vi um.

»Mathematice quadrivium concomitatur, quod est aris- metrica, musica, geometria et astronomia. Arismetrica est numerorum sciencia. Vocatur ab Ares, quod est virtus et rismus (sie), numerus. Musica est divisio sonorum et vocum varietas. quaß ab aqua vocabulum sumpsit. Geometria est fons sermonum et origo dictionum et interpraetatur mensura terre. Astronomia est disciplina investigans spacia motus et reditus celestium cor- porum certis temporibus.« Hec Hugo.')

Hec sunt que in una parte parietis depicta et scripta sunt. In eodem pariete sunt infrascripti versus scripti:

»Qui legis hos flores verborum corrige mores.

Philosophia sequere, bene fac, maledicta verere.

Parcus utaris verbis et honesta sequaris.

Sit tenuis victus, aqua potus, asper amictus.

Et bibe raro merum, quia turbant pocula verum.

Nam non viciosus homo fit magis ingeniosus.«  In alio pariete. In quolibet latere unus senex. Primus habet ritmum talem: »Mihi videtur primam operam dandam esse artibus, ubi fundamenta sunt omnium et pura simplaque veritas aperitur.«  Hec Hugo in Didascalicon. Secundus senex ab alio latere sie dicit : »Cuiuslibet regni gloria crevit in immensum splendorem, artium liberalium studia in eo floruerunt.« Haec Alexander*) de naturis rerum.

') Hugo von S. Victor, berühmter Polyhistor des XIII. Jh. — *).Neckam.

327

Ymago mulieris, Habens llbrum in manu dextra et cum sinistra ostendit cum digito Stellas celi. Et habet scriptum supra : Astronomia.

Secuiida ymago similiter mulier in modum virginis, Habens circulum in manu dextra et triclinium in sinistra et Habet scriptum supra se: Geometria.

Tercia musica. Mulier decora satis, cantans in citHara.

Quarta arismetica. Mulier, Habens in manu tabulam cum cififris.

Infra illas ymagines continetur Hoc scriptum:

»Inter omnes prisce autoritatis viros«, etc. — — — — Dicta sunt HaBC venerabilis Boecii in arismetica sua, capitulo primo.« ')

In alia parte parietis depicta est apoteca cum pixidibus, Gem. der in qua appoteccarius content in mortario species. Item medicus Medicin. senex disposicionis gravis cum omni Honestate tangit pulsum mulieri pulcre. Item infirmus in lecto decubans, coram quo stat puella pulcra, Habens flabellum in manu, in alia cant(a)rum porri- gens egro, ut bibat. Circa quam stat matrona Honesta, que lamen- tatur. Item medicus iuvenis conspiciens urinam.

•

Sanctus Cosmas in latere dextro cum pixide in manu et cum dyademate in capite. Sanctus Damianus similiter in latere sinistro. In medio est ymago mulieris pulcre, sedens in solio alto, pulpitum cum libro aperto, manum teiiens dextram in librum, in sinistra pixidem, coronam in capite, ritmum supra se : M e d i c i n a. A lateribus in parte dextra circa Sanctum Cosmam Avicenna, in manu tenens diffinicionem medicine primo canone (?), in alia parte circa et retro Sanctum D am i an um loHannicius, dicens in ritmum: »Medicina dividitur in duas partes, ut in lohannicio etc.« 

Ars scripturarum.

Ymago vetule sedentis, Habens in manu recta colum et in alia librum apertum scriptum.

Duo simul disputant, inter quos stat scriptum: SopHiste.

>) De inst, arithm. I., i.

328

Ymago rectoris scolarum, habens virgam in manu una et palmiterium in alia; coram sedent scolares studentes.

Item cathedralisO scribens.

Item faber, habens librum in manu una, in alia icnrcipem et malleum.

Sacra theologia.

Gem. der Ymago mulieris pulcerrima, sedens in solio, coronam regis

Theologie, in capite, sub qua est infula episcopi, habens sceptrum in manu dextra, pomum in sinistra, cum crinibus extensis, librum ante se apertum in pulpito iacentem.

Sanctus Gregorius sedet in sede, librum apertum in pul- pito iacentem, longum baculum cum cruce in alia manu.

Sanctus leronimus, depictus sicut cardinalis, sedens in catedra, scribens ad librum in pulpito iacentem. In alia manu librum tenet in sinu apertum.

Sanctus Ambrosius

Sanctus Augustinus f^" ^^^^ episcoporum.

Isti quatuor doctores locantur in quatuor angulis, mulier in medio; circumstant retro doctores, in una parte unus cardinalis cum certis monacis, in alia parte episcopus cum infula cum certis similiter coniunctis religiosis et studentibus, habentes libros in manibus.

Inferius sub regina depictus est fons in loco viridi, circum-

cinctus muro, ex quo exeunt rivuli, irrigans locum viridem, super

quo est rickmus (sie): »Theologia est fons et origo om-

nium virtutum.« 

Gem. der Depinguntur due ymagines pulcerrime in specie mulierum,

Juris- que sedeant insimul in loco alto et elevato, prehendens invicem

prudenz. manus dextras. In sinistro vero quelibet teneat sceptrum. In capi-

tibus habent Coronas aureas. Una a dextris habet sub se lunam ^)

sub pedibus suis et ibi stat scriptum: lex civilis. Ea que a

sinistris habet solem sub pedibus suis et continetur ibi scriptum:

lex canonica. Circumstantes vero sunt doctores in habitibus

^) Kalligraph. — *) Biese Attribute beziehen sich auf den bekannten mittelalterlichen (von Dante verworfenen) Vergleich der beiden höchsten Gewalten mit Sonne und Mond.

329

•

doctorabilibus et nigrantibus, senes et iuvenes, bireta in capite, vestibus longis decenter ordinatis. Primum duo, qui prelocantur aliis, in quolibet latere ipsorum; quilibet habet pomum in manu dextra et librum clausuni in sinistra.

Pictura. Lanificium.

HIc panni suspensi super falanga cum kartensi^) per virum Gem. der et mulierem laborantur; hie venditur pannus et est pannicida. mechani- Mulier comparat et emit, pannicida cum ulna extensa vendit- ^^^^^ Alter pannos eidem aptat. Hie fiunt funes per virum cum auxilio mulieris. Hie mulier sedet, facit telum. Alia mulier apportat glo- meros tele in sacco de rethi. Hie lana percutitur, vulgariter ,wollengeslagenS per virum in jopula (sie) stantem, coram quo stant sponte cum lana. Hie net mulier. Hie sedet sartor faciens tunicam. Hie mulier cum sartaore (sie) virum iuvans. Hie mulien que jgaren wint auf den haspel*. Hie sutor faciens calceos et magister scindens et aptans pellem ad calceos.

Pictura. Armatura.

Item lapicida adequans et aptans lapidem. Item ferens lapides lateres in scapulis. Item ediiicator edificans cum lapidibus domum. Item fodiens terram. Item balistarius. Item faciens tela et aptans. Item gladiator mundans gladios. Item duo carpentarii simul labo- rantes cum securibus in ligno magno et longo. Item duo, qui super incude omant pileum ferreum. Item faber faciens babata (sie) et alia.

Pictura. Navigacio.

Item navis magna cum velo extenso, a qua deportantur bona ad terram, scilicet vasa et cetera bona. Item sedet mercator et numerat et dat alteri florenos et grossos. Item sunt duo, qui simul tractant de bonis emendum aut vendendum et unus indicat alteri pecuniam quia (quasi ?) florenum. Item institor cum speciebus.

») (Weber)-karde?

\

330

mitris, escariis, pannis de serico et aliis. Circumstant homines ementes et institor cum libra species ponderat. Item apportantur galline in foro sporta per mulierem. Venit alia extrahens pecu- niam a bursa et emens eas. Item apportantur ad forum, auce, ova, triticam etc. ludeus superveniens emit aucam. Item appor- tantur tela per mulierem. Item saccus per rusticum.

Pictura. Agricultura.

Item pomerium pulcerrimum, circumvallatum muro, Habens portam. In quo pomerio sunt arbores in parte una dense, sub quibus latitat vir et mulier se simul amplexantes. Item in alia parte gramina viridia cum floribus et rosis et ibidem scampnum ex graminibus, super quo sedeat vir cantans in lutnia cum crinali de rosis in capite in latere dextro; in alio latere sedet mulier cantans in cithara, bene ornateque vestita, in capite habens Cri- nale pulcerrimum ex pennis pavonis consertum. Coram ipsis est vas aut fons cum aqua, in quo vasculi positi sunt cum potu et ex ea exeunt meatus irrigantes ortum et sunt circumcirca rami de rosis pulcris albis et rubeis. Item extra ortum est campus. Hie sunt mulieres mecientes frumentum, nudipedes pulcre, quarum una bibit, pileum super caput habens de Stramine. Hie aratur rusticus. Hie alter seminat. Hie puella defert gramina abscisa. Hie servus cum falce magna deponit gramina in prato viridi. Hie apportatur fenum iam exiccatum per duas mulieres aut puellas indutas camisiis. Hie quidam, qui facit cumulum (sie).

Pictura. Venatio.

Item silva dumosa arboribus, circa quam extensum est rethe, ad quod diversa compelluntur accurrere animalia, scilicet cervus, lepus, hynnulus, que canes multi insequuntur, aliqua mordicando, aliqua ad rete veniunt. Hie venator vulnerat ursum, quem adiu- vant canes. Hie domicellus fistulat in cornu, sedens in equo. Hie falconarius, in equo sedens, faciens evolare falconem aut accipitrem, cum muliere secum equitante, habens in sinu canem pulcerrimum nobilis generis, quos sequuntur magna cohors equitum. Hie fit piscacio per piscatores cum reto magno, in quo est magna multi-

331

tudo piscium. Hie mulier pulcra ponit gurgustum in aquam. Hie vir eaneros] arripit. Hie mulier cum rete parvo piscatur. Vir cum ligno grosso exeitat pisces. Hie vadunt in navi parvi, certi rete cum piscibus ad eam trahunt, alii cum unco pisces capiunt.

Pictura. Teatrica.

Hie saltant cum falanga; unus ponit metam. Hie proieiunt lapidem. Hie falangam in longum eiieiunt. Hie fistulatores et buccinatores in loco alto stant fistulantes. Hie pulcerrima corea; primus affert in manu duo eandelebra accensa; pulcrum satis cum virginibus et mulieribus exornatum. Hie fiunt hastiludia; certi prosternuntur, alii vineunt.

Finiunt quedam pulcerrime picture Septem artium liberalium et mechanicarum, theologie et medicine. Et omnia prescripta ita sunt ordinata in liberaria Brandeburgensi in Marchia extra urbem, ubi sunt Premonstratenses.

XLIV.

ALLEGORIEN DES AUSGEHENDEN MITTELALTERS.

Hartmann Schedely Cod. laL 418, foL 24^, der Münchener Hof- und Staatsbibliothek. — Ungedruckt,

Literatur : S. o. no. XLIII. Über das Glücksrad: Heider in den Mitth. der Centralcomm. IV, 113; Weinhold, Glücksrad und Lebensrad, Abh. der preuss. Akad. Berlin, 1892; Jahrbuch, Bd. XIV, S. 287. vgl. u. no. L.

SCRIPTA QUAEDAM DE FORTUNA ET AMORE^)

L

Aristotiles VIII. ethicorum : Socrathes. In libro de descrip- Quanto maior est fortuna, cione iusticie: Eadem non

tanto minus est secura. valet facie unum hominem

fortuna semper respicere.

^) So im Register.

332

Aristotiles Kunig merche das wunder, Wy geluck vellet under: Der gestern was in eren gross Der siezet heut eren ploss. Sich das du nicht werst seyn

(Socrates.) Wer das gut dein eigen gewesen Ein ander het es nicht erlesen. Vil oflft es einen geraut Das er zu vil auf gelucke paut.

genoss.

Gelucke mich erhaben hat gar,

Mir nimant geschaden kan als um ein har,

Ab mir ymant schaden hat getan,

Wy wol ich ym das vergelden kan.

Regno.

Domina fortuna est ceca. Ich ste hy in geluckes spil Ich hoe und ntder wen ich wil.

Edels gelucke, ich lobe dich Das du merer erhöhest mich: Dy mein armut versmeht haben. Den wil ich in dy eysen traben.

Gross gut ich han verloren Dor umb mich meyn freunt

hant verkoren : Ich furcht, das ich in alten

tagen Muss sorg und kummer klagen.

Regnabo. Regnavi.

Jeronymus libro III contra Pelagium: In perversa fortune ait eundem semper vultum habere non possum.

Sum sine regno.

Ich pin gefallen in armut gross Wy wol ich pin der fursten genoss: Got wol es entwenden, Armut wirt mein enden.

Seneca ad Lucillum epi- Plato in Phedione: Homo

stola IUI : Fortune tranquilli- non optet ut omnia fiant sua

tati noli credere, concutitur sponte, sed paclenter ferat

enim in momento velut mare. adversa fortune.

333

Seneca Freund ich sag dir gar eben, Du solt dich geluckes nicht

erheben. Mit nimant treib deinen Über- mut So wirt dein ende an zweifei

gut.

Plato Getrau Got zu aller frist, Wy wol das du arm pist, Und leid mit geduld dein armut So wirt dein ende gut.

Boecius Severinus patricius romanus.')

Franciscus Petrarcha: Ab amoris auctoribus inter multa praacipitur interponen- das amantibus non numquam brevis absencie morulas, ne vicissim fastidio forte praesen- cie ex assiduitate vilescant.

Vir inquit: Etas genus virtus certe mea

pectora movit. Hys furor incubuit rabiesque

libidinis arsit.

Terencius in Eunucho: In amorem hec omnia insunt vicia : Iniuria suspectiones inimicicie, inducie, bellum, pax rursum.

IL

Tullius: Omnibus ex anime passionibus profecto nulla est amore vehementior.

Mulier inquit: Dum furor in cursu, currenti

cede furori, Dificiles aditus impetus omnis

habet.

Seneca: Ei qui amorem exuere conatur, vitanda et omnis admocio dilecti cor- poris: nihil enim facilius recrudescit quam amor.

<) Diese Unterschrift scheint etwa auf das Titelbild einer Handschrift der »Consolatio philosophiae« zu deuten.

334

XLV.

HENRI BAUDE'S VERSE AUF ARAZZI.

(2. Hälfte des XV. Jahrh.)

Ed, M. J, Quicherat, Les vers de maitre H. B, polte du XV, stiele. — Le trisor des pilces rares ou inidites, Parts, Aubry 28^6. T. V, p. pj suiv, •

Literatur: cf. Schnaase VI., 54 ff.

DICTZ MORAULX POUR METTRE EN TAPISSERIE,

I.

Des pourceaulx qui ont r^pandu ung piain panier

de fleurs:

Beiles raisons qui sont mal entendues Ressemblent fleurs ä. pourceaulx estendues.

2.

Ung beau cheval enferm^ dans ung parc, et en sortant par-dessus ung paliz se mect ung pal en la

poitrine.

Le Cheval J'avoye bien oü pasturer, Si je Teusse sceu endurer.

L'Asne hors le parc, qui ne mangeue que chardons:

J'ayme mieulx menger des chardons Qu'estre lard^ de telz lardons.

3- Ung bon homme*) regardant dans ung bois ouquel a entre deux arbres une grant toille d'öragne. Ung

homme de court luy dit:

Bon homme, diz-moy, si tu daignes, Que regarde-tu en ce bois?

• ) Jacques le bonhomme, bekannter Spitzname des französischen Bürgers.

335

Le Bon Homme Je pcnce aux toilles des ureignes Qui sont semblables ä noz droiz, Grrosses mousches en tous endroiz Passent; les petites sont prises.

Le Fol. Les petitz sont subjectz aux loix, Et les grans en fönt ä leurs guises.

4- Ung Patient.

L'estomac gu6rir Qui me fait gemir Veuillez, m^decin.

Le M^decin.

Pour y parvenir, Te fault, ou languir, Cracher an bassin.

Le Fol.

Tel maint gras lopin Mangeue au matin, Qu'au soir fault vomir.

5. Ung gros homme tenant un grant verre plaindevin:

Quant je boy, maistre Jehan Avis, ') Je ne sens ne mal ne fri9on.

Le M^decin. Gu6ry estes, ä mon advis Puisque vous trouvez le vin bon.

La Folie. La taincture de vostre viz A plus coust^ que la fa9on.

') Berühmter Arzt zu Paris in der zweiten Hälfte des XV. Jahrhunderts.

336

6.

Le Galiffre de BaudasJ)

Apportez moy hamois et auberjons, Apportez moy enclumes et marteaulx Cloches, landiers, bassins et chaulderons, Fers ä cheval, et mailletz ä massons, Mors et estriers, braquemars et cousteaulx, Fers de lances, clefz, grilles et vaisseaulx De fer ou fönte, et charretes ferrtes: J'avalleray hallebardes, esp6es; Rien ne treuve qu'ä moy ne soit mengeable, Et si telz mez aux grans festes ann^es Ne treuve bons, je mengeray le deable. II doibt estre k table et doibt avoir de toute ferraille devant luy et menjer une enclume en disant:

Affin que mieulx ma bouche j'euvre, J'avalleray ce coing de beurre.

Ung homme qui presse cailloux ä ung pressouer.

Par presser faiz huille saillir De cailloux de röche ou rivi^re. Je n'ay point de peur de faillir; Ne me chault de quelle carriÄre. J'en prens davant, j'en prens derri^re, J'en tire la substance ä force Par si tr^s-subtile mani^re, Qu'il n'y demeure que Tescorce.

• ) I. e. le calife de Bagdad, komische Figur (»Eisenfresserc) im französi-

schen Mittelalter. Beim Einzage Karls VIII. in Paris (C^römonial fran9ois p. 214.) wurde er zum Ergötzen des jungen Königs in der Rue St. Denis dargestellt:

Plus avant, ä la Porte aux Peintres,

Vis le Galiffre de Baudas,

Qui engoulloit, sans^nulles feintes

Enclumes de fer ä. grans tas,

Denotant que tels goulias

En France ont fait grant mangerie:

Dont plusieurs en sont au pourchas

Par le monde qu^rans leur vie.

337

8.

Ung homme qui parle ä ung munier qui ostelecours de Teau d'un moulin pour le faire venir au sien:

Pourquoy oste-tu le chemin A la rivi^re de nature? C'est, contre raison et droiture, A rintörest de ce moulin.

Le munier:

C'est pour faire venir, Colin, L'eaue ä mon gr6, dont je prens eure Cependant que le temps me dure, Abondamment en mon molin.

La meuni^re parle ä son varlet:

Prens double portion. Robin, De ce bl6 ä comble mesure. II ne me chault s'on en murmure, Car la raison est au moulin.

Le Fol.

Le munyer prend l'eau du voisin, Sa femme prent double moulture: Conclusion, chascun procure De tirer Teaue ä son moulin.

9- Une chandelle allumöe entre un homme de court et

un laboureur.

L'Homme de Court: Maint homme monte sans eschelle Jusques au feu, pour ce qu'il luit, Comme le papillon de nuit Qui chiet, quant il s'est brul6 Tesle.

La Chandelle:

Chacun vient sans que je Tappelle, Et je brule ce qui me suit,

Schlosser, Quellenbnch. 22

33»

Pour tant qui est sage me fuit, La fa9on de court est 3rtelle.

Le Laboureur:

On prent du riebe la querelle, On flatte celui qui a bruit, On fait ainsi que se conduit Le papillon ä la chandelle.

10.

Unghomme qui boute ung chienavecungbaston, dit:

Maistre Canis, vous dormez trop, Et le dormir vous est contraire.

Le chien tourne la teste et dit:

De me r^veiller tu as tort:

Si je dors, ne te doibt desplaire.

Ung autre homme ä une fenestre, qui monstre le

chien au doy et dit:

Tel r^veille le chien qui dort, Qui gaigneroit mieulx de se taire. Quant il dort, il ne peult mal faire; Mais quant il ne dort pas, il mort.

II.

Deux femmes dont la premi^re dit:

J'ai de mon sens et mon visaige Par qui j'ay de grans faveurs, Fait tous mes amis grans seigneurs Et trouv6 partout avantaige.

L' autre femme.

J'ay par mon Corps et mon langage Moiennans mes entreteneurs, B^n^fices, estaz, honneurs, Et grans partiz en mariage.

339

Ung Fol qui dit:

Pour remectre sus ung mesnage Soubdainement, sans grans labeurs, Ne fault, ce dient nos docteurs, Qu-une putain en ung lignage.

« 

12.

Chascun le Particulier.

Ne S9ay ä qui me douloir des griefs faiz Que je soustiens par dure vyolance, Car ä nully je ne treuve fiance, De tous coustez je ne voy que forfaiz.

Le peuple.

« 

Chascun le plainct (et je, peuple, me taiz) Pour despartir ensemble ma substance; Et d'avoir mieulx n'ay-je point esp^rance. Je paye tout et ne puis avoir paix.

13- Trois chiens. Nous ne faisons rien qui soit de nouveau Vous entendez comme nous la mati^re; Si nous voulons cy boire par pri^re, Que vous en chault, dites, dans ce s6au?

Le Fol.

Prier sans pris est vin doulx sans vaisseau; Frier est voix, mais pris est chose ch^re. Qui n'en aura, fauldra bien qu'il en quiere, Car mascher fault, avant boire, ung morceau.

14.

Ung docteur qui est sur les degrez du Palais et dit:

Quant on voit d'asnös quantit^ Dessus mulles, comme barons, Signiffie que nous avons PoUitique d'asinit6.

32*

340

Des asnes abill^s en advocas sur des mulles et une femme nomm^e »Faveur«, qui leur chausse les

esperons. Se nous avons prospöritd Beaucoup plus que nous ne valons, Faveur nous a mis ^ux tallons Les esperons d'auctoritd.

Ung fol qui les montre au doy et dit: Puisqu'asnes ont fölicit^ Par dame Faveur ou par dons, Nous aurons de petiz asnons Pour foumir TUniversit^.

15- Ung homme assis en une chaire soubz ung beau

pavillon, habill^ comme ung empereur, et souffle

en une trompe, de laquelle sort ung asne vollant,

qui est moiti^ dans la trompe et moiti6 hors, et a

une mittre en la teste et une Crosse entre les bras;

et y a deux autres asnes vollans. »Faveur« dit:

Je suis Faveur, qui au son de ma trompe Souffle et produiz des choses nompareilles, II n'est nul droit que par moy ne corrompe, Tant soit-il bon ou loyal ä merveilles. Je fais voller asnes ä grans oreilles Soubdainement, assez hault par les branches. Les gens sachans mascheront ces groselles Soit tort ou droit: c'est la fa9on des manches.

Ung asne volant. Je suis ung asne que Faveur fait voller, Lequel on voit ainsi pesant et lourt, Que Fortune a voulu accoler Et advancer par service de court; Et non pour tant je suis muet et sourt. Faveur m'a fait avoir de grans offices; Asnes ont bruit, selon le temps qui court, En haulx estaz, sans y estre propices,

341

Le second asne vollant. Et moy je suis ung asne tout parfaict; N6 et issu d'une povre caverne. Si m'a Fortune tant par ditz que par f aict Souffle si fort, que les princes gouverne. J'ay bien aprins TescoUe de taveme A riens s9avoir, affin d'acqudrir bruict. J'abats tout bois, soit de fou ou de verne, Sans coup f6rir, pour le danger du fruict.

Le tiers asne, issant de la trompe Faveur. Je ne suis pas encore du tout n6 Ne sorti hors de la trompe Faveur, Et si ne say pas le »Domine me«, Car norry suis de chardons sans saveur, Mais Fortune, oü rien n'y a de seur, Si m'a soufflö en ung bon evesch6. Qui est ami de Faveur, fr^re ou seur, N'est-ce pas bien, sans riens savoir prescher?

L'Acteur. Retenez bien, gens lectr^s et sgachans, Cecy ne puet trop longuement durer Que ces asnes malheureux et meschans N'allent aux champs les chardons pasturer; Mais ce pendant nous fauldra endurer, En attendant que Faveur ne soit plus. Voz bons renoms vous feront pardurer Et le vray Dieu parfera le surplus. *)

i6.

Ung Religieux et ung Homme de court au pi6 d'ung

poirrier.

Le Religieux. Es grans cours croissent soucie et encolie, Sur les haultz montz fiert fouldre qui tout froisse,

• ) Das Stück wurde, jedoch ohne Grund, auf die beiden Günstlinge

Ludwigs XL, den bekannten La Balue und den Admiral Jean de Montauban, bezogen.

342

En tous terrouers croissent poires d'angoisse, En cloistre n'a ren que merencolie. Mais qui de euer avec Dieu se ralie, Prenant vertu pour sa guide et conduicte, S'il vainc soy-mesmes, d^lices met en fuite Quant de plaisirs mondains il se deslite.

L'Homme de court.

J'ay en maintz lieux de divers fruiz tast^, Entre lesquelz poires sont de grans pris; Bon chrestien, franc soreau s'ay goustö, Et d'autre sorte qu'en leur saison ay pris; D'angoisse aussi menger ay bien apris Que j'ay cueilly partout, ainsi qu'on court; Mais je maintien, sans peur d'estre repris, Qu'il n'est angoisse que Celle de la court.

XLVI.

BESCHREIBUNG EINES PALASTES.

A, Ordericus Vitalis von St, J&vroult {Normandii)^ Htstoria ecclesiastica (geschr. 1121—1141), Pars /., Lib. II, c. 14. — Migne, vol CLXXXVIII, 159.

B, La Inielltgenzta, Po'ema in Nona Rima (del sec, XIV.) —

ed. Ozanam, Documents inidits p, 321 ff. Neue Ausgabe von Gellrtc h, Breslau, i88j, S. 144 ff,

Literatur: Über Ordericus: Piper S. 505; Wattenbach ü., 218. — Über die Intelligenzia, die man früher dem florentinischen Historiker Dino Compagni zuschreiben wollte, s. Ozanam a. a. O., S. 138; Bartoli, Storia della lett. ital. IL, 316; delLungo, Dino Compagni, Florenz, 1879 !•> 477 ff» 5 bes. Gaspary, Gesch. der ital. Literatur L, S. 206 fF. u. 506; Gellrichs Unter- suchung über die Quellen der J. bietet für die Palastbeschr. gar nichts. Über die Palastbeschreibung: Zusammenfassend: Beiträge S. 41 — 64 (mit Re- construction). Vgl. Gregorovius, Gesch. der Stadt Rom III., 563; delLungo a. a. O.; Literaturblatt f. germ. u, rom. Philologie 1884, 154. Zahlreiche Versionen in yersch. Handschriften: Altester Text in der lateinischen Passio s. Thomse ed. Bonnet, Supplem. cod. apocryph. Leipzig, 1883, L, 133. Fragment von Farfa:

343

Mabillon, Annales ord. s. Ben. Paris, 1704 IL, 410; Fatteschi, Mem. istorico- diplomatiche riguard. la serie de' duchi e la topografia di tempi di mezzo nel duc. di Spoleto. Camerino, 1801, p. 166; Promis, Vocab. latini di architettura posteriori a Vitruvio etc. Turin, 1875, p. 232; Hs. in. S. M. sopra Minerva in Rom: SchepsSj Neues Archiv der Gesch. f. alt. d. Geschichtsk. X., 378, vgl. IX., 177, 188; Hs. imVatican: de R'ossi, Piante iconografiche di Roma. Rom, 1879, P' ^23; Codex im Archiv von St. Peter : Fatteschi, Promis, de Rossi a. a. O.; bei Froumund von Tegemsee: Neues Archiv IX., 177; bei dem lom- bardischen Lexikographen Papias (XI. Jhrt) : Beiträge S. 43 ; Hs. der Bibl. von St. Omer: Giemen, Westdeutsche Zeitschr. 189O S. 112. a. 220 (vgl. Repert. XV., 219.); Hs. in der Bibl. v. Brüssel: Bock, Das Rathhaus zu Aachen, A., 1853, .S. 45. a. I.

Die Palastbeschreibung hat mit dem Palaste von Spoleto etc. nichts zu thun, sondern stellt offenbar die Legende eines spätantiken Palastplanes vor. Ich mache darauf aufmerksam, dass in alten Homerscholien und im Commentar des Eustathios Zeichnungen zu der Palastbeschreibung in der Odyssee erwähnt werden, cf. H. Sehen kl. Die homerische Palastbeschreibung, in den Analecta Graecensia, Festschrift zur 42. Versammlung deutscher Philologen und Schulmänner in Wien, 1893. Graz, 1893. S. d'] u. 78. (Vgl. a. o. die Grundrisse bei Adam- nanus.) Dieser Palastplan wurde als rhetorisches Prunkstück (Ekphrasis) in die lateinischen Thomasacten (in den griechischen fehlt er noch) aufgenommen und erregte stets großes Interesse, wie die zahlreichen Abschriften zeigen. So wanderte er denn auch in die «Intelligenza» hinüber. Auch die Sage vom «Priester Johannes» in Indien spielt herein. S. darüber Z a r n c k e, Der Priester Johannes, Abhandlungen der kgl. sächs. Gesellsch. der Wissenschaften. Phil.-Hist. 1879, 827 ff. In Johannes* apokryphen Sendschreiben an den byzantinischen Kaiser Manuel heifit es (bei Zarncke §. 56) : «Palatium vero quod inhabitat sublimitas nostra ad instar et simi- litudinem palacii, quod apostolus Thomas ordinavit Gundoforo regi Indorum, in officinis et reliqua structura per omnia simile est illi.s Es folgt dann eine längere phantastische Beschreibung dieses Palastes, die jedoch mit der unsrigen nichts gemein hat. Auch sie ist jedoch in die Volksliteratur übergegangen, in den jüngeren Titurel (bei Zarncke S. 973 ff.), womit wir in den Kreis der Graldich- tung kommen, die überhaupt von phantastischen Bauten angeregt ist. (s. o.)

Über die Sujets der Wandgemälde, die historische Stoffe im ritterlichen Stil der mittelalterlichen Epen und Geschichtsromane behandeln, s. u. unter no. L. Solche halb oder ganz phantastische Beschreibungen von Palästen etc. gehören überhaupt zu den gewöhnlichsten Requisiten der Dichter des XIV. Jahrh. nicht nur im Abendlande (Titurel, Boccaccio, Chaucer), sondern selbst in Byzanz. (Der sog. Meliteniotes, allegor. Gedicht über den Palast der Sw^po^oW]. Notices et extraits de la bibl. Imp. Par. 1858. vol. XIX.)

A.

(S. Thomas ap. et Didymus.) Cum venissent Hiera- polim in India civitatem, ingressus Abbanes ad Gunda- forum regem, nuntiavit Thomam adesse peritissimum artificem.

344

Rex autem de f abricando palatio cum eo tractavit et aedificii locum illi ostendit. Thomas autem arundinem apprehendit et metiendo dixit: Ecce ianuas hie disponam et ad ortum solis ingressum: primo proaulium, secundo salutatorium, in III. consistorium, in IV. tricorium, in V. zetas hiemales, in VI. zetas aestivales, in VII. epicaustorium et triclinia accubitalia, in VIII. thermas, in IX. gymnasia, in X. coquinam, in XI. colymbos et aquarum lacus influentes, in XII. hippodromum et per gyrum arcus deambula- torios. Rex autem considerans ait: Vere artifex es et decet te regibus ministrare. Deinde infinitas Uli pecunias relinquens, abiit

B.

Der Palast. Str. 6o. In una bella e nobile fortezza

Istä la fior d'ogni bieltä sovrana, In un palazzo ch'^ di gran bellezza: Fu lavorato a la guisa indiana. Lo mastro fu di maggior sottigliezza Che mai facesse la natura umana. £ molto hello, nobile, e giocondo E fu storato a lo mezzo del mondo Intomeato di ricca iiumana.

L'alto palazzo h di marmo listato,

Di bella guisa e molto ben istante

Le porte son di ebano afinato

Che nol consuma fuoco al mi' sembiante.

Conterövvi come fu 'deficato:

La porta sta diritta al sol levante,

Proaulo t '1 secondo ch'om appella

Verone ed ^ d'overa molto bella

Co la gran sala fu posto davante.

Lo terzo loco ^ lo salutatorio

E quel luoch' t la grande caminata

Di gran larghezza, ove '1 gran parlatorio.

La grata ä di cipresso inciamberlata

E lo sagreto luoco 6 concestorio.

Ogni finestra ä 'ntagli ed ä vetrata;

E son di profferito (sie) i colonnelli

345

E d' alabastro molto ricchi e belli Antica storia v' 6 dentro 'ntagliata.

La volta del palazzo ^ d' un' assisa

Ed ^ d' un serenissimp colore,

Lavorata di molto bella guisä;

Ch^ non si poria dir lo gran valore.

Tricorio '1 quarto loco si divisa

Ov' arde V alo^ che rende ardore

In quinto loco 6 da verno la zambra

Ove fuoco si fa pur di fin' ambra:

Carbonchioli vi rendono splendore.

Lo sexto Ipco si t zeta estivale Ch'^ fatta quasi a guisa di giardino Che per lo grande caldo molto vale ; Ha le finestre a lo vento marino E Tomamento piü tesoro vale Che ciö che tenne in vita Saladino. E quivi sono i letti del avorio Puliti, pien di gemme '1 copertorio, Dipint' k rose, e fiori ad oro fino.

E '1 settimo si 6 la sagrestia La dove stanno li arnesi e *1 tesoro; Corone e robe v' ha d' ogni balia, Cinture e gemme, anella e vasi d' oro, Una cappella v' ha che si ufizfa, Molte reliquie sante, altare e coro; Le lampane vi son di chiar cristallo, E balsimo vi s' arde in sagro stallo, Ed havi ricco e nobil dormentorio.

Evvi loco, triclinio che s' appella Fra noi cienacol, molto spatioso. Le tavole son poste in colonnella Son d' amatisto assai meravillioso. E di dionisia, cara pietra e bella Che rende il loco molto odiferoso. E la vertu di quella margarita

346

Gemälde.

Glücksrad.

Decke. Amore und die Liebes- paare.

Del cui valor la tavol' ^ stabilita Contra V ebrietadi 6 grazioso.

68. L'octavo loco termas & chiamato Secondo lo latin de li Romani E per volgare si h stufa appellato E in molti luochi bagni Suriani. Pirite chelonite t lo smaltato, Gemme che rendon calor molto sani : Havvi alabastri ed acque lavorate, Fumi di gomme odifere e triate Con nuov* odori divisati e strani.

Gienasium v' ^ ch' ä lo nono loco Fra noi 6 scuola, ov' ^ d' uom sapienza. Qui v' t lo studio assai grande e non poco Ove s' apprende sovrana prudenza. Celindrium cella t non presso al foco Ch' ^ r decimo grado 'n sua essenza; E quivi son le veggie del sappino Dov* ha vernaccia, e greco, e alzur vino, Riviera,*) e schiavi di grande valenza.

Ipodromio si ö '1 loco un decimo La dove vengnon Tacque per condotti. La cucina istä 'n luoco duodecimo Ov' arde cera a li mangiar far cotti; E non si contan piü gradi ch' i* esimo. Torniam al loco ove son li disdotti La dove son V intagli e le pinture; Evi la rota che da V aventure, Che tal fa regi et tal pover arlotti.

Nel mezzo de la volta ^ *1 Deo d' amore Che ne la destra mano tiene un dardo Ed awisa qualunque ha gentil core E fierelo ch^ mai non ha riguardo.

') Bedeutung unklar.

347

Ed havvi donne di grande valore Ch' inamorar del suo piacente sguardo. Qui v' t chi per amor portö mai pena, Qui v' t Parisi con la bella Elena, E chi mai 'namorö per tempo o tardo. *)

77. Dair altra parte ha 'ntagli di fin auro Ch'a fine morse sono lavorati; Qui V* ^ la storia di Giulio Cesaro Co le milizie e cavalier pregiati, Sicome '1 mondo tutto soverchiaro, Ricevendo tributi smisurati. Sonvi porti e navili 'e le battaglie, Le sconfitte, Tasprezze e le schermaglie, Che fecer i Roman molt' onorati.

216. Dair altra parte del luogo' giocondo Evvi 'ntagliato Alessandro signore, Come si mosse ad acquistar lo mondo AI tempo del re Dario a grand' onore: Tutto come cercö del mare il fondo, In un' oUa di vetro a chiar colore, E come in aria portärlo i griffoni, E come vide tutte regioni, Di buoni 'ntagli e di fini figure.

240. Dair altra parte v' ^ tutto 'ntagliato, A propi 'ntagli ed a fini colori, Si come '1 mondo fue tutt' assembiato A Troia guerreggiar dentro e di fuori;

Geschichte Caesars.

Alexan- der-Lied.

Lied von Troja.

I) Im Folgenden sind noch diese berühmten Liebespaare genannt: Achill und Polyxena, Aeneas und Dido, Tristan und Isolde, Lancelot und Ginevra, Alexander und Roxane, Erek und Enide, Athenagoras und Tarsia, deren Vater ApoUonius von Tyrus und Archistratis, Diomedes und Bersenda, Ulisses und Penelope, Aeneas und Lavinia, Iwein und Analida, Flor und Blancheflor, Lancelot und Isolde Weißhand, David und Bersabe, Narciss und sein Spiegelbild, Merlin und die Zauberin Arnante.

Artus.

348

E tutto com' fu Todio incominciato Tra Lamedone e Giasone signori, Onde morir re, duca, e conti assai, Baroni, e cavalieri in guerre e guai, Ettor e 'Gammennone ne für rettori.

Die Tafel- 287. Dali' altra parte del ricco palazzo

runde K. Intagliat' d la Tavola Ritonda,

Le giostre, e '1 torneare, e '1 gran soUazzo;

Ed ew' Artü e Ginevra gioconda,

Per cui '1 pro Lancialotto venne pazzo;

Marco, e Tristano, ed Isotta la blonda;

E sonvi pini, e sonvi le fontane

Foreste, e rocce, e 1' re di Trebisonda.

E sonvi tutt' i begli accontamenti Che facean le donne e i cavalieri, Battaglie, giostre. e be' torneamenti Foreste, rocce, boscaggi e sentieri. Quivi son li bei combattimenti, Aste troncando, e squartando destrieri. E quivi son le nobili awenture. E son tutte a fin oro le figure, Le cacce, corni, valetti, e scudieri.

XLVII.

NOVELLE VON GIOTTO UND DANTE.

(1306.)

Benvenuto da Imola (um 2330), Commentarius ad Dantis Co- moedtam. — Muratorty Antiqu, Ital, /, 1183.

Literatur: Vasari ed. Milanesi I., 400. n. 3; Wickhoff, Mitth. des Instituts f. Österr. Gesch. X, 258.

Accedit antem semel, quod dum G i o 1 1 u s pingeret P a d u se, adhuc satis iuvenis, unam capellam in loco ubi fuit olim the- atrum sive arena, Dantes pervenit ad locum. Quem Giottus

349

honorifice receptum duxit ad dömum suam, ubi Dantes videns plures infantulos eius summe deformes et — ut cito dicam — patri simillimos, petivit: »Egregie magister, nimis miror, quod cum in arte pictoria dicamini non habere parem, unde est, quod alias figuras facitis tam formosas, vestras vero tam turpes? Cui Giottus subridens praesto respondit: >Quia pingo de die, sed iingo de nocte.» Haec responsio summe placuit Danti, non quia sibi esset nova, cum inveniatur in Macrobio, Libro Saturna- lium, sed quia nata videbatur ab ingenio hominis.') Iste Giottus vixit postea diu. Nam mortuus est in MCCCXXXVI et sie nota quod Giottus adhuc tenet campum, quia nondum venit alius eo subtilior, cum tamen fecerit aliquando magnos errores in pic- turis suis, ut audivi a magnis ingeniis. Ista ars pingendi et scul- pandi habuit olim mirabiliores artifices apud Graecos et La- tinos, ut paret per Plinium in Naturali historia.

XLVIII.

DIE TAFELRUNDE VON SAN MINIATO

(um 1358.)

Franco Sacchetti {1335 — ^4<^5\' Novella 136. — ed, ö. Gtgli, Ftrenzßy Le Monnier 1S86. /, 322,

Literatur: Gaspary, Gesch. der ital. Lit. II, S. 70 ff.; Rumohr, Italienische Forschungen II, 166 ff.

Nella cittä di Firenze, che sempre di nuovi uomeni h stata doviziosa, furono giä certi dipintori, e altri maestri, li quali essendo a un luogo fuori della cittä, che si chiama San Mini- ato a Monte, per alcuna dipintura e lavorio, che alla chiesa si dovea fare; quando ebbono desinato con l'Abate, e ben pasci- uti e bene avvinazzati, cominciarono a questionare; e fra Taltre questione mosse uno, che avea nome TOrcagna, il quäle fu

1) Dieser alte Künstlerspass steht wirklich bei Macrobius, Saturn. II., 2, 10. ed. Eyssenhardt p. 140: apud L. Mallium qui optimns pictor Romae habebatur, Servilius Geminus forte cenabat cumque filios eius deformos vidisset, «Non si- militer» inquit, «Malli, fingis et pingis». Et Mallius: «In tenebris enim fingo«  Inquit, «luce pingo».

350

capo maestro deir oratorio nobile di Nostra Donna d'Orto San Michele: Qual fu il maggior maestro di dipignere, che altro, che sia stato da Giotto in fuori? Chi dicea, che fu Ci- mabue, chi Stefano, chi Bernardo*), e chi Buffalmacco, e chi uno e chi un altro. Taddeo Gaddi, che era nella bri- gata, disse: per certo assai valentri dipintori sono stati e che hanno dipinto per forma, ch' 6 impossibile a natura umana poterlo fare; ma questa arte ^ venuta e viene mancando tutto di. Disse uno, che avea nome maestro Alberto, che era gran maestro d'in- tagli di marmo : *) E' mi pare, che voi siate forte errati, perocche certo vi mostrerö, che mai la natura non fu tanto sottile quant' ella & oggi, e spezialmente nel dipignere e ancora del fabbricare intagli incarnati. Li maestri tutti, udendo costui, rideano, come se fosse fuori della memoria. Dice Alberto: Oh voi ridete! io ve ne farö chiari, se voi volete. Uno che avea nome Niccolao, dice: Deh, faccene chiari per lo mio amore. Alberto risponde: Ciö farö poich^ tu vuogli; ma ascoltate un poco (perchd tutti erano a modo delle galline, quando schiamazzano) : e Alberto comincia, e dice: Io credo che il maggior maestro che fosse mai di dipignere e di comporre le sue figure, ä stato il nostro Sig- nore Dio; ma e' pare, che per molti che sono, sia stato veduto nelle figure per lui create grande difetto, e nel tempo presente le correggono. Chi sono questi modemi dipintori, e correttori ? Sono le donne fiorentine^).

• ) Bemardo di Daddo, Schüler Giottos. cf. Vasari ed. Milanesi I., 622.

Von ihm rührt die Madonna in Orcagnas Tabernakel zu Or San Michele her. —

• ) Alberto Arnoldi, nach Follinis Forschungen 1358 Capo maestro des Florentiner

Dombaues und Yerfertiger der Madonnenstatue im Bigallo. In Sacchettis 229. Novelle kommt er nochmals vor, in Mailand am Hofe Galeazzo Viscontis arbeitend. — ') Das weitere der übrigens unvollständig erhaltenen Novelle ist der Ausspinnung dieses Scherzes gewidmet.

35T XLIX.

PETRARCA'S SONETTE AUF SIMONE MARTINI.

Petrarca (f 1374*), Sonetti e canzoni in vita di Madonna Laura, — ed. G, Leopardi, Mailand, Stella 1826, ly igo ff,

Literatur: cf. Yasari ed Milanesi L, 546 und 560. Über Simone s. u. cap. LIII.

So netto XLIX.

Per mirar Policleto a prova fiso Con gli altri ch'ebber fama di quell' arte, Miir anni, non vedrian la minor parte Della beltä che m'ave il cor conquiso.

Ma certo il mio Simon fu in Paradiso Onde questa gentil donna si parte; Ivi la vide, e la ritrasse in carte Per far fede quaggiü' del suo bei viso.

L'opra fu ben di quelle che nel Cielo Si ponno immaginar, non qui fra noi, Ove le membra fanno alFalma velo.

Cortesia fe; n^ la potea far poi Che fu disceso a provar caldo e gelo E del mortal sentiron gli occhi suoi.*)

Sonetto L. (58.)

Quando giunse a Simon Talto concetto . . Ch'a mio riome gli pose in man lo stilo S'avesse dato all'opera gentile Con la figura voce ed intelletto,

Di sospir molti mi sgombrava il petto Che ciö ch'altri han piü caro, a me fan vile

1) »Simone fece atto grazioso e cortese a ritrarre, siccome egli fece lassü in cielo^ il volto di Laura per darlo a conoscere qui a noi; e non avrebbe potuto farlo dopo che ei fu disceso in terra e che gli occhi suoi sentirono del mortale,. z\oh sperimentarono lo stato mortale, o vero ebbero, tennero, parteciparono del mortale; perocch^ in tal condizione essi non sarebbero stati atti a vedere e con- templare una bellezza celleste, come h quella di Laura, in guisa da potercela ben^ rappresentare.« Leopardi, 1. c. p. 191.

352

Perö che in vista ella si mostra umile Promettendomi pace nell' aspetto:

Ma poi ch' i' vengo a ragionar con lei, Benignamente assai par che m'ascolte; Se risponder savesse a' detti miei.

Pigmalion, quanto lodar ti d&i Dell immagine tua, se mille volte Navesti quel ch'io sol una vorrei!

Son. LXXXVI (loo.) Bei der Entfernung von Laura. E solo ad un' immagine m'attegno Che ft non Zeusi o Prassitele o Fidia Ma miglior maestro e di piü alto ingegno.

L. HÖFISCHE KUNST IM TRECENTO.

Boccaccio ff 1375O Amorosa Visione, — Opere volgari, Florenz, Moutier 1883. vol. XIV, S. 17 ff.

Literatur: Wickhoff, Die Gestalt Amors in der Pliantasie des Italien. M. A. Jahrbucli der k. preuss. Kunstsammlungen XIV.; Schlosser, Ein vero- nesisches Bilderbuch und die höfische Kunst des XIV. Jahrhunderts. Jahrbuch, Bd. XVI., 144 ff., 176 ff.

Cap. IV. I. Saal Andando in tal maniera, noi entrammo

I. Wand. Pgj. ig^ gj-j^j^ porta insieme con costoro,

Triumph üj • i • j.

• ^ Ed in una gran sala ci trovammo,

j^üjjg^g Chiara era e bella e risplendente d'oro

D'azzurro di color tutta dipinta

Maestrevolemente in suo lavoro. Humana man non credo che sospinta

Mai fosse a tanto ingegno, quanto in quella

Mostrava ogni figura li distinta: Eccetto se da Giotto, al quäl la bella

Natura, parte di s^ somigliante

Non occultö, neir atto in che suggella.

353

Noi ci traemmo nella sala avante,

Quasi nel mezzo d'essa, e quivi stando, Vedevam le figure tutte quante.

EH'era quadra; ond'io che riguardando Giva per tutto, dirizzai il viso Ver Tuna delle facce in piede stando.

La vid'io pinta con sottil diviso Una donna piacente neir aspetto, Soave sguardo aveva e dolce riso.

La man sinistra teneva un libretto, Verga real la destra, e' vestimenti Porpora gli estimai nelF intelletto.

A pid di lei sedevan molte genti

Sopra un fiorito e pien d'erbette prato, Alcuni meno e alcuni piü eccellenti.

Ma dal sinistro e dal suo destro lato Sette donne vid'io, dissimiglianti L'una dairaltra in atto ed in parato.

Elle eran liete, e lor letizia in canti Pareami dimostrassero, ma io Con Tocchio alquanto piü mi trassi avanti.

Nel verde prato a man destra vid' io Di questa donna, in piü notabil sito, Aristotile star con atto pio:

Tacito riguardando in s^ unito

Pensoso mi pareva; e poi appresso Isocrate sedea quasi smarrito.

Eravi quivi ancor Piaton, con esso Melisso, Anassimandro v'era e Tale, E Speusippo lei mirando spesso.

Raclito ancora, e Ippocras il quäle In abito mostrava d'aver cura Ancora di sanare il mondän male.

Ivi sedeva con sembianza pura Galeno, e con lui era Zenone, E'l Geometra') ch'a dritta misura

1; Euklid. Schlosser, Qnellenbuch. 23

354

Mosse l'ingegno, siecht con ragione Oggi s' adopra seguendo suo stile: E dopo lui Democrito e Solone.

Insieme con costoro in atto umile Si sedea Tolomeo, e speculava II ciel con intelletto assai sottile,

Riguardando una spera che 11 stava Ferma davanti, e Tebico con lui, E Abracis ancora in ci6 mirava.

Averrois e Fedon dopo colui Sedevan rimirando la bellezza Di quella donna che onora altrui.

Nassagora ancor quella chiarezza Mirava fiso insieme con Timeo, Mostrando in atto di sentir dolcezza.

Dioscoride ancor v' era, ed Orfeo, Ambepece e Temistio, e poi un poco Esiodo, e Lino, e Timoteo.

O quanto quivi in grazioso gioco Pittagora onorato si vedea, E Diogene in si beato loco!

Vie dopo questi ancora mi parea Seneca riguardando ragionare Con Tullio insieme, che con lui sedea.

Innanzi a loro un poco, ciö mi pare, Parmenide sedea e Teofrasto, Lieto ciascun della donna mirare.

Vestito d' umiltä pudico e casto Boezio si sedeva ed Avicena, Ed altri molti, i qua' s' a dir m' adasto,

Non fosse troppo rincrescevol pena Dubbio al lettor, perö mi taccio omai, E dirö di color che seco mena,

Dalla man manca, ov' io mi rivoltai. Cap, V.

Io dico che dalla sinistra mano

Di quella donna vidi un' altra gente, L' abito della quäl non guari sträno

355

Sembrava dl color, che primatnerite Contati abbiam, bench^ la vista loro Si stenda ver le donne piü fervente.

Virgilio mantovan infra costoro

Conobb' io quivi piü ch' altro esaltato, Siccome degno per lo suo lavoro:

Ben mostrava nell' atto che a grato Gli eran le sette donne, per le quali Si altamente avea giä poetato:

II ruinar di Troia ed i suoi mali,

Di Dido, e di Cartagine e d' Enea, Lavorar terre e pascere animali,

Trattar negli atti suoi ancor parea. Omero e Orazio quivi dopo lui, Ciascun roirando quelle, si sedea.

A' quai Lucan seguitava, ne' cui Atti parea ch' ancora la battaglia Di Cesare narrasse, e di colui

Magno Pompeo chiamato, che 'n Tessaglia Petd^ il campo, e quasi lagrimando Mostra che di Pompeo ancor gli caglia.

Eravi Ovidio, lo quäle poetando Iscrisse tanti versi per amore, Come acquistar si potesse mostrando.

Non guari dopo lui fatt' era onore A Giovenal, che ne' su* atti ardito A mondar falli ancor facea romore.

Terenzio dopo lui avevä sito Non men crucciato, e Panfilo, e Pindaro, Ciascun per s^ sopra '1 prato fiorito.

E Stazio di Tolosa, ancora caro Quivi pareva avesse Taver detto Del teban male e del suo pianto amaro.

Beir uom' tornato d' asino soletto Si sedeva Apuleio, cui seguiva Varro e Cecilio lieti neir aspetto.

E u r i p i d e mi par che poi . veniva, Antifone, Simonide ed Archita,

23^

356

Parea dicesser ci6 ch' ognun sentiva

LI di diletto, e di gioconda vita Insieme ragionando, e dopo questi Sallustio quasi in sembianza smarrita

La parea che narrasse de' molesti Congiuramenti che fö' Catilina Contra' Roman, ch' a lui cacciar für presti.

AI quäl Vegezio quivi s' awicina, Claudiano, Persio, ed Agatone, E Marziale in vista non meschina.

L' antico e valoroso buon Catone Quivi era nel sembiante assai pensoso, Tenendo con Antigono sermone.

E vago ne' suoi atti di riposo, Da una parte mi parve vedere Quel Livio che fu si copioso,

Guardando que' che innanzi a s^ sedere Tanti vedea, nell' aspetto contento L'avere scritte tante storie vere.

Geloso di cotal contentamento Valerio appresso parea che dicesse: Breve mostrai il mio intendimento.

Ivi con lor mi parve ch' io vedesse Paolo Orosio stare, e altri assai, De' qua' non v' era alcun ch' i' conoscesse.

Allora gli occhi alla donna tomai, A cui le stette d'avanti e d'intorno Stavano tutte in atti lieti e gai.

Dentro del coro delle donne adomo, In mezze di quel loco ove faci^no Li savii antichi contento soggiorno,

Riguardando vid' io di gioia pieno Onorar festeggiando un gran poeta, Tanto che '1 dire alla vista vien meno.

Aveali la gran donna mansueta D' alloro una Corona in sulla testa Posta, e di ciö ciascun' altra era lieta.

E vedend' io cosi mirabil festa,

357

Per lui raffigurax mi fe' vicino,

Fra me dicendo, gran cosa sia questa.

Trattomi cosi innanzi un pocolino, Non conoscendol, la donna mi disse: Costui e Dante Alighier Fiorentino,

II quäl con excellente stil vi scrisse II sommo Ben, le Pene, e la gran Morte : Gloria fu delle muse mentre visse,

N^ qui rifiutan d' esser sue consorte. Cap. VL

Oltre passai senza far piü dimora

Con gli occhi a riguardar (lasciando stare Quel ch'io disio di rivedere ancora)

La dove a colei piacque che voltare lo mi dovessi, e vidi in quella parte Cosa ch' ancor mirabile mi pare.

Odi: che mai natura con sua arte Forma non diede a si bella figura; Non Citerea allor ch' eil' amö Marte,

Ne' quando Adon le piacque, con sua cura Si fe' si bella, quanto infra gran gente Donna pareva li leggiadra e pura.

Tutti li soprastava veramente

Di rieche pietre coronata e d' oro, Neir aspetto magnanima e possente:

Ardita sopra un carro tra costoro Grande e trionfal lieta sedea, Ornato tutto di frondi d* alloro,

Mirando questa gente: in man tenea Una spada tagliente, con la quäle Che '1 mondo minacciasse mi pai'ea.

II suo vestire a guisa imperiale Era, e teneva nella man sinestra Un pomo d'oro: e 'n trono alla reale

Vidi sedeva, e dalla sua man destra Due cavalli eran che col petto forte Traeano il carro tra la gente alpestra.

E intra T altre cose, che iscorte

2. Wand. Triumph

des Ruhmes.

358

Quivi furon da me intomo a questa Sovrana donna, nemica di morte,

Nel magnanimo aspetto fu, ch' a sesta Un cerchio si movea grande e ritondo Da' piö passando a lei sopra la testa.

Ne' credo chd sia cosa in tutto '1 mondo, Villa, paese dimestico o strano, Che non paresse dentro da quel tondo.

Era sopra costei, e non invano,

Scritto un verso, che dicea leggendo:

Ig son la Gloria del popol mondäne.

Cosi mirando questa, e provedendo Ciö che d' intomo, di sopra e di sotto Le dimorava, e chi la gia seguendo,

O lei mirava: senza parlar motto Per lungo spazio in ver di lei sospeso Tanto stett' io, che d' altra cura rotto

Nella mente sentimmi, e il viso steso Diedi a mirar il popolo che andava Dietro a costei, chi lieto e chi ofiPeso,

Siccome nel mio credere estimava: E quivi piü e piü ne vidi, e quäle Conobbi, se '1 parer non m' ingannava,

Onde al disio di mirar crebbi V ale. Cap. XIL 3. Wand. II dir ch' io le faceva, un poco aspetta,

Triumph ^oxi mi valeva, per ch* io mi voltai

Verso la terza faccia a man diretta:

Aveavi certo d' ammirare assai

Piü ch' io dir non potrö, tal che me stesso Assai fiate men meravigliai:

Con gli occhi alzati mi feci piü presso AI detto luogo, acciö ch' io conoscessi Chi e che cose vi stessero in esso.

Oro ed argento un gran monte, e con essi Zaffiri et ismeraldi con rubini, Ed altre pietre assai credo vedessi.

Riguardando piü basso, con uncini.

thums.

359

Chi con piccono, e chi avea martello, E chi con pale, e chi con gran bacini,

Ronconi alcuni, ed altri intorno ad ello Con r unghie, e chi co' denti uno infinito Popol vi vidi per pigHar di quello.

E ciaschedun parea pronto ed ardito, Non onorando il piccolo il maggiore, A suo poter fomia suo appetito.

Gente v' avea di molto gran valore In vista, awegna che la lor viltate Pur si scopria, veggendo con romore

Gli altri che quivi per cupiditate

Givan, cacciarli con duoli e con morte Per prendern' essi maggior quantitate;

Iniqua tirannia rubesta e forte

Usando, chi con fatti e chi con detti, Prendendo piü che la dovuta sorte.

Alcun v' avea che i loro manteletti

Se n' avean pieni, e per volerne ancora Abbandonavan tutti altri diletti.

Tra quella gente che quivi dimora Conobb' io molti, e vidivene alcuno Ch' aver preso di quello ora ne plora,

E forse ne vorrebbe esser digiuno; Ma a cosa fatta penter non ti vale, N^ puoUa addietro ritornar nessuno:

Adunque ogni uom si guardi di far male. Cap. XV,

Quella parte dov' io or mi voltai,

Cogli occhi riguardando e coUa mente, Di storie piena la vidi ed assai.

Volendo adunque d' esse pienamente, Almen delle notabili parlare, Rallungar si convien T opra presente.

E perö dico, che nel riguardare

Ch' io feci, a guisa d' un giovane prato Tutta la parte vidi verdeggiare.

Similmente fiorito ed adornato

4. Wand.

Triumph

der Liebe»

36o

D' alberi molti e di nuove maniere, E 1' esservi parea gioioso e grato.

Tra' quali in mezzo d* esso al mio parere Un gran signor di mirabile aspetto Vid* io sopra due aquile sedere.

AI quäl mentro io mirava con effetto, Sopra due lioncelli i pi^ tenea. Ch' avean del verde prato fatto letto.

Una bella Corona in capo avea, £ li biondi cape' sparti sott' essa, Che un ßl d' oro ciaschedun parea.

II viso suo come neve mö messa Parea, nel quäl mescolata rossezza Aveva convenevolmente ad essa.

Senza comparazion la sua bellezza Era, ed aveva due grande ali d' oro Alle sue spalte stese in ver V altezza.

In man tenea una saetta d* oro, E un' altra di piombo, alla reale Vestito al mio parer d' un drappo ad oro.

Orrevolmente lä il vedea cotale,

Tenendo un arco nella man sinestra, La cui virtü sentir gia molti male.

üä perö era sua sembianza alpestra, Ma giovinetta e di mezzana etate, Dimestica e pietosa e non silvestra.

E 'ntomo avea, senza ßne adunate Genti, le qua' parea che ciascheduno Mirasse pure a sua benignitate.

Gai e giocondi ve ne vidi alcuno, Tristi e dolenti sospirando gire Altrui vi vidi, in isperanza ognuno.

Io che mirava il grazioso sire, Immaginando molto il suo valore, Per motti ch' io vi vidi a lui servire,

Ornata come lui con grande onore Li vidi allato una donna gehtile, La quäl parava, sl com' egli ^ Amore,

301

Vaga negli occhi, pietosa ed umile: Ver ä ch' era d' alloro incoronata, E in tanto era ad Amor dissimile.

Angiola mi parea nel cielo nata;

E in me pensai piü volte ch' ella fosse Quella che in Cipri giä fu adorata.

Non so quel che '1 cor mio si percosse Mirando lei se non che V alma mia Pavida dentro tutta si riscosse,

N^ senza a lei pensar fu poi n^ fia. Si eccellente e tanto graziosa Quivi a lato ad Amor vidi Lucia.

In fronte a lei piü ch' altra valorosa Due begli occhi lucean, si che fiammetta Parea ciaschun d' amore luminosa.

E la sua bocca bella e picioletta, Vermiglia rosa e fresca somigliava, E parea si movesse senza fretta.

D' intorno a s^ tutto il prato allegrava, Come se stata fosse primavera, Col raggio chiar che '1 suo bei viso dava.

lo non credo ch' al mondo mai pantera Col suo odor giä animal tirasse, ^) Tacendoli venir, dovunque s' era,

Blandi e quieti, ch' a lei somigliasse; E si parean mirabili i suoi atti, Ch' Amor pareva li se n' ammirasse.

O come nello aspetto in detti e fatti Savia parea, con alto intendimento, Pensando al suo sembiante ed a' suoi tratti,

Contemplando, ad Amore il suo talento Parea fermasse in la sua chiara luce; Com' aquila a' figliuoi nel nascimento

Con amor mostra, ond' ella li produce A seguir sua natura; cosi questa Credo che faccia a chi la si fa duce.

') Eine bekannte Fabel der »Bestiarien«, hier, wie so oft im Mittelalter, in erotischer Symbolik verwendet.

302

A rimirar contento questa onesta Donna mi stava, che in atti dicesse Parea parole assai piene di festa,

Come lo immaginar par che intendesse. Cap. XVL

Costei pareva dir negli atti suoi:

10 son discesa della somma altezza, E son venuta per mostrarmi a voi.

II viso mio, chi vuol somma bellezza Veder, riguardi, lä dove si vede Accompagnata lei a gentilezza;

O pietä per sorella, e di mercede

Fontana sono: Iddio mi v' ha mandata Per darvi parte del ben che possiede.

Donna piü ch' altra sono innamorata, E mai sdegno in me non ebbe loco ; Perö Amor m' ha cotanto onorata.

Ancor risplende in me tanto il suo foco, Che molti credon talor ch' io sia ello, Avvegnachd da lui a me sia poco:

Cortese e lieto son di lui vasello,

N6 mai mi parran duri i suoi martiri, Pensando al dolce fin che vien da quello.

E bene h cieco quei che i soi disiri Si crede senza affanno aver compiuti, E senza copia di dolci sospiri.

Riceva in pace dunque i dardi aguti, Ch' alcun piacer di belli occhi saetta, Que' che attendon d' esser provveduti.

Tal, quäl vedete, giovane angioletta Qui accompagno Amor che mi disia, Poi tornerö al cielo a chi m' aspetta.

Ancor piü intesi, ma la fantasia Nol mi ridice, si gran parte presi Di gioia dentro, nella mente mia

Lei rimirando, e' suoi atti cortesi,

11 chiaro aspetto e la mira biltate, Della quäl mai a pien dir non porri^si.

Fortuna.

Da lato Amor con tanta volontate

Vidi mirarla, che nel hello aspetto

Tutto si dipingeva di pietate. Ögnor a s^ colla sua mano il petto

Tastando, quasi nön si avesse offeso,

Perch^ a guardaria avea tanto diletto. Cap. XXXI

Tosto fini il suo cammin costei, 11. Saal.

Che di quel loco per una portella ^^^ Rad

In altra sala ci menö con lei. _ ^"^

Eir era grande, spaziosa e bella,

Omata tutta di belle pitture,

Siccome T altra ch' h davanti ad ella. Oh quanto quivi in atto le figure

Si mostravano tutte variate

Dair altre prime, e non cosi sicure. Color con festa e con gioconditate

Parevan tutti con li vestimenti,

Costor con doglia e con avversitate. Hai, quanto quivi parevan dolenti,

E spaventati qualunque vi s' era

Con vili, e poverissimi ornamenti! Ivi vid' io dipinta in forma vera

Colei, che muta ogni mondano stato,

Talvolta lieta e tal con trista cera: Col viso tutto d' un panno fasciato,

E leggermente con le man volveva

Una gran rota verso il manco lato. Horribile negli atti mi pareva,

E quasi sorda, a niun prego fatto

Da nullo, lo intelletto vi porgeva. E legge non avea n^ fermo patto,

Negli atti suoi volubili e incostanti,

Ma come posto, talor X avea fratto, Volvendo sempre ora dietro ora avanti

La rota sua senza alcun riposo,

Con essa dando gioia e talor pianti. »Ogni uom che vuol montarci su, sia oso

364

Di farlo, ma quand' 10 'I gitto a basso, In verso me non tomi allor cruccioso.

lo non negai mai ad alcuno il passo, Nd per alcuna maniera mutai, N6 muterö, n^ '1 mio girar fia lasso:

Venga chi vuol.c Cosi immaginai Ch* ella dicesse, perch^ riguardando D' intomo ad essa vi vid' io assai,

I qua' sü per la rota ad erpicando S' andavan coUe man con tutto ingegno, Fino alla sommitä. d' essa montando;

Saliti SU parea dicesser: regno; Altri cadendo in Y infima comice Parea dicessero : io son senza regno ; *)

In cotal guisa un tristo, altro felice Facea costei, secondo che la mente, La quäl non erra, ancora mi ridice. Cap. XXXVIIL Der Si con diletto per lo loco andando

Brunnen. Vidi in un verde e piccioletto prato

Una fontana bella e grande, e quando

Io m' appressai a quella, d' intagliato E bianco marmo vidi assai iigure, Ognuna in diverso atto ed in istatd.

Mirando quelle vidi le sculture Di diversi color, com' io compresi, Qua' belle, e qua lucenti, e quali scure.

Vidi li un bei marmo, e quel sedi6si, Sopra la verde erbetta, di colore Sanguigno tutto, e 'n su quella stendiösi.

In piano, e s' io giä non presi errore Neir avvisare, una canna per verso, Quadro e basso, e lucido di fore.

Sovr' ogni canto di quel marmo terso Di marmo una figura si sedea, Bench^ ciascuna avea atto diverso:

') S. o. cap. XLIV.

365

Ch' umil, bella, soave mi parea L' una di queste, e due spiritelli Con r una mano appi^ di s6 tenea. Habituati parlando con quelli Gli aveva si in un voler recati, Che ciascuno contento ^ di quel ch' elli Air altro vedea in voglia, e colorati Eran li suoi vestir, di tanti e tali Colori, ch' io non gli avre' mai avvisati. . Neil' altro canto a man destra, ch' eguali Spazio occupava, una donna vi stava Ad ogni creatura diseguali. Ella nel capo suo quivi mostrava Tre visi, ed ä vestita, ciö mi pare, Come di neve, e cosi biancheggiava. La vid' io poi nel terza' angolo stare Una donna robusta tutta armata Ad ogni affanno presta di portare. Parea di ferro questa ivi formata Tutta a veder, e dopo lei seguia Un' altra sopra '1 quarto angol fermata. Rimirando colei ognun diria

Che di fino smeraldo fatta fosse, In abito piacente, umile e pia. Or quel che piü a mirarle mi mosse Fu un vaso vermiglio grande e hello, Che tutte sostenean coUe lor posse: Fermato sopra loro il bei vasello Piü che '1 sanguigno marmo si spandeva Sopra '1 fiorito e verde prato, e quello Egli era tondo, e 'n mezzo d'esso aveva Formata una colonna piccioletta, Che diamante in vista mi pareva, Rotonda e bella, e sopra quella eretta Un capitel v' aveva di fino oro Fatto con maestria non miga in fretta. E sopra quel tre figure dimoro Faceano ignude, e le spalle rivolte

366

Erana 1' una all* altra di costoro.

Rideva 1' una in atto, bench^ molte Lagrime fuor per gli occhi ella gittasse. Che poi nel vaso parevan raccolte:

Bruna era e nera, e poi che somigliasse Foco pareva V altra e dalla poppa Acqua g^ttava, e la terza sopr' a sd

Rampollava ancor bianca, ma non troppa. Cap. XXXIX.

Oh quanto bella tal fönte pariami, E quanto da lodar, talch^ giammai Di mirarla saziato non sariami.

Com' io a basso al vaso riguardai Dove r acqua cadea, ch' era gittata Da quelle tre, se bene immaginai,

O vidi il vero, io vidi ch' adunata Era da parte quanta ne gittava La bianca donna, e lä efßgiata;

Onde uscia quella del vaso, vi stava Un capo d' un leone, e 'n ver levante D* un picciol fiume il bei giardin rigava.

Tolto di quivi e fattomi piü avante, Ciö che la donna vermiglia spandea Nel vaso, vidi fare il simigliante.

Rimirando esso ancora vi vedea Una testa d* un toro al mio parere Del quäl quell' acqua ad un' asta scendea.

Oltre ver mezzogiomo il suo sentiere Tenendo mi parea, che se ne andasse Ancor rigando il piacente verziere.

Poi mi parve ch' alquanto mi tirasse In ver la terza donna tutta nera, Che ridendo parea che lagrimasse.

Parevami, che poich' adunato era Suo lagrimar nel vaso, che scendesse Per una testa ancora che quivi era;

Ove mirando, parve ch* io vedesse Che lupo fosse, e questa se ne gia

367

Or qua or lä, n^ parea che tenesse En r andar suo nulla diritta via, Ad aquilon talora, e 'n ver ponente Scendendo, non so dove si finia.

LI.

DIE TENDENZGEMÄLDE DES COLA DT RIENZO

IN ROM.

Vita dt Cola dt Rienzo {in altromaneskem Dialed, vor 13^4) — ed, Muratoriy Antiquitates Italicae III, 401 und 40J.

Literatur: Fernow, Romische Studien. (Zürich, 1808.) Bd. III., 299. — Gaspary, Gesch. der ital. Lit. I., 539; treffliche Zusammenstelluug über die polit. Gemälde bei Schnaase VII, 504 — 509. JVgl. dazu Beiträge S. 17, wo auch Tendenzgemälde aus römischer Zeit aufgeführt sind. Etwas ähnliches ist die merkwürdige Verwendung der Malerei zur Stigmatisation von Staatsverbrechen. (Beilage S. 18.) Auch nach der Flucht Cola*s vor Janni Pipino ließen die römi- schen Senatoren den Tribunen sammt seinen Anhängern in schimpflicher Weise an die Wand des Conservatorenpalastes malen (Vita cap. 38. bei Muratori a. a. O. S. 477.) Bei allen diesen Bildern handelt es sieh um ephemere Darstellungen, die am ersten den illustrierten Flugblättern an die Seite zu setzen sind.

Cap. 2. Anco secunnaria*) lo preditto Cola ammonio li Rettori e lo Puopolo a lo bene fare per una similitutine, la quäle fece pegnere ne lo Palazzo de Campituoglio, nanti lo M e r- cato, ne lo parete fora sopra la Cammora. Penze*) una simili- tutine in quessa*) forma. Era pento uno grannissimo *) mare; le onne *) horribile e forte turvato. In mieso ®) de quesso mare stava una nave poco meno che soffocata, senza timone, senza vela. In quessa nave, la quäle per pericolare stava, ce stava una femmena vedova, vestuta da nero, centa de cengolo di tristezza, sfessa la vuonella') da pietto®), sciliati li capelli, come volesse piagniere. Stava inninocchiata •) : incrociava le mano, piecate^®) a lo pietto per pietate in forma de perire, che sio pericolo non fossi. Lo soprascritto dicea: Questa ene")Roma. Attorno quessa nave, da la parte de sotto neir acqua, stavano quattro navi affonnate : ") le loro vele cadute, rotti li arvori, perduti li timoni. In ciascuna stava una femmena affocata e morta. La prima avea nome : B a-

368

bilonia; la secunna: Cartaine; la terza: Troja; la quarta: Jerusalemme. Lo soprascritto diceva: Quesse cittate per la iniustitia pericolaro e vennero meno. Una lettera jesciva'*) fora fra quesse morte femmene e diceva cosinto:'*) Sopra onne Signoria fosti in aitura'*) Hora aspettamo qua la toa**) rottura. Da la lato manco stavano doa*^) isole. In una isoletta stava una femmena, che sedea vergognosa, e diceva la lettera : Q u e s s a ene Italia. Favellava quessa e diceva cosinto:

Tollesti la balia ad onne'®) terra; E sola me tenesti per sorella. Neir aitra'*) isola stavano quattro femmene, co le mano a le gote e a le jenuocchi,'^ con atto de moita**) tristezza e dice- vano cosinto:

D'onne vertute fosti accompagnata Hora per mare vai abbannonata. Quesse erano quattro vertuti cardinali, cioene Tempe- ranza, Justitia, Prudenza e Fortezza. Da la parte ritta stava una isoletta. In quessa isoletta stava una femmena inninocchi- ata, la mano destenneva a lo cielo, como orassi. Vestuta era dibianco; nomeavea: Fede Christian a. Lo sioviezo**) dicea cosinto :

O sommo patre, duca, e signor mio! Se Roma pere, dove starajo io? Ne lo lato ritto della parte de sopra stavano quattro ordeni de' diverzi animali co' le scielle,**) e tenevano coma a la vocca,^*) e soffiavano como fossino vienti,**) li quali facessino tempestate a lo mare, e davano ajutorio alla nave, che pericolasse. Lo primo ordene erano lioni, lopi'*^) e orzi;^^) la lettera diceva: Quessi soco*®) li potienti baroni, e riei*®) rettori. Lo secunno ordene erano cani, puorci'^ e crapiuoli;") la lettera diceva: Quessi socö li mali conziglieri, seguaci de li nuobili. Lo tierzo ordene stavano pecoroni, draoni ^^) e goipi ; ^') la lettera diceva: Quessi soco li falzi officiali, judici e notarii. A lo quarto ordene stavano liepori, gatti, crape^*) e scignie;") la lettera diceva: Quessi soco li puopolari, la- troni, micidiali,'*) adulteratori e spogliatori, Nella parte di sopra stava lo Cielo. In mieso staeva la Majestate

369

d i V i n a, como venisse a lo Judicio. Doi spade le jescivano da la vocca, de lä e de chä. *^) Da Tuno lato staeva SantoPietro, eda Taitro Santo Pavolo*®) ad oratione. Quanno la jente^*) vidde quessa similitutine de tale fiura, *®) onne perzona se maravigliava. Cap, 4. Per quesso modo fece pegnere ne lo muro de Santo Agnilo Pescivennolo**) (lo quäle ene luoco famoso a tutto lo munno) *^) na feura, **) cpsinto fatta. Ne lo cantone de la parte manca stava uno fuoco moito**) ardente, lo fumo e la fiamma de lo quäle se stenneano**) fi a**) lo Cielo. In quesso fuoco sta- vano moiti puopolari e regi: de li quali aicuni parevano miesi vivi, aicuni muorti. Ancora nee*') stava in quella medesima fiamma una femmena moito veterana e per la granne caliditate le doa parte de quessa veglia**) erano annerite e la terza parte era remasa illesa. Da la parte ritta nell' aitro cantone era una chiesia, da la quäle jesciva un' agnilo *^) armato, vestuto de bianco. La soa cappa era de scarlatto roscio*®) vermiglio. In mano por- tava una spada nuda e con la mano manco prenneva quella donna veglia per la mano perch^ la voleva liberare da pericolo. Neil' aitezza de lo campanile stavano Santo Pietro e Santo Pa- volo, como venissero da cielo e dicevano cosinto: Agnilo, agnilo, succurri a l'albergatrice nostra. Stava ancora pento, como da cielo cadevano moiti farconi,**) e cadevano muorti in mieso de quella ardentissima fiamma. Ancora era nell' aitezza de lo cielo una bella palomma**) bianca, la quäle tenea ne lo sio pizzo *^) una Corona de mortella e donavala a uno minimo cel- letto,**) como passaro,"**) e puoi cacciava quelli farconi da cielo. Quello piccolo celletto portava quella Corona e ponevala in capo a quella veglia donna. De sotto a quesse feure stava scritto co- sinto: Veo^®) lo tiempo*') de la granne justitia e tu aspetta a lo tiempo.

^) secondario, *) pinse, •) questa, *) grandissimo, *) onde, ") mezzo, **) gon- nella, 8; petto, •) inginocchiata, ^^) piegate, ") 6, ") afFondate, ) usciva, ^*) cosi, ") altura, «•) tua, ") due, 1«) ogni, «»j altra, '-»«) ginocchi, -*) molto, ««) verso, 23) ale, M) bocca, ») venti, ») lupi, «) orsi, ^) sono, ») rei, ^) porci, »>) capri- uoli, '*; dragoni, ") volpi, **j capre, 35^ scimmie, ^) omicidi, ^'^) qua, ^8) Paolo, •9y gente, "'O) figura, *') Sant*Angelo Pescevendolo (jetzt in Pescheria) in der Nähe des ehemaligen Ghetto, **) mondo, *•) una figura, **) molto, **) stendevano, *•) fino,

• ') ci, *®) vegliarda, vecchia, '•) angelo, *®) rosso, **) falconi, **) palomba, *') becco,
• ■*; uccelletto, **) passero, **) vedo, *') tempo.

Schlösse r, Quellenbnoh. ^4

Il

370

LH.

FTLIPPO VILLANrS LOB DER FLORENTINl SCHEN

MALER.

Filippo Villani (um 1404), de famosis civibus. — Ed. Frey, 11 libro di Antonio BUH, Berlin, iSg-i, S. 79 (aus dem Autograph Villani' s im Cod. Ashburnh, g42j.

Literatur: Vasari ed. Milanesi I., 415; Frey, II codice Magliabecchiano cl. XVIL, 17. Berlin. 1892. S. XXXII. ff.

De Cimabue, Giocto, Maso, Stephane et Taddeo

pictoribus.

Vetustissimi, qui res gestas conspicue descripsere, pictores optimos ymaginum atque statuarum sculptores cum aliis famosis viris suis voluminibus miscuerunt. Poete quoque vetustissimi Promethei ingenium diligentiamque mirati, ex limo terre eum fecisse homines fabulando finxerunt. Extimaverunt, ut coniector, viri prudentissimi, nature ymitatores, qui conarentur ex lapidibus et ere hominum effigies fabricare, non sine nobilissimi ingenii singularisque memorie bono ac delicate manus docilitate tanta potuisse. Igitur inter illustres viros eorum annalibus Qeusim, Policretum, Phydiam, Prasitelem, Mironem, Appelle m, C o n o n et alios huiuscemodi artis insignes indiderunt ; michi quos (quoque?) fas fit hoc loco, irridentium pace dixerim, egregios pictores Florentinos inserere, qui artem exanguem et pene extinctam suscitaverunt : Inter quos primus Johannes, cui cognomento Cimabue nomen fuit, antiquatam picturam et a nature similitudine pictorum inscitia pueriliter discrepantem cepit ad nature similitudinem quasi lascivam et vagantem longius arte et ingenio revocare. Constat siquidem ante hunc G r e c a m Latinamque picturam per multa secula sub crasse (im)peritie ministerio iacuisse, ut plane ostendunt figure et ymagines, que in tabulis atque parietibus cernuntur sanctorum ecclesias adornare.

Post hunc stra[c]ta iam in novibus (nouis?) via Giottus, non solum illustris fame decore antiquis pictoribus conpa- randus, sed arte et ingenio preferendus, in pristinam digni- tatem nomenque maximum picturam restituit. Huius enim figurate

371

radio ymagines ita liniamentis nature conveniunt, ut vivere et anhelitum spirare contuentibus viderentur, exemplares etiam actus gestusque conficere adeo proprie, ut loqui, flere, letari et alia agere non sine delectatione contuentis et laudantis ingenium manumque artificis prospectentur. Extimantibus multis nee stulte quidem pictores non inferioris ingenii his quos liberales artes fecere magistros, cum illi artium precepta scriptis demandata studio et doctrina percipiant, hü solum ab alto ingenio tenacique memoria que in arte sentiant mutuentur. Fuit sane Giottus seposita arte picture vir magni consilii, et qui multarum rerum usum habuerit. Hystoriarum insuper notitiam plenam Habens, ita poesis extitit emulator, ut pingere que illi fingere subtiliter considerantibus perpendatur. Fuit etiam, ut virum decuit prudentissimum, fame potius quam lucri cupidus. Unde ampliandi nominis cupidine per omnes fere Ytalie civitates famosas locis spectabilibus aliquid pinxit Romeque presertim in foribus ecclesie Sancti Petri Transtiberim, ubi ex musivo periclitantes navi apostolos arti- ficiosissime figuravit, ut confluenti orbi terrarum ad urbem indul- gentiarum temporibus de se arteque sua spectaculum faceret. Pinxit insuper speculorum suffragio semet ipsum sibique contem- poraneum Dantem in tabula altaris capelle palatii potestatis. Ab hoc viro laudabili velud a fönte abundantissimo et sincero picture rivuli nitidissimi defluxerunt, qui novatam emulatione nature picturam preciosam placidamque conficerent. Inter quos Masius, omnium delicatissimus, pinxit mirabili et incredibili venustate.

m

Stefanus, nature symia, tanta eius ymitatione valuit, ut etiam a phisicis in figuratis per eum corporibus humanis arterie, vene, nervi queque minutissima liniamenta proprie colligantur et ita, ut ymaginibus suis sola aeris atraccio atque respiratio deficere videatur.

Taddeus insuper hedificia tanta arte depinxit, ut alter Dynocrates uel Victruvius, qui architecture artem scripserit, videretur.

Et numerare innumeros, qui eos secuti artem nobilita- verunt octiantes, lactius foret offitium et materiam longius protra- hentis ; igitur in hac re de his dixisse contentus ad reliqua venio.

24*

372

LIII.

MICCHELE SAVONAROLA ÜBER DTE TRECENTISTEN

OBERITALIENS.

Af. Savonarola, De laudibus Patavii {ca. 1440). — Muratori, SS. RR. Ital. XXIV, 1770 ff.

Literatur : Über Altichierou. s. Schule : vgl. Jahrbach Bd. XVI, S. i8o IT. J. P. Richter bereitet ein Werk über die veroaesische Schule vor. Über G i u s t o : Schlosser, Giostos Fresken in Padua etc. Jahrbuch Bd. XVII. Über Guariento: Schiavon im Archivio Veneto vol. XXXV, 303 ; W i c k h o f f, Der Saal des großen Käthes zu Venedig in seinem alten Schmucke, Repertorium f. Kunstw , Bd. VI, 17.

Ltb. I. In hoc autem ordine^) duos famosos civitas nostra Guariento. habuit, Guarientum scilicet et Just um. Quorum fama adhuc ex mirandis gloriosisque picturis praeclarissima est, Gua- rientus autem magniiicentia stupendum superbumque nimis Serenissimi dominii Veneti praetorium quod sala maior no- minatur, digitis propriis miro cum artificio depinxit illudque mirum in modum ornavit. Cuius intuitus tanta cum aviditate expectatur, ut cum adest solennis Ascensionis dies, quo omnibus ingressus licet, nulla superfit diei hora, qua locus innumerabili diversarum patriarum hominum copia non repleatur. Tantusque est admirandarum figurarum iucundus aspectus et tanti depicti conflictus admiranda res, ut nemo exitum quaerat. Giusto. Pinxit autem Justus locum amplissimum quem P ata vi

Baptisterium vocant. Eo etenim loco sacro in die congregato clero Patavo baptismus fit baptizanturque pueruli. Ita eos earum magno cum artificio compositarum figurarum peramoenus aspectus intrantibus, quam molestus fiat exitus. Novum et vetus testa- mentum maximo etiam cum ornatu figuratur.

Et quoniam de viris illustribus et famosis dictum est, sintque externi domesticis superadditi, animo concepi bis picto- ribus eos addere illustres et famosos, quorum gloriosa fama ex bis quae in urbe nostra reliquerunt, magna sui ex parte floruit. Giotto. Et primum in sede locabo Zotum Florentinum qui primus ex antiquis musaicis figuras modernas mirum in modum con- figuravit. Cuius in arte tanta fuit praestantia, ut et aliorum usque

'j Der Künstler.

373

modo princeps habitus sit. Hie magnificam amplamque nobilium de Scrovineis capellam suis cum digitis magno cum pretio pinxit, ubi novi et veteris testamenti imagines velut viventes apparent. Capitulumque Antonii nostri etiam sie ornavit, ut ad haee loea et visendas figuras pietorum advenarum non parvus sit eonfluxus. Et tantum dignitas civitatis eum eommovit, ut maximam vitae partem in ea eonsummavit et ut in sie post se relietis gloriosis figuris in eivitate semper viveret. Seeundam sedem Jaeobo Avantii Bononiensi dabimus, qui magnifieorum Avanzi. marehionum de Lupis admirandam eapellam velutl viventibus figuris ornavit. Tertiam vero Altieherio Veronensi, qui Altkhiero. templieulum Georgii Saneti nobilium de Lupis, templo Antonii propinquum maximo, eum artifieio deeoravitl Postremo Stephano Ferrariensi non parvüm honorem dabimus, qui Stefano stupendis miraeulis' gloriosi Antonii nostri eappellam figuris Ferrarese. veluti se moventibus miro quodam modo eonfiguravit. Hi etenim sua in arte illustres viri, ita gloriosam suis pieturis urbem nostram reddiderunt, ut famosior pietorum sehola faeta sit.

LIV.

LORENZO GHIBERTIS NACHRICHTEN ÜBER DIE TOSCANISCHEN KÜNSTLER DES TRECENTO.

(Um 1452.)

GhiberHy Commentario IL — Cicognara, Storia della sculiura, /Fi 208; Le Monrdefsche Vasariausgabe vol. L; Emen- dirter Text in Frey's Sammlung ausgew, Btogr. des Vasart, vol. III., S. ^3 ff, {nach der einzigen Hdschr. der Alagliabeccfiiana).

•

Literatur :> V a s a r i ed. Milanesi IL, 247; Frey 1. c. und in der Vorrede

zum Cod. Magliabecch. XVII, 17. p. XXXIX ff.; Perkins, Ghiberti et son

ccole. (Bibl. Internat, de l'art.) Paris, 1885.

Neuere Literatur über die von Ghiberti erwähnten Künstler: Über Cimabue und Giotto: Wickhoff, Über die Zeit des Guido von

Siena, Mitth. des Inst. f. öst. Gesch. X, 255 ff; Thode's Erwiderung, Repcr-

torium f. Kunstw. XIIL

374

Giotto: Chini, ViU di G. Florenz 1875; Dobbert in Dohmes Kunst n. Künstlern I., I877; Tikkanen, Der malerische Stil Gs. Helsingfors, 1889; Frey, Studien zu G. Jahrb. der preufi. Kanstfiammlungen VI; Thode, Der h. Franz von Assisi, Berlin 1885; Brun im christl. Kunstbl. 1885; Lumbroso, La giustizia e la ingiustizia dip. da G. in Padova. Atti della R. Acad. dei Lincei Ser. IV. vol. III.; Müntz, Boniface VIII. et G., M^l. d*archiol. et d'hist. 1881.

Oiottino: Müntz, G. ä Rome 1369. Chron. des arts 1880.

Cavallini: Salazaro, Pietro C, Neapel 1882.

Die Meister des Campo Santo in Pisa: Dobbert im Repertorium f. Kunstw. IV.; Supino in Archivio stör, dell* arte. 1894; Trento, L'infemo e gli altri affreschi del Campo Santo di Pisa. Pisa, 1894.

Duccio: P^ratö, l^tudes sur la peint. Siennoise I. Duccio. Gazette des beaux-arts 1893; Dobbert, Die Geburt Christi in Berlin, Jahrb. der k. preuß. Kunstsammlungen VT, 157 ff.

Über die Lorensetti etc.: Thode, Studien zur Gesch. der ital. K. im XIV. Jhdt. Repertorium, Bd. XI.

Simone Martini : Müntz, Les peintures de S. M. ä Avignon. Mem. de la Soc. nat. des antiquaires de France vol. XLV.

Niccolö Pisano: H. Sem per, Über die Herkunft von N. P. Stil, Lützow's Zeitschr. f. b. K. 1871, 294; Dobbert, Über den Stil N. Pisanos. München, 1873; Hettner, Zur Streitfrage über N. P. : in seinen »Ital. Studien«  (Cap. I.); Schmarsow, S. Martin in Lucca, Berlin 189O.

Gio. Pisano: Supino, II pergamo di G. P. nel duomo di Pisa. Arch. stör, deir arte 1892; Ders., Due madonne attrib. a G. P. ibid. 1893; Ders., Gio. Fisano, ibid. 1895, 43; Reymond, L*angelo che suona del Bargello e la fontana di Perugia ibid. 1894.

Andrea Pisano: Schmarsow in den preufi. Jahrb. 1889; über die Reliefs des Campanile: Jahrbuch, Band XVIL, S. 53 ff. (mit Abbildungen).

I. Adunche al tempo di Constantino imperadore e di Silvestro papa sormontö su la fede cristiana. Ebbe la ydo- latria grandissima persecuzione in modo tale, tutte le statue e le picture furon disfatte et lacerate di tanta nobiltä et anticha e perfetta dignitä, et cosi si consumaron colle statue e picture e vilumi e comentarii e liniamenti e regole, davano amaestramento a tanta et egregia e gentile arte. Et poi levare via ogni anticho costume di ydolatria constituirono i templi tutti esser bianchi. In questo tempo ordinorono grandissima pena a chi facesse alcuna statua o alcuna pictura, e cosi fini Tarte statuaria e la pictura et ogni doctrina che in essa fosse fatta. Finita che fu l'arte, stettero e templi bianchi circa d'anni 600. Cominciorono i Greci debilissimamente Tarte della pictura e con molta ro9eza produssero in essa, tanto quanto gl' antichi furon periti, tanto

375

erano in questa etä grossi et ro9i. Dalla edificatione dl Roma furono olimpie 382.

(Giotto.)

2. Cominciö Tarte della pictura a sormontare in Etruria Giotto in una villa allato alla cittä di Firenze la quäle si chiamava Vespignano. Nacque uno fanciullo di mirabile ingegno, il quäle si ritraeva del naturale una pecora. In su passando Cimabue pictore per la strada a Bologna vide el fanciullo sedente in terra et disegnava in su una lastra una pecora. Prese gran- dissima ammiratione del fanciullo, essendo di si pichola etä, fare tanto bene, veggendo aver Tarte da natura, domando il fan- ciullo, come egli aveva nome. Rispose e disse : »per nome io son chiamato Giotto, e '1 mio padre ha nome Bondoni et sta in questa casa, che t appresso«, disse a Cimabue andö con Giotto al padre, aveva bellissima presentia, chiese al padre el fanciullo. E' Y padre era poverissimo. Concedettegli el fanciullo a Cimabue, menö seco Giotto e fu discepolo di Cimabue. Tenea la maniera greca; in quella maniera ebbe in Etruria grandissima fama; fecesi Giotto grande neir arte della pictura. [3.] Arrechö Tarte nuova, lasciö la ro9eza de' Greci, sormontö excellentissimamente in Etruria. E fecionsi egregiissime opere e specialmente nella cittä di Firen9e, et in molti altri luoghi, et assai discepoli furono, tutti dotti, al pari delli antichi Greci. Vide Giotto nell' arte quello che gli altri non aggiunsono; arecö Tarte naturale e la gentileza con essa, non uscendo delle misure. Fu peritissimo in tutta Tarte; fu inventore, e trovatore di tanta doctrina, la quäle era stata sepulta circa d'anni 600. Quando la natura vuole concedere alcuna cosa, la concede sen9a veruna avaritia. Costui fu copio(so) con tutte le cose, lavo(rö) in muro, lavorö a olio, lavorö in tavola. Lavorö di mosayco la nave di S. Piero in Roma, et di sua mano dipinse la capella e la tavola di S. Piero in Roma. Molto egregiamente dipinse la sala del re Uberto') de huomini famosi. In Napoli dipinse nell castello delT U o v o. Dipinse nella chiesa, cio^ tutta t di sua mano, della Rena di Padova, e di sua mano una gloria mondana. Et nel palagio della parte h una storia della Fede

») Roberto.

376

christiana, e molte altre cose erano in detto palagio. ') Dipinse nella chiesa d'A s c i e s i nell' ordine de' frati minori quasi tutta la parte di sotto. Dipinse a S. Maria degli angeli in Ascesi, a S. Maria della Minerva in Roma uno crocifisso con una tavola. [4.] L'opere che per lui furon dipinte in Fi r enge: Dipinse nella Badia di Firenge sopra all' entrare della porta in un arco una mega Nostra Donna con due figure dallato molto egregiamente. Dipinse la capella maggiore e la tavola nell' ordine dei frati minori quattro capelle e quattro tavole. Molto excellentemente dipinse in Padova ne' frati minori. Doctissima- mente sono ne' frati Humiliati in Firenge, era una capella e uno grande crocefisso et quattro tavole fatte molto excellente- mente; neir una era la morte di Nostra Donna con angeli e con dodici apostoli etNostro Signore intorno, fatta molto perfecta- mente. Evvi una tavola grandissima con una Nostra Donna assedere in una sedia con molti angeli intorno. Evvi sopra la porta, va nel chiostro, una mega Nostra Donna col fanciuUo in braccio. E in S. Georgio una tavola et uno crocifixo. Ne' frati Predicatori ä uno crocifixo e una tavola perfectissima di sua mano; ancora vi sono molte altre cose. Dipinse a moltissimi signori. Dipinse nel palagio del Podestä di Firenge; dentro fece el comune, come era rubato, e la capella di S. Maria Madda- lena. Giotto meritö grandissima lode. Fu dignissimo in tutta l'arte, ancora nell' arte statuaria. Le prime storie sono nello edificio, il quäle da lui fu edificato, del campanile di S. Re pa- rat a;'^) furono di sua mano scolpite e disegnate. Nella mia etä vidi provedimenti di sua mano di dette istorie egregiissimamente disegnati. Fu perito nell' uno genere e nell' altro. Costui 6 quello a chui, sendo da lui resultata e seguitata tanta doctri^a, a chui si de(ve) concedere somma loda, per la quäle si vede la natura procedere in lui ogni ingegno. Condusse l'arte a grandissima per- fectione. Fece moltissimi discepoli di grandissima fama, E disce- poli furon questi.

(Stefan o.) Stefano. 5« Stefano fu egregiissimo döctore. Fece ne' frati di

•; Es ist dies nicht anf den Pal. della parte guelfa iü Florenz, sondern wahrscheinlich auf den Pal. della Ragione in Padua zu beziehen, der 1404 abbrannte (daher der Ausdruck erano ?). — *) S. M. del fiore, ■

377

S. Agöstino in Firen9e nel chiostro primo tre jist'orie. La prima, una nave con dodici apostoli con grandissima turbatione di tempo et con grande tempesta, et come appare loro Nöstro Signore, andante sopra all' acqua, et come SampierQ')si getta a terra della nave, et con moltissimi venti ; questa ^ exqeUen- tissimamente fatta et con grandissima diligentia. Nella seconda la transfiguratione. Nella ter9a ^ come Christo libera la inde- moniata ä pid del tempio con dodici apostoli, molto popolo a vedere ; le quali storie sono condotte con grandissima arte. E ne' frati Predicatori allato alla porta va nel cimiterio uno S. Tommaso d'Aquino fatto molto egregiamente ; pare detta figura fuori del muro rilievata, fatta con molta diligentia. Cominciö detto Stefano una capella molto egregiamente ; dipinse la tavolä e Tarco dinan9i, ove sono angeli cadenti in diverse forme e con grandissimi (scorci?); son fatti maraviglosamente. Nella chiesa d'Asciesi h di sua mano cominciata una gloria, fatta con per- fetta e grandissima arte la quäle arebbe, se fosse stata finita» maraviglare ogni gentile ingegno. L'opere di costui sono molto mirabili et f atte con grandissima doctrina.^

(Taddeo Gaddi.) 6. Fu discepolo di Giotto Taddeo Gaddi: fu di mirabile Taddeo ingegno; fece moltissime capelle et naoltissimi lavori in muro; fu öaddü doctissimo maestro, fece moltissime tavole egregiamente fatte. Fece ne* frati di S. Maria de' Servi in Firen9e una tavola molto nobile e di grande maestero con molte storie e figure, eccellentissimo lavorio, et h una grandissima tavola. Credo, che a nostri di si truovino poche tavole miglori di questa. Fra Taltre cose e' fece ne* frati minori uno miracolo di S. Francesco d'uno fanciuUo, cadde a terra d'uno verone, di grandissima per-* fectione; et fece, come il fanciullö h disteso in terra, e la madre e molte altre donne intorno piangenti tutte el fanciuUo, e come S. Francesco el resuscita. Questa storia fu fatta con tanta doctrina e arte et con tanto ingegno, che nella mia etä non vidi di cosa picta, fatta con tanta perfectione. In essa t trattö del naturale Giotto et Dante, e '1 maestro che la dipinse,

>) S. Pietro. ,

37« 

cio^ Taddeo. In detta chiesa era sopra alla porta della sagrestia

una disputatione di savi, e quali disputavano con Christo d' etä

d' anni dodici ; fu mandata in terra piü che le tre parti per murarvi

uno concio di macigno; per certo Tarte della pictura viene tosto

meno.

(Maso.)

Maso. 7. Maso fu discepolo di Giotto. Poche cose si trovano

di lui, (che) non sieno molto perfette. Abbreviö molto l'arte della pictura. L'opere che sono in Firen9e: ne' frati di S. Agostino in una capella perfectissini(a) era (sopra) la porta di detta chiesa la storia dello Spirito Sancto; era di grande perfectione; et allo entrare della pia9a di questa chiesa ä uno tabernacolo, v*e dentro una Nostra Donna con molte iigure intomo, con mara- viglosa arte f atta. Fu eccellentissimo : fece ne frati minori una capella nella quäle sono istorie di S. Silvestro e di Costa n- tino imperadore. Fu nobilissimo e molto dotto nell' una arte e neir altra. Sculpi meraviglosamente di marmo e una figura di quattro (braccia) nel campanile; fu docto nell' uno et nell' altro genere. Fu huomo di grandissimo ingegno. Ebbe moltissimi dis- cepoli, furono tutti peritissimi maestri.

(Bonamico Buffalmaco.)

Bonamico 8. Bonamicho fu eccellentissimo maestro; ebbe l'arte da

BufFai- natura, durava poca fatica nelle opere sue. Dipinse nel monistero delle donne di Fa^nga; t tutto egregiamente di sua mano dipinto con moltissime istorie molto mirabili. Quando metteva l'animo nelle sue opere, passava tutti gli altri pictori. Fu genti- lissimo maestro. Colori freschissimamente, fece in Pisa moltissimi lavorii. Dipinse in Campo Santo a Pisa moltissime istorie. Dipinse aS. Pagolo di Ripa d'Arno istorie del testamento vecchio e moltissime istorie di vergini. Fu prontissimo nell' arte; fu nomo molto godente. Fece moltissimi lavorii a moltissimi signori per insino all' olimpia 408. Fiori Etruria molto egregiamente; fece moltissimi lavorii nella cittä di Bologna. Fu dottissimo in tutta l'arte. Dipinse nella Badia di Settimo le storie di S. J a c o p o e molte altre cose.

Fu nella cittä di Firen9e uno grandissimo numero di pictori molto egregii ; sono assai, i quali io non ho conti. Tengo,

maco.

379

che l'arte della pictura in quel tempo fiorisse piü che in ältra etä in Etruria, molto maggiormente che mai in Grecia fosse ancora.

(Pietro Cavallini.)

g, Fu in Roma uno maestro el quäle fu di detta cittä; Pietro fu dottissimo infra tutti gl' altri maestri ; fece moltissimo lavorio, Cavallmu e '1 suo nome fu Pietro Cavallini. Et vedesi dalla parte dentro sopra alle porte IVvangelisti di sua mano in S. Piero d i Roma, di grandissima forma, molto maggiore che el naturale, et due figure: uno s. Piero et uno S. Pagolo, e sono di gran- dissime figure molto eccellentemente fatte et di grandissimo rilievo ; et cosi ne sono dipinte nella nave d' allato; ma tiene un poco della maniera anticha, cio^ Greca. Fu nobilissimo maestro; dipinse tutta di sua mano S.** Cicilia in Trestevere, la maggior parte di S. Grisogono; fece istorie, sono in S.** Maria in Trestevere, di musayco molto egregiamente nella capella maggiore VI istorie. Ardirei a dire in muro non avere veduto di quella materia lavorare mai meglo. Dipinse in Roma in molti luoghi. Fu molto perito in detta arte. Dipinse tutta la chiesa di S. Francesco; in S. Pagolo era di musaico la faccia dinan9i; dentro nella chiesa tutte le parieti delle navi di mego; erano dipinte storie del Testamento Vecchio. Era dipinto el capitolo tutto di sua mano, egregiamente fatte.

(Orcagna und seine Brüder.)

10. Fu r Orcagna nobilissimo maestro perito singularissi- Orcagna mamente nelF uno genere e nell' altro. Fece il tabernacolo di ^^^ seine marmod'Orto S. Micchele: h cosa eccellentissima et singulare ^^"^^'■• cosa, fatto con grandissima diligentia. Esso fu grandissimo archi- tettore e condusse di sua mano tutte le storie di detto lavorio; evvi scarpellato di sua mano la sua propria effigie, maraviglosa- mente fatta; fu di prezo di LXXXVI migliaja di fiorini. Fu huomo di singularissimo ingegno; fece la capella maggiore di S.** Maria Novella et moltissime altre cose dipinse in detta chiesa. E ne' frati minori, tre magnifiche istorie fatte con grandissima arte, ancora in detta chiesa una capella e molte altre cose, picte di sua mano. Ancora sono picte di sua mano due

38o

capelle in S.'* Maria de Servi; t dipinto uno rifettoro ne' frati di S. Agostino. Ebbe tre fratelli: , l'uno fue Nardo: ne' frati predicatori fece la capella dello 'nferno, che fece fare la famigla degli Stro9i; segui tanto quanto scrisse Dante in detto Inferno; ^ bellissima opera condotta con grande diligentia. L'altro ancora fu pictore, e *1 ter90 fu scultore non troppo per- fetto. Fu nella nostra cittä molti altri pictori, che per egregii sarebbon posti: a me non pare porgli fra costoro.

(Ambrogio Lorenzetti.) Ambrogio n, Ebbe [ne]la cittä di S i e n a excellentissimi et docti maestri,

orenzetti. ^j.g^ quali vi fu Ambruogio Lorenzetti. Fu famosissimo e singularissimo maestro, fece moltissime opere. Fu nobilissimo componitore ; fra le quali opere ä ne* frati minori una storia la quäle ä grandissirna et egregiamente fatta, tiene tutta la pariete d' uno chiostro : come uno giovane deliberö essere frate 5 come el detto giovane si fa frate, e il loro maggiore il veste, et come csso fatto fr^te con altri frati dal maggior loro con grandissimö fervore addimandano licentia di passare in A s i a per predicare a Sarrayni la fede de Christiani, et coriie e detti frati si partono et vanno al Soldano, come essi cominciorono a predicare la fede di Christo; di fatti essi furon presi et menati innan9i al Soldano ; di subito commandö, essi fussono legati a una colonna e fosseno battuti con verghe. Subito essi furon legati e due cominciorono a battere i detti frati. Ivi ä dipinto, come due gl' anno battuti et colle verghe in mano, et scambiati altri due, essi si riposano co' capelli molli, gocciolanti di sudore e con tanta . ansietä e con tanto affanno, pare una meraviglia a vedere Tarte del maestro ; ancora ä tutto el popolo a vedere cogli occhi adosso a gli ignudi frati. Evvi il soldano a sedere al modo moresco et con variate portature et con diversi abiti ; pare vedere essi essere certamente vivi ; et come esso soldano da la sententia, essi siano impiccati a uno albero. Evvi dipinto, come essi ne inpiccano uno a uno albero manifestamente, tutto el popolo, che v' ^ a vedere, sente parlare et predicare el frate inpiccato all' albero ; come co- manda al giustitiere, essi siano dicapitati. Evvi, come essi frati sono dicapitati con grandissimg. turba a vedere, a cavallo ^ a piede. Evvi lo executore della giustitia con moltissima gente armata;

38i

evvi huomini et femine; et dicapitati e detti frati, si muove una turbatione di tempo scuro con molta grandine, saette, tuoni, tre- muoti, pare a vederla dipinta pericolo el cielo e la terra; pare, tutti cerchino di ricoprirsi con grande tremore, venghossi gli huomini et le donne arrovesciarsi e panni a capo e gli armati porsi in capo e palvesi; essere la grandine folta in su e palvesi, pare veramente che la grandine bal9i in su palvesi con venti meraviglosi. Vedesi piegare gli alberi insino in terra, e quäle spe99arsi e ciascheduno pare che fugga ; ognuno si vede függente. Vedesi el giustitiere cadergli sotto il cavallo e ucciderlo; per questo si batte^ö moltissima gente. Per una storiä picta mi pare una meravigliosa cosa. [12.] Costui fu perfectissimo maestro, hüomo di grande ingegno. Fu nobilissimo disegnatore, fu molto perito nella teorica di detta arte ; fece nella facciata dello s p e d a 1 e due storie, et furono le prime: Tuna ä, quando Nosträ Donna nacque, la seconda quando ella andö al tempio, molto egi'egia- mente fatte. Ne frati di S. Agostino dipinse el capitolo, nella volta. sono picte le storie del Credo; nella faccia maggiore sono tre istorie: la prima ^ come S. Katerina ^ in uno tempio et come el tiranno 6 alto, et come egli la domanda; pare che sia in quello di festa in quello tempio; evvi dipinto molto popolo dentro e di fuori. Sonvi e sacerdoti all' altare, come essi fanno sacrificio. Qüesta istoria t molto copiosa et molto excellentemente fatta. Dair altra parte, come ella disputa innanzi al tiranno co' savi suoi et come t' pare, ella gli conquida. Evvi come parte di loro entrino in una biblioteca et cerchino di libri per conqui- derla. Nel me90 Christo crocifisso co' ladroni e con gente armata a pi^ della croce. Nel palagio di Siena t dipinto di sua mano la Pace e la Guerra; evvi quello s'apartiene alla pace et come le mercatantie vanno con grandissima sicurtä, et come le lasciano ne' boschi, et come e' tomano per esse. E le storsioni si fanno nella guerra, stanno perfettamente. Evvi una cosmo- grafia, cio^ tutta la terra abitabile; non c'era allora notitia della cosmografia di Tolomeo, non ^ da meraviglare, se la sua non h perfetta. E tre tavole nel D u o m o, molto perfette, di sua mano. E a Massa una grande tavola et una capella. A Volterra una nobile tavola di sua mano. In Firen9e ^ il capitolo di S. Agostino. In S. Brocolo in Firen9e ä una tavola e una

382

capella. Alla scala dove si ritengono i gittati, ^ una Nuntiat a, molto maraviglosamente fatta.

(Simone Martini und Lippo Memmi.) Simone 13. Maestro Simone fu nobilissimo pictore et molto famoso.

Martini Tengono e pictori Sanesi, fosse il miglore; a me pare molto und Lippo miglore Ambruogio Lorencetti et altrimenti dotto che ^™™'* nessuno degli altri. Torniamo a maestro Simone: di sua mano e nel palagio in su la sala una Nostra Donna col fanciullo in collo et con molte altre iigure intomo, molto maraviglosa- mente colorita. fe in detto palagio una tavola molto buona, e nella facciata dello Spedale due storie fatte, come Nostra [Donna] ^ isposata; Taltra come i visitata da molte donne et vergini, molto adome di casamento e di figure. E nel Duomo due tavole di sua mano. Era cominciata sopra alla porta, che va a Roma una grandissima istoria d' una incoronatione. Vidila disegnata colla cinabrese. Ancora ä sopra la porta dell' Opera una Nostra Donna col fanciullo in braccio et di sopra t uno stendardo con agnoletti volanti, che lo tengono, et con molti altri santi intomo, fatta con molta diligentia. Et stette al tempo della Corte a ' V i g n o n e (Avignone) et fe' molte opere. Lravorö con esso maestro F i 1 i p p o ; dicono ch' esso fu suo fratello ; furono gentili maestri et loro picture furono fatte con grandissima diligentia, molto dilicatamente finite; feciono grandissima quantitä di tavole.

(Barna.)

Barna. j^^ j maestri S a n c s 1 dipinson nella cittä di F i r e n 9 e : Uno

maestro, el quäle fu chiamato Barna, [costui] fu eccellentissimo fra gl' altri. E due capelle ne' frati diS. Agostino con moltis- sime fra Taltre istorie; et un giovane va a giustitiarsi ; va con tanto tremore della morte e collui uno frate lo conforta. Con molte altre figure 6 riguardar Tarte usata per quello maestro, o molte altre istorie, in detta arte fu peritissimo. A San Gimignano molte istorie del Testamento vecchio e ne a Cortona assai la- vorö; fu doctissimo.

(D u c c i o.)

Duccio. jg. Fu in Siena ancora D u c c i o, el quäle fu nobilissimo;

tenne la maniera Greca; ä di sua mano la tavola maggiore del

1

383

Duomo di Siena e nella parte dman9i la incoronatione di Nostra Donna et nella parte di dietro il Test amento Nu ovo. Questa tavola fu fatta molto excellentemente e doctamente; ä magnifica cosa, e fu nobilissimo pictore. Moltissimi pictori ebbe la cittä di Siena et fu molto copiosa di mirabili ingegni. Molti ne lasciamo indietro, per non ne abondare nel troppo dire.

(Die Pisani.) i6. Ora diremo degli scultori furono in questi tempi. I^»e Pisani. Fu Giovanni, figluolo di maestro N i c h o 1 a. Maestro Giovanni fece il pergamo di Pisa; fu di sua mano il pergamo di Siena, e'l pergamo di Pistoja. Queste opere si veggono di maestro Giovanni, e la fönte di Perugia; di maestro Andrea da Pisa, fu bonissimo scultore, fece in Pisa moltissime cose, a S. Maria a Ponte, fece nel campanile in Firenze sette opere della misericordia, sette virtu, sette scientie, sette pianeti. Di maestro Andrea ancora sono intaglate quattro figure, di quattro braccia Tuna. Ancora vi sono intaglati grandissima parte di quelli, i quali furono trovatori dell' arti. G i o 1 1 o si dice, sculpi le prime due storie. Fu perito nell'una arte et nelF altra. Fece maestro Andrea una porta di bronzo allachiesadi S. Giovanni Bat- tista nella quäle sono intaglate le storie di detto S. Giovanni, e una figura di S. Stefano, che fu posto nella faccia dinan9i a S. Reparata dalla parte del campanile. Queste sono l'opere, si truovano di questo maestro. Fu grandissimo statuario. Fu neir olimpiä 410.

(Der Kölner Meister.)*)

17. In Germania nella cittä di Colonia fu uno maestro Der neir arte statuaria molto perito; fu di excellentissimo ingegno, Kolner stette col duca d'Angiö, fecegli fare moltissimi lavorii d'oro; fra gli altri lavorii fe' una tavola d'oro fra quäle con ogni solli- citudine et disciplina; [questa tavola] condussela molto egregia- mente. In perfecto nelle sue opere, era al pari degli statuarii antichi G r e c i ; fece le teste maraviglosamente bene et ogni parte

Meister.

'j Der Anonymus des Cod. Magliabecch. XVII, 17 nennt ihn »Gusmin« ; cf. Freys Ausgabe des Cod. XVII. 17, S. 328.

384

ignuda; non era altro manchamento in lui, se non che le sue Statue erano un poco corte. Fu molto egregio et dotto et excel- lente in detta arte. Vidi moltissime figure, formate delle sue. Aveva gentilissima aria nell' opere sue; fu doctissimo. Vide dis- fare Topera, la quäle aveva fatta con tanto amore e arte pe' publici bisogni del Duca; vide esser stata vana la sua fatica, gittösi in terra ginocchioni, alzando gli occhi al cielo e le mani, parlö dicendo: >0 Signore, il quäle governi el cielo e la terra et costituisti tutte le cose, non sia la mia tanta ignorantia, ch' io seghui altro che te; abbi misericordia di me.< Di subito ciö che aveva, cierchö di dispensare per amore del creatore di tutte le cose. Andö in su uno monte, ove era uno grande romitorio, entrö et ivi fece penitentia, mentre che visse, Fu nella etä, fini al tempo di papa Marti no. Certi giovani, i quali cercavano essere periti nell* arte statuaria, mi dissono come esso era dotto neir. uno genere e neir altro, e come esso, dove abitava, aveva picto. Era docto et fini nello olimpia 438. Fu grandissimo disegna- tore e molto docile. Andavano i giovani, che avevano volontä d'aparare, a visitarlo, pregendolo ; esso humilissimamente gli rice- veva, dando loro docti amaestramenti : e mostrando loro moltissime misure et facendo loro molti exempli. Fu perfectissimo ; con grande humiltä fini in quei romitorio, con ciö sia cosa che excellen- tissimo fu neir arte e di santissima vita.

NACHTRAGE

UND

BERICHTIGUNGEN.')

Zur EinleitUDg: Über die Titulidichter vgl. de Rossi, Inscr. christ. II., p. XXXIV., §§. 10., II.; Bibliographie der Inventare von M61y und Bishop, Bibliographie generale des inventaires imprim^s, 3 vols. Paris 1894.

Zu cap. ni., S. 13 — 30: Abweichende Lesarten der Ausgabe W. v. Har- teis: S. Pontii Meropii Paulini Nolani opp. Pars I. Epistulae (Corpus Scriptorum ecclesiast. Lat vol. XXVIII.) Vindob. 1894, p, 275 fF. und Pars II. Carmina, (ibid. vol. XXX.) Vindob. 1895, p. 285 und 291. — Zur Literatur: Hartel, Patristische Studien V. Zu den Briefen des h. Paulinus von Nola. VI. Zu den Gedichten des h. Paulinus von Nola. Sitzungsberichte der Wiener Akademie der Wissenschaften CXXXII. (1895.) Abth. IV. und VII. Femer: A. Franz, Das Kreuz von Nola, Zeitschr. f. christl. Kunst. VIII. (1895), 197.

S. 14, Z. 7 V. o.: Die in runden Klammern stehenden Worte sind Zusatz des alten Herausgebers Lebrun.

S. 14, Z. 5 V. u. : facies. Hartel.

S. 14, Z. 3 V. u. : Durch ein ärgerliches Versehen ist hier der letzte Satz des obem Abschnittes auseinandergerissen worden. Er hat richtig zu lauten : 3. Sed ne nostri causa .... irrideretur; ut revera potest et debet, hac tantum gratia parui .... conspicarentur.

S. 15, Z. 16 V. u. : villior, lies vilior.

S. 16, Z. 5 v. o. : Sequentes .... sunt fehlt bei H. Zusatz einiger Hs.

S. 16, Z. 14 V. o. : quia, H. qua.

S. 16, Z. 3 V. u. : memorae, lies memoriae.

S. 16, Z. 2 V. u, : meritus, lies meritis.

S. 16, Z. I V. u. : animam, H. anima.

S. 17, Z. 9 V. o. : Christo, H. Christi.

S. 17, Z. 13 V. o.: de ullo, H. ne ullo.

S. 17, Z. 17 V. o. : exanimos, H. exanimo.

S. 17, Z. I V. u. : adhaerentem, H. adhaerentes.

S. 18, Z. 12 V. u. : qua martyr, ibi et crux, H. quia martyris, et crux.

') Leider haben sich wftbrend des — mit sehr gronsen Schwierigkeiten verbundenen — Druckes eine Reihe bKsslicber nnd sinnstSrcoder Druckfehler eingeschlichen, die infplge der Entfernung des Verfassers vom Druckorte nicht mehr rechtzeitig corrigiert werden konnten.

Schlosser, Qnellenbnch. 2 ^

386

S. 19, Z. 5 V. ü.: scilicet Dominus cum (apostolis), H. si demus eam (apostolis).

S. 19, Z. 20 V. o. : ut oporteret, H. et oportere.

S. IQ, Z. 13 V. u. : elaborata, H. laborata.

S. I9, Z II V. u.: contignata, lies consignata.

S. 20, Z. 2 V. o. : Nach choro ist der Schlusspunkt ausgefallen.

S. 20, Z. II V. o. : Nach quo ist der Beistrich zu tilgen.

S. 20, Z. 15 V. u.: Nach spatium ist ebenfalls der Beistrich zu tilgen.

S. 20, Z. 10 V. u.: familiarium, H. familiarum.

S. 21, Z. 12 V. o.: ab aede Dei, H. domo Domini.

S. 21, Z. 19 V. o. : altera, H. alia.

S. 21, Z. 12 V. u. : reservabatur, lies reserabatnr.

S. 22, Z. 8 V. o. : et lies e.

S. 22, Z. 13 V. o. : familis, lies famulis.

S. 23, Z. 3 V. o. : apsidis, H. apsidae.

S. 23, Z. 19 V, o. : recluso, lies refuso.

S. 23, Z. 21 V. o, : forte, lies fönte.

S. 23, Z. 4 V. u. : Quam, H. Quod.

S. 24, Z. II V. o. : his est, lies hie est

S. 24, Z. 15 V. o: miratur, lies mirantur.

S. 24. Z. 10 V. u.: Irrepit, H. Inrepsit.

S. 25, Z. 13 V. o. : Sunt, lies sint.

S. 26, Z. 1 5 V. u. : Cum, lies Cui.

S. 26, Z. II V. u. ; ritu, lies voto.

S. 26, Z. 2 V. u. : sinu, lies situ.

S. 27, Z. I V. o. ; H. tilgt das zweite et.

S. 27, Z. 13 V. o. : Jobus, H. Job.

S. 27, Z. 24 V. o. : capacius, lies capacibus.

S. 27, Z. 9 V. u. : densata, lies denseta.

S. 27, Z. 8 V. u.: H. marmor mirum oculis aperit, spatiantibus artat.

S. 27, Z. 4 V. u. : iocos, lies lacus.

S. 27, Z. I V. u, : Der Punkt nach est ist zu tilgen.

S. 28, Z. 9 V. o. : spectabile, H. spatiabile.

S. 28, Z. 20 V. o.: Ut, H. Et.

S. 29, Z. 6 V. o. : Hier sind noch folgende vier Verse zu ergänzen: Nam steterant vasto deformibus agmine pilis. Nunc meliore datis eadem vice fultis columnis Et spatii cepere et luminis incrementa Depositoque situ reducem sumpsere iuventam.

S. 29, Z. 13 V. o. : putari, appido, lies putavi, oppido.

.S. 29, Z. 14 V. o. : paravimus, H. paramus.

S. 29, Z. 17 V. o. : si forte et eam, H. si forte unam.

S. 29, Z. 19 V. o. : abside magis, H. num magis.

S. 29, Z. 12 V. u. : propter, H. praeter.

S. 30, Z. 4 V. ü. : de reliquiis, Zus. Rosweyds, H. om.

S. 44, Z. 9 V. u. : cum, lies eum.

387

S. 47. Z. 2 V. u.: mistit, lies misit.

Zu S. 49, Cap. XI. Zur Lit: H. Semper in Lützows Zeitschr. für bild. Kunst. 1871, 296 ff.

Zu S. 59. cap. XIII. Zur Lit. : Ebert, IL, 374; Waitz, in der Histor. Zeitschr. 1880; Labarte, Arts industriels, L, 349 ff. (Besprechung der Notizen über Kunst im Lib. pont. Rom.); Über die Gewänder etc. mit figürlichen Darstellungen: Springer. Ikonographische Studien IL in den Mit- theilungen der Central-Commission V. (1860), 70 ff.; B eis sei, Gestickte und gewebte Vorhänge der röm. Kirchen in der zweiten Hälfte des VIII. und in der ersten Hälfte des IX. Jahrhunderts. Zeitschr. f. christl. Kunst VII. (1894), 357.

S. 79, Z. 4 V. u. : presbyterim, lies presbyterium.

S. 105, Z. 18 V. o. : Prostasii, lies Protasii.

S. 134, Z. 2 V. u. : pcetae, lies poetae.

S. 188, Z. 2 V. u. : docorari, lies decorari.

Zu S. IQ2, Cap. XXX. Zur Lit.: Schnaase, IH., 266; IV., 699; Rumohr, Ital. Forschungen, L, 287; Diehl, L'art byzantin dans l'Italie m^ri- dionale. Bibl. internat. de l'art. Paris 1894; Neumann, Über Kunst in Italien im XII. Jahrhundert, Neue Heidelberger Jahrb. V.

S. 206, Z. 6 V. o : poetae, lies poetae.

S. 207, Z. 12 V. o.: tabulum, lies tabulam.

S. 208, Z. 3 V. o. : «tera, lies altera.

S. 220, Z. 14 V. o. : volumnia, lies volumina.

S. 242, Z. 12 V. o. : coequato, lies coaequato.

Zu S. 252, cap. XXXIV, Zur Lit. : Fiorillo, Gesch. der zeichn. Künste, England, S. 48.

S. 296. Z. 9 V. u. : acedotum, lies sacerdotum.

S. 351, Z. 5 V. u.; stilo, lies stile.

S. 366, Z. I V. o.: Erana, lies Erano.

S. 383, Z. 8 und II V. o: msestro, lies maestro.

• "

I. VERZEICHNIS DER AUTOREN.

I. Italien

Agnellus, Liber pontifi- calis ecclesiae Ravennatis (lat.) (XIV.) 100 ff.

Ambro sius, St. (angeb- lich). Tituli (lat.) iIV. A.) 30 ff.

Anonym, Vita di Cola di Rienzo (in altromaneskem Dial.) (LI.) 367 f.

— — L'Intelligenzia (ital.) (XLVI.) 344 f.

Benvenuto da Imola, Commentarius ad Dantis Comoediam (lat)(XLVII.) 348 f.

Boccaccio, Giov., Amo- rosa Visione (ital.) (L.) 352 f.

Claudianus (angeblich), Tituli (lat.) (IV. B.) 31 ff.

Disciplina Farfensis (lat.) (XXIX.) 189 f.

Ghiberti Lor., Commen- tarii (ital.) (LIV.) 373 ff.

Johannes Diaconus, Vita Gregorii M. (lat.) (XXI.) 139 f.

Leo V. Ostia, Chronicon mon. Cassinensis (lat.) (XXX.) 192 f.

Liber pontificalis Ro- manus (lat.) (XIII.) 59 f.

Liutprand, König, Me-

moratorium de mercedibus

Commacinorum dat.) (XI.)

49 ff. Paulinus v. Nola, Epi-

stolae, Poemata (lat.) (II r.)

13 ff. Petrarca, Franc, Sonetti

(ital.) (XLIX.) 351 f. Petrus Diaconus, siehe

Leo V. Ostia. Prudentius, Aur. Prud.,

Dittochaeon (lat.) (I.) 3 ff. — — Peristephanon (lat.)

(IL) 11 ff. Rusticus Helpidius

(angeblich), Tituli (lat.)

(VI.) 34 ff. Sacchetti, Franco, Le

Novelle (ital.) (XLVIII.)

349 f. Savonarola Mich., De

laudibus Patavii (lat.)

(LIII.) 372 f. Villani Fil., De famosis

civibus (lat.) iLII.) 370 f.

2. Deutschland.

Anonym, Carmina San-

gallensia (lat.) (XIX.)

131 ff. «Die Erlösung» (mhd.)

(XXXIX.) 298 f. Casus Petrihusensis

monasterii (lat.)

(XXXII.) 232 f.

Christian von Mainz, Chronicon Moguntinum (lat.) (XXXVIIL) 294 f.

Ekkehard IV., Casus s. Galli (lat.) (XXV.) 151 f.

Tituli f. St. Gallen

(lat.) (XXVI.) 153 f.

— — Tituli f. Mainz (lat.) (XXVIL) 159 f.

Ermoldus Nigellus, In honorem Hludowici (lat.) (XVn.) 126 ff.

Hart mann v. Aue, Erec. (mhd.) (XXXVII.) 290 f.

Purchard von Reichen- a u, Gesta Witigowonis (lat.) (XXII.) 141 ff.

Schar fenberg, Albrecht von, Der jüngere Titurel (mhd.) (XL.) 301 f.

Seh edel. Hartmann (Col- lectaneen (lat.) (XLIIL, ^ XLIV.) 325 f., 331 f.

Thangmar, Vita Bern- wardi ep. Hildesheim, (lat.) (XXIIL) 147 ff.

Walafrid Strabo, Ver- sus in Aquisgrani pa- latio editi (lat.) (XX.) 134 ff.

3. Frankreich.

Andreas von Fleury, Vita Gauzlini abb, (lat.) (XXVIII.) 183 f.

389

Angilbert, de ecclesia Centulensi libellus (lat.) (XV.) 116 ff.

Anonym, Vita Balderici episc. Leodiensis (lat.) (XXIV,) 149 f.

Tituli von Tours (lat.)

(V.) 32 ff.

Audoenus, Vita s. Eligii (lat.) (IX.) 44 ff.

Baude, Henri, Dictz mo- raulx pour mettre en ta- pisserie (altfranz.) (XLV.) 352 f.

Baudri v. Bourgeuil, Gedicht an Adele v. Blois (lat.) (XXXI.) 218 f.

Bernhard von Clair- vaux, Apologia ad Guil- lelmuniabb.(lat.^ (XXXV) 266 f.

Gesta abbatum Fonta- ne llensium (lat.) (XVIII.) 129 ff.

Gesta abbatum Trudo- n e n s i u m (lat.)(XXXIII.) 240 f.

Gregor v. Tours, Hi- storia Francorum (lat.) (VIII.) 42 f.

Ordericus Vitalis, Hi- storia ecclesiastica (lat.) (XLVI.) 343 f.

Suger von St. Denis, Li- ber de rebus in admini- stratione sua gestis (lat.) (XXXVI.) 268 f.

— — Liber de consecra- tione eccl. s. Dionysii (lat.) (XXXVI.) 283 f.

Theodulf von Orleans, Carmina (lat.) (XVI.) 121 ff

Venantius Fortun a- tus, Carmina (lat.) (VII.) 37 ff.

4. England.

Anonym, Tituli von St.

Albans (lat.) (XLI.) 317 f. Adamnanus, de locis

sanctis (lat.) (XII.) 50 ff.

B e d a, Historia abbatum

Wiremuthensium(lat.) (X.)

47 ff. C h a u c e r , Geoffrey, The

house of Fame (altengl.)

(XLII.) 322 f. Gervasius von Canter-

bury, Tractatus de com-

bustione et reparatione

Cantuariensis eccl. (lat.)

(XXXIV.) 252 f.

IL ORTSREGISTER.

Aachen, Münster, Gemälde des ital. Malers Johannes 149 f.

— — Statue des Theodo- rich vor dem Kaiser- palast 116, 134 ff.

St. Albans, Abteikirche, Glasgemälde des Kreuz- ganges und der Biblio- thek 317 ff.

Alexandrien , Marcus- kirche 58.

A m a 1 f i, Dom, Erzthüren 202.

Assis i, Unterkirche S.Fran- cesco, Giotto 376. — Ste- fano 377.

A s s i s i, S. M. degli An- geli, Giotto 376.

Avignon, Werke des Si- mone Martini 382.

Bamberg, S. Georg 198.

Benevent, S. Sophia 193.

Betlehem, Geburtskirche 57.

Blois, Kemenate der Grä- fin Adele 218 f.

Brandenburg, Prämon- stratenserstift , Gemälde der Bibliothek 825 ff.

Canterbury, Kathedrale 252 ff

C a p u a, S. Angelo in For- mis 197, 217.

— — S. Benedict 214.

Burg 217.

Centula, S. St. Riquier. Clermont, Basilica, erb.

von Namatius 43.

— — Basilica des heil. Stephan, Gemälde 43.

Cortona, Barna 382.

St. Denis, Kath., Abtei- kirche 268 ff.

D i o s p o 1 i s (Lydda), Statue des h. Georg 59.

Farfa, Kirchen u. Kloster 189 f.

390

F 1 e u r y , Klosterkircben, Gem. und Kirchengeräth 182 ff.

Florenz, S. Agostino, Kreuzgang, Stefano 377.

— Maso 378.

Badia, Giotto 376.

— — Baptisterium, Erzthür des A. Pisano 383.

— — Campanile, Reliefs von Giotto 376, 383. — von A. Pisano 383.

— — S. Croce, Giotto 376.

— T. Gaddi 377. — Maso 378. — Orcagna 379.

— — S. Giorgio (S. Spi- rito alla Costa) Giotto 376.

— — S. Maria Novella, Giotto 376. — Stefano 377. — Orcagna 379. — Nardo 380.

— — S. Miniato al monte 349.

— — Mon. delle donne di Faenza, Buffalmacco 378.

— — Ognissanti (frati Hu- miliati), Giotto 376.

— — Orsanmichele 3Ö0.

— (Orcagna) 379.

— — Pal. del podestä, Al- tartafel 371. — Giotto 376.

— — S. Procolo, A. Lo- renzetti 381.

Servi, T. Gaddi 377.

— Orcagna 380.

— — S. Spirito (S, Ago- stino), Orcagna 380. — A. Lorenzetti 381. — Barna 382.

Fondi, Basilica 29 f. Le Fratte, Steinerne Lö- wen als Grenzmarken 201.

St. Gallen, Klosterkirche, Gem. 131 ff.

St Gallen, Kreuzgang, Gemälde 153 f.

— — Elfenbeintafeln des Tuotüo 152.

— — Evangelium longum des Sintram 152.

S. Gemignano (Colle-

giata), Barna 382. S. Germano, S. Crocc-

fisso 197. S. Madonna delle

cinque torri 194.

— — S. Salvatore 195.

Hierapolis (Indien), Le- gendarischer Palast des Ap. Thomas 343.

Hildesheim, Bauten des h. Bernward 148 f.

Jericho, Haus der Rahab

57. Jerusalem, Grabeskirche

51.

— — S. Maria 53.

— — Kirche auf Golgotha 63.

— — a. d. Calvarienberg 54.

— — S. Maria im Thale Josaphat 54.

— — a. d. Berge Sion 55.

— — Himmelfahrtskirche a. d. Ölberg 55 f., 107.

Imola, Gemälde des Mar- tyriums des h. Cassian 11.

Ingelheim, Pfalzkapelle, Gemälde 126 f.

— — Kaiserpalast, Gem. 128 f.

Konstantinopel, Heil. Kreuzkirche 58»

— — Marienbild 59.

Konstanz, Dom, Werke

des Tuotilo 152. Köln, Meister «Gusmin»

383.

Limoges, kgl. Münze 44.

L ü 1 1 i c h, St. Jakobskloster, Gemälde und Grabmal des ital. Malers Johannes 150.

Mailand (?), Gem. einer

Basilica 30 f. Mainz, St. Alban, Ante-

pendium des Tuotilo 152.

— — Dom, Gem. 158 ff.

Domschatz 294 ff.

MassaMaritima. A. Lo- renzetti 381.

Metz, Marienbild des Tuo- tilo 152 f.

Monte Cassino, S. An- diea 213.

— — S. Bartolommeo, 204, 212.

S. Benedict 195, 196,

198, 199, 202 f.

Erzthiiren '217.

Kloster 196, 200,

209 ff., 215, 216.

S. Peter 192, 202.

S. Martin 192, 211,

214. S. Michael 193, 194,

204.

— — S. Severo 199. S. Stefano 197, 217.

— — Thurm des h. Bene- dict 217.

Nazareth, Kirchen etc. 58. Neapel, Castello dell' novo, ' Gem. des Giotto 375.

— — Pal. der Angiovinen, Gem. des Giotto 375.

391

Nola, Basilica des heil. Felix 19 f.

— — Gemälde 23 f.

Ostia, Basilica 64.

Padua, Arena, Scrovegni- Capelle, Giotto 348, 373, 375.

— — Baptisterium, (Griusto 372.

— . — Minoriten, Giotto 376.

— — Pal. della Ragione, Giotto 375.

— — Santo, Capitcl, Giotto 373.

— — Cap. di s. Antonio, Stefano di Ferrara 373.

— — Oratorio di s. Gior- gio, Avanzi u. Altichiero 373.

Paris, St. Denis, Schrein des h. Dionys 46.

Pavia, Palast des Theo- dorich 115.

Perugia, Fönte maggiore, Gio. Pisano 383.

Petershausen, Kl. bei Constanz, Kirche u. Klo- ster 232 ff.

Pisa, Campo Santo, Buffal- macco 378.

— — Domkanzel. Gio. Pi- sano 383.

— — S. Maria della Spina (a Ponte), A. Pisano 383.

— — S. Paolo a Ripa d*Arno, Buffalmacco 378.

P i s t o j a, Dom, Kanzel, Gio. Pisano 383.

P o 1 a, S. Maria Formosa 111.

Primuliacum (Gallia Nar- bonn.), Kirche und Ge- mälde 14 f.

Ravenna, S. Andreasklo- ster 108, 111.

Ravenna, S. Apollinare in Classe 85, 111.

— — S. Apollinare nuovo (S. Martino) 113.

— — Eccl. s. crucis 106 f. Dom (Bas. Ursiana)

100, 101, 106, 109, 115.

— — Erzbischöfl. Palast 102 f., 108, 110, 111.

— — S. Giovanni Evan- gelista 102.

— — Haus des Agnellus 106.

— — Eccl. b. Laurentii in Caesarea 104.

— — S. Maria in Cosme- dim (Batt. degli Ariani) 11».

— — S. Maria Maggiore 109.

S. Micchele 111.

— — SS. Nazaro e Celso (Mausoleum der Galla Placidia) 107 f.

— — Palast des Theodo- rich 115.

Statue des Theodo- rich 116.

— — Eccl. Petriana (in Classe) 101, 102. — Bapti- sterium, 108.

— — Restituierte Arian. Kirchen 113.

— — S. Stefano 110.

S. Vitale 111, 112.

Reichenau, Marienkirche,

Klosterkirchen und Ge- mälde 141 ff. St. Riquier, Klosterkir- chen 116 f. Rieti, S. Salvatore 88, R o m, S. Adriano 72, 74, 76.

— — S. Agata, 66.

— — S. Agnese fuori le mura 63, 77.

— — S. Andrea 75.

Rom, S. Andrea, Kloster, Porträts Gregor d. Gr. und seiner Eltern 139 f.

— — S. Angelo Pesciven- dolo (in Pescheria), Ge- mälde 369.

SS. Apostoli 71, 74.

Borgo 87.

— — Baptisterium des La- terans 60, 65, 83.

S. Callisto 80.

— — S. Cecilia in Traste- vere 87. — Cavallini 379.

S. Ciriaco 86.

— — S. demente 66, 97.

— — Conservatorenpalast, Gemälde 367.

— — SS. Cosma e Damiano 67, 72, 75, 76, 88.

— — S. Croce in Gerusa- lemne 63, 74.

— — Crypta Verania, Gem. des Martyriums des h. Hippolyt 11 f.

— — S. Eufemia 67.

— — S. Eusebio 90- S. Feiice 71, 76.

— — S. Francesco, Caval- lini 379.

— — SS. Giacomo e Fi- lippo 100.

S. Giorgio in velabro 90.

— — S. Giovanni in La- terano 60, 65, 71, 77, 81, 83, 84, 92, 97, 98, 99.

— — SS. Giovanni e Paolo 66, 86.

--• — S. Grisogono 69, 90. — Cavallini 379.

— — Lateranpalast 69, 72, 80, 81, 84, 85, 90, 99.

— — S. Lorenzo in Da- maso 71.

— — S. Lorenzo fuori le mura 63, 65, 71, 74, 77, 78, 79, 90, 95.

392

Rom, S. Lorenzo in Lucina 74.

— — S. Lorenzo (ad Tau- rellum) 71.

S. Marco 71, 89, 90.

— — S. Maria in Cosmedin

73, 98, 99.

— — S. Maria in Domnica 87.

S. Maria sopra Mi- nerva, Gem. . des Giotto

376. S. Maria Nuova 98.

— — S. Maria ad praesepe 69, 70, 74. 77, 78, 80, 83, 88, 90, 91, 93, 99.

— — S. Maria in Traste- vere 75, 77, 90, 97. - CavaUini 379.

— — S. Maria in vico Sar- dorum 94.

(S. Martino in Monte)

64.

— — S. Micchele 66.

— — SS. Nereo ed Achilleo 86»

S. Pancrazio 66, 71,

74, 80.

— — S. Paolo fuori le mnra 63, 65, 66, 67, 70, 73, 74, 78, 79, 80, 81, 82, 85, 90, 91. — CavaUini 379.

— — SS, Pietro e Marcel- lino 64, 72.

H o m, S. Pietro in Vaticauo 62, 65, 66, 67, 68, 69, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 93, 94, 95, 96, 97, 99. — Gemälde der 6 Concilien 68. — Giotto 371, 375. — CavaUini 379.

— — S. Pietro in vincoli 78.

— — S. Prassede 75, 87. S. Prisca 72.

— — S. Pudenziana 75. SS. Quattro Coronati.

78, 94, 95, 96.

— — S. Sabina 7ö.

— — S. Sebastiano 75. SS. Silvestro e Mar- tino 66, 74, 93.

S. Stefano 74, 77.

— — S. Susanna 67, 79. 8. Valentino 71.

8 a m a r i a , Brunnenkirche

58. S e 1 1 i m o, Badia, Buffal-

macco 378. S i e n a, S. Agostino, A. Lo-

renzetti 381. — — Dom, Duccio 383. —

Sim. Martini 382. — A.

Lorenzetti 381. — Kanzel

des Gio. Pisano 383.

Siena, S. Francesco, A. Lorenzetti 380, 381.

— — Opera del duomo, Sim. Martini 382.

- — PaL pabbUco, A. Lo- renzetti 381. — Sim. Mar- tini, 382.

— — Spedale, Sim. Martini 382.

Tours, Basüica des h. Mar- tin 42. — Gemälde eben- da 32 f. — Basilica der hh. Petrus u. Paulus 43.

— Kathedrale, Gemälde 37 f. — Reliquienschreine des Eligius 46 f.

St Trond, Kirchen und Kloster 240 ff.

Venedig, Dogenpalast, Sala del maggior consiglio, i Gem. des Guariento 372.

S. Vincentius ad Vol- turnum 193, 194.

Volterra, A. Lorenzetti 381.

St, Wandrille, Kloster

129. — S. Peter 130. Wearmouth, S. Peter 47.

— Gemälde 48. — S. Maria und S. Paulus, Ge- mälde 48.

III. SACHREGISTER.

Adler (Lesepult) 280, 282. Aesopische Fabeln,

Darst. 187, 188. Altes Testament, Cy-

clus 1 ff., 23 f., 27 f.,

39 f., 126, 127, 158—173, 206, 218 ff., 234, 280, 281, 372, 373, 378, 379, 382. Antike 284.

Antiken Sagen, Darst. aus den, 220, 221, 290 f., 294, 323 f., 347 f.

Apokalypse, Darst. 1 0, 184 f.

393

Apostelgeschichte, Darst. a. d., 10, 62, 70, 79, 81, Iö6,';i87, 378.

Apsisbilder 10, 19, 29, 102, 109, 110, 111, 205, 377.

Automaten 302, 307.

Barbarische Künstler 276.

BasiliCa 19 ff., 29 f., 42, 43, 55, 68, 60 ff., 100 ff., 116 ff., 129 f., 141 f., 184, 192 ff., 202 ff., 211 f., 232 f., 237 f., 241 f.

Baubetrieb 49, 252 ff., bes. 261 f.

Baumaterial 284 f.

Bausymbolik 242, 288.

Berühmte Männer, Darst. 353 ff., 375.

Bildererklärung 114.

Burg 217.

Byzantinische Kunst im Abendlande 207.

Centralbau 51, 54, 55,

105 ff., 301 ff. Credo, Darst. des 381. Crucifix 96, 236, 238,

274, 297, 376.

Dombau, goth. 252 ff.,

268 ff., 283 f. Drolerien 268.

El e m e n t e, Darst. der 292,

293. Elfenbeintafeln 183,

201. Erotische Darstellungen

333, 346, 359 f. Erzthüren202, 217, 270.

Facultäten, Darst., siehe sieben freie Künste.

ec F e d e cristiana , Storia della,» Darst. 375.

Fortuna, Rad der, Darst. 331 f., 346, 363 f.

Gefäß in Schiffsform 281.

Georg, S., Statue 59.

Gewänder etc. mit figür- lichen Darst. 69, 70j 71, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 91, 95. 96, 97, 98, 99, 100, 112, 115, 295.

Glasgemälde 47,83, 98, 214, 280, 303, 317 ff.

Gloria, Trionfo della, Dar- stellung 357 f.

«Gloria mondana, » Dar- stellung 375.

Gothische Decoration 299 f., 323 f.

Grabmäler mit Portrait- figuren 236, 238.

Gral sage, Darst. 311.

Grottesken 304.

Grundriss 51, 53, 5(3, 57, 106.

Grundsteinlegung 232.

Heiligenchöre, Darst.

310.

Historische Darstellun- gen 128, 129, 221 ff., 347, 372.

Hölle des Dante, Darst. 380.

Italienische Künstler im Norden 149, 188.

Kanzeln des Trecento 383.

Katakomben 12.

Kirchengeräth 44 f., 48, 60 ff., 109 f., 112, 119 f., 148, 149, 182 ff,

195 ff., 201 ff., 207 f., 215, 235 f., 239, 267, 273 f., 279 f., 281 f., 294 ff.

Kirchliche Gefäße • in Thiergestalt 296.

Klosteranlage 116. f., 129 ff., 141, 190, 191. 200, 201, 209 ff, 214 ff., 237, 240, 243 ff

Kreuzschema 43, 58, 148, 149, 242, 261 f.

Kronleuchter , Größe ders. 267.

Krypta, abgelehnt 308.

Kunstschulen 45, 148, 205, 269, 373, 384.

Künstler 43, 44 f., 47 f., 49 f., 147 f, 182, 191, 198, 202, 203, 204, 207, 209, 210, 214, 217, 223, 234, 237, 249, 253, 262, 269, 270, 274, 276, 278, 279, 280, 281, 285, 288, 303, 349, 352.

Künstlernovelle 34S, 349, 375.

Lamm Gottes, Darst. 10, 19, 29, 62, 83.

Lazürfarbe aus Venedig 234.

Legendendarstellun- gen, S. Antonius 373.

S. Benedict 207.

S. Franciscus 377 f ,

380 f.

S. Gallus 153 ff.

S. Jacobus 378.

S. Johannes B. 383.

S. Katharina 381.

' S. Martin 33, 38 ff.,

94, 214.

S. Matthaeus 214.

- — S. Silvester 378. S. Tnido 248.

25*

394

Mappa muiHli ^, 12.%

226 ff. Marienbilder 48, 59, 69,

88, ]09, 142, 158, 883,

235, 287, 246, 876, 878,

381, 382, 888. MartyrieagemSlde 11,

12. M e <^ b a n i s ch e Künste 147,

829 f. Monmtsbilder 198. Moralisch • symbolisclie

DarstelL 834 ff., 858 f.

N aTic • U a32,871,375, d77.

Neues TeaUtment, Cyclas des 7 ff., 31 f., 48, 127, 128, 181 ff., 173-181, 206, 235, 372, 373, 877, 378, 883.

Nimbus^ viereckiger, zur Bez. Lebender 140.

Nordische Künstler in Italien 198, 202, 883, 884.

Orientierung d. Kirchen 21.

Palastbau 62, 69, 72, 80, 84, 85, 90, 94, 99, 104, 106, 110, 113. 115, 116, 190, 191, 199, 200, 211, 216, 323 f., 343 f.

Paulus, Mühle des heiL, Darst. 280.

Pfingstfest, Darst. 32.

Philosophie, Darst. der, s. sieben freie Künste.

PolitischeGemälde367f. 376, 381.

Portraits: Dante, Portrait von Giotto 371. — von T. Gaddi 377. •

Gaddi, Taddeo, Selbst-

portrait 378.

— — Giotto, Selbstportrait

871. - Portr»it Ton T. Gaddi 877.

— •— des GebbaFd von CoDStans (Grabmal) 236, 288.

— — Gregors d. Gr. und seiner Eltern 189 f.

K. Justinlan 113.

— — der Laura des Pe- trarca, Portrait von Sim. Martini 851.

K. Lothars 95.

des h. MartinuS 14.

der Erzbischdfe von

Ravenna 104, 110, 118.

— — der Äbte von Rei- chenau 142.

— — des Richer, Abtes von Montecassino (Por- traittafel) 202.

des Theodorich, Mo- saikbild 115. - Reiter- statue 115 f., 134 ff.

S. Thomas v. Aquino

377.

Psalm 148, Darst. 102 ff.

Ravenna und Roma, Dar- stellung 115.

Sagen Stoffe des Mittel- alters, Darst. 311, 848.

Salvator, Darst. 60, 61, 62, 68, 69, 73, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 86, 87, 90, 93, 94, 96, 96, 101, 110, 152.

Satirische Darstellungen 334 ff.

Scher fl ein der Witwe, Darst. 32.

Sieben freie Künste, Dar- stellung 121 ff., 228 ff., 325 ff., 352 f., 376, 383. — ihre Vertreter 320 f., 353 f., 375 (?).

Spiegel am Altar 143. Spruchband 249. Städte, Peraonificatiooen

115, 368 f. Statuen aus edlem Metall

60, 61, 62, 65, 66. SternbildertDarat.228f.,

383. Stifterbild 91, 94, 96. Synoden, Gemälde der

sechs ersten, 68.

Tafelbilder 59.

Tellus, Darst. 124 ff.

Tempel in christl. Kirche verwandelt 192, 197.

Teppiche mit figürlichen Darst. 218 ff., 334 ff.

Tituli 3 ff., 15 ff., 29 f., 30, 31, 32 f., 34 f., 33 f., 62, 64, 102, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 111,112,114,120, 131 ff., 149, 150, 152, 153, 153 ff., 158 ff., 183 ff., 193, 194, 205, 206, 212, 221, 227, 231, 233, 236, 271, 272, 273, 274, 276, 280, 281, 282, 287, 297, 317 ff., 323, 325 ff., 331 f., 334 ff., 358, 367 f.

Tugenden, Darst. der 122, 364 f., 368, 383.

Typologische Cyclen 34 f., 48, 49, 103, 275, 317 ff.

Vorlagen für Wandge- mälde 43, 48, 253.

Webetechnik 221.

Weltgericht 48, 138, 181, 312.

Werke der Barmherzig- keit, Darst. 383.

395

IV. VERZEICHNIS DER KÜNSTLERNAMEN.

A. = Architekt. G. =5= Goldschmied.

P.

Abbo, Münzmeister in Li-

moges 44. A g a t h o, A., Ravenna 101. Alberto, s. Amoldi. Altichiero, M. 373. Apelles, 370. A r n o 1 d i, Alberto, P. 350. Avanzi, Jac, M. 373.

Bar na, M. 382.

Bernardo (di Daddo), M. 350, 380.

Bernward von Hildes- heim 147 f.

Buffalmacco, M., 350, 378.

C a V a 1 1 i n i, Pietro, M., 379. Cimabue, M., 350, 870,

375. Conon 370.

Dinocrates 371. Duccio, M. 382 f.

S. Eligins, G. 44 ff., 276. Euserius, A., Ravenna 100.

Gaddi Taddeo, M., .850,

371, 377. Giotto, M. 348, 349,350,

853, 370, 371, 873, 375 f.,

377, 378, 383. Ginsto V. Pädoa, M. 373.

Guariento, M. 873.

«G a s m i n» V. Köln, P. 383.

Johannes aus Italien, M., 149 ff.

Lauricius, A., Ravenna

104, 105. Lazarus aus Byzanz. M.

98. Lippo Memmi, M. 383. Lorenzetti, AmbrogioM.,

380 f.

Madalulf V. Cambrai, M.

130. Martini, Simone, M. 851 ,

353, 383. Maso, M. 371, 378. Myron, 870.

Niccolao, M. 350. Nivardus aus der Lom- bardei, M. 188.

Odolrich aus Toiirs, A.

184. O p i 1 iu 8, A.J Ravenna 166. Orc agna, M., P. 349, 379.

Paulus, A., Ravenna 100. Phidias 352, 37a Pisano, Niccolö, P. 883.

Giovanni, P. 388.

- — Andrea, P. 383.

M^ier. Plastiker.

Polyklet 351, 370. Praxiteles 353, 870.

Rodulfus, P. (Flenry) 188.

Satius, A., Ravenna 101. Satuxninus, in Rom, M.

140. Sintram von St Gallen,

Illuminator 153. Stefano, M. 350, 871,

376. Stefano di Ferrara M. d78. Stephanus, A., Ravenna

101.

Tl^ille» Schüler des heil.

Eligius, G. 45. Thpmas, St., Apostel» ia

der L^ende, A. 343. Tuotilo von St, Gallen,

G. 151 ff.

ttUmbrtz» fictiver Küost- lernamen, P. 29Q.

Vitruv 371.

W e r n h e r, Glasmaler, Pe- tershausen 237.

Wilhelm v. England, A. (Canterbury) 262.

"Wilhelm v. Sens, A. 253, 261.

Zeuxift 353, WH^

396

V. VERZEICHNIS DER TECHNISCHEN AUSDRÜCKE.

Abditum = adytum 67. abietarius, Zimmermann

(0. absida, absis, apsis 19»

21, 29, 33, 61, 63, 65,

66, 67, 69, 71, 72, 78,

79, 80, 81, 82, 83, 86, . 87, 90, 93, 94, 97, 1?0,

148, 192, 195, 197, £00,

203, 206, 209, 2ia 212,

213, 214, 215, 216, 236,

241, 242, 247, 267. absidicala, Nebenapsis

139. accubitam, Speisesaal, s.

triciinium 81, 84. . acolyti, Raum für die

Akoluthen 92. a c u 1 i s factus, gestickt 112,

115. acupictilis, desgl. 93. admasurus, ein Tuchstoff

196. adytum («Sütov) , das

AUerheiligste 28 , 203,

207. aedificator 106, 329. aelemosynarum cella,

Armenhaus 190. a 1 a, Flügel eines Gebäudes,

Seitenschiff 242, 255, 256,

259, 26 J. 264, 265, 273,

287, "^88. alapa, Buchdeckel? 102.

alba 67, 182,* 183, 196,

295. , — . — Rpmana 120. alba tu s, getüncht 49.

a 1 i t h i n u s (äXifjO'tvo?), pur- purn 79, 80, 85.

ama, Opfergefäß 61, 62, 63, 64, 65.

ambitus, Umgang (des

Altars) 91, 92. ambo (ajJLßuiv), Kanzel für

die Verlesung der Evan- gelien und Episteln 67,

202. amphora 282. ampulla, "Wein- u. Öl-

gefäß, Ampel 183. k97,

298. amula, s. ama 68, 76. anaglyphus, anaglifus,

anagrifus (dvaYXu'^o^\ in

erhabener Arbeit, Relief

81, 112. 152. analogium, Lesepult 152,

182, 240. appallarea, Löffel 67. aquamanile, Waschgefaß

für den Priester 97, 119,

196. aquamanus, desgl. 69. aquilatus, mit Adlern

gestickt 99. arca, Reliquienschrein 203. a r c o, ital., Gewölbebogen

376, 377. arcora = arcus 71. arcuatus, gewölbt 24 6,264.

arcus. Gewölbebogen, Bo- genstellung 49, 66, 70, 71, 72, 75, 78, 79, 80, 83, 86, 87, 91, 92, 94, 100, 119, 142, 143, 204, 206, 232, 236, 238, 241, 246, 5^50, 258, 259, 260, 261, 262, 264, 265, 270, 272, 289, 290.

arcus absidis s. u. 33.

— — deambulatorius , Bo- genstellung eines Kreuz- ganges etc. 199, 344.

arcus maior, s. u. 70, 205.

— — principalis, s. u. 68.

— — triumphalis, Triumph- bogen des Apsis 87, 91.

a r d i c a, Lunette eines Thür- bogens? 101, 112.

argentoclusus, in sil- berner Fassung 63, 65.

a r m a r i u m, Bibliothek, Ar- chiv, Schatzkammer 240, 247.

armatura, Gerüst, Kunst des Baumeisters, Zimmer- mannes etc. 49, 329.

a r t e s mechanicae, bildende Kunst, Gewerbe 147, 331.

artificium bizanteum. Byzantinische Arbeit 211*

as cella, Latte 43.

aschenglas, mlid. 303.

a s t i 1 e (hastile), Schaft 199.

astilla, Ranke? 80.

a tri um 66, 67, 70, 72,84, 190, 195, 199, 204, 206, 209, 213, 216, 241, 244, 270.

auditorium, Sprechsaal

190. aula = navis 256. aulaeum, Teppich 218. aurichalcum, Messing

61, 62, 188. a u r i f r i g i a t u s, mit gol- denen Fransen 295, 298.

anroclusus, in Gold ge-

fasst 62,. 64. aurotextilis, goldgewebt

90, 92, 113.

aurum coctum, s. d. folg.

144. aurum obryzum (oßpi-

Cov), rothes, geläutertes

397

Gold 7«, 79, 86, 95, i:7^ 288. axis, Bohle 46, 49, 60.

Babatum, Hufeisen 32^.

babeuries, engl. (?) 324.

b a c u 1 u s pastoralis , Bi- schofsstab 295.

balcones, Balcon 189.

balteus, Gürtel 119.

bamcale = bancale, Sitz- bank 191.

baptisterium 15, 62, 65, 75, 79, 83, 98, 372.

basis 182, 195, 202, 204, 208, 232, 247, 248, 258, 263, 265, 285, £00.

b a s s i n, frz., Schale, 336.

battutilis, getrieben 60.

beleuterium (ßoüXeuTT^- p:ov), Capitelhaus 130.

üben na,» Name eines Kreuzes, s. Ducange s. v. 297.

bicameratus, mit zwei Wölbungen 203, 212.

b i s a 1 u s, Quaderstein 115.

b 1 a 1 1 h i n, blatteus, pur- purfarbig 70, 79, 81, 82, 85, b7, 88.

byzantea 80, 87, 88,

91, 99.

bocularis, Gefäfi 119.

bogen, mhd. 307.

b o t a r e a (votarea) imago, angebl. griechische Be- zeichnung eines Gemäldes der Concile 68.

brachile, Armspange 45.

brachiola, ital. bracciuolo, Gerüstbalken 49.

branden m, Tuch für Re- liquien etc. 139.

brathea. Metallplatte 152, 153.

breviculum, «Brief,»

Spruchband 249. b r i e f, mhd., Spruchband

306, 310. brnstus, gestickt 198. b u 1 1 a, Schmuckstück 96,

208. bursa, Portefeuille 46. b u t i c u 1 a, Büchschen (?) 91.

Caccabus, Pfanne 50« 

caelare, sculpieren 152.

caelatura, erhobene Ar- beit 88, 208, 241, 248.

caementarius, Stein- metz, Maurer 47, 105, 262, 284.

caementum, Bruchstein 237. 243, VÖ3, 254, 263.

calefactorium, Heizan- lage 190, 245.

calix Saxonicus 198, ^15.

Camera, camara, Wölbung, Kammer 42, 43, 51. 55, 59, 61, 62, 66, 69, 74, 78, 79, 80, 85, 93, 102, 110, 111, 115, 130, 190, 197, 199, 204, 205, 211, 216, 217. 223, 244, 250, 251, 252.

Camera dispensatoria, Vor- rathskammer 244.

Camera privata, Abtritt 244, 251.

Camera tribunalis, Chor- nische 109.

camin ata, lat., ital., heiz- bare Kammer, Kemenate 50, 99, 130, 244, 247, 250, 252, 344.

caminus, Kamin 239.

c a m y r u s , camurus , ge- krümmt 142.

c a m p a n a , Glocke, 1 99, 240.

campanariura, Glocken- haus, Thurm 196, 197, 204, 243.

campanile, ital., Glocken- thurm 369, 376, 378, 383.

canalis, Gosse 195.

cancalus == cancellus ? 72.

cancelli, die Altarschran- ken , das Allerheiligste 27, .^lO, 64, 65, 66, 69, 72, 78, 79, 82, 84, 98, 107, 150, 201, 212, 214, 240, 241, 242, 243, 247, 248, 249, 250.

Cancer, Wölbung 57, 58.

candelabrum 62, 63, 64, 69, 120, 183, 207, 208, 215, 238, 267, 281, 296.

canistrum, Hostienbehäl- ter, Kerzenträger 69, 76, 77, 78.

canna, Kanne 119.

cantharus, Weingefäß, Kerzenhalter 27, 61, 63, 65, 66, 76, 95.

c a p c 1 1 a, lat., ital., Kapelle, Altar 141, 150, 217, 240, 242, 247, 248, 249, 25(», 252, 260, 261, 262, 264, 265, 345, 348, 371, 373, 377, 378, 379, 380, 381, 382.

c a p e 1 1 a maggiore, ital ., Chorkapelle 379.

capitel, mhd., s. das folg. 300.

c a p i t e 1(1 o), ^ ital., s. das folg. 365.

capitellum, Kapital der Säulen 207, 214, 236, 247, 248, 259, 262, 263, 264, 265. 285, 289.

capitolo, ital., s. das folg. 379, 381.

398

capitulum, Kapitelhaus 190, 300, 209, 215, 237, 240, 247.

capo maestro, itaL, Werk- fiihrer, Bauleiter 350.

cappa, lat, ital., kragen- artiger Überwurf 120, 183, 250. 252, 295, 369.

capellare (capulare), zu- richten 49.

c a p s a, Reliquiar 193.

Caps um, Langseite der Basilika? s. Ducange s. V, 43.

Caput, Kapital 82.

Caput ecclesiae, Chor 264*

Caput pilariorum, Pfeiler- kapital 259.

Carola, Gitter, Rost? 50.

carpentarius , Zimmer- mann 329.

c a r t a, ital., Pergament 351 .

casamento, ital., archi- tekton. Hintergrund 382.

c a s s i s, Tabernakel 233.

casula, Kasel 120, 294.

cathedra, Bischofetuhl 255, 260.

celindrium, ital., s. co- lymbus 346.

cellarium, Keller, Vor- rathshaus 180, 139, 190, 209, 217, 240, 244.

cendatum, cendalum, Zin- del, feine Seide 120.

ceraptatum, Kerzenträ- ger 19, 200.

cercellus (cerceau), klei- ner Zirkel ^1.

ceroferarium, s. das folg. 196, 197.

cerostatum, Kerzenträ- ger 63, 65, 72, 102, 107.

cherismos=* )^atptTiopLoc, der Englische Gruß T9.

c h i o s t r o , ital., Kreuz- gang 380.

Chorus 132, 202, 205, 207, 208, 216, 283, 235, 236, 238, 240, 242, 243, 244, 246, 247, 249, 262, 257, 258, 259, 261, 262, 263, 264, 279, 280.

cantorum, Sänger- tribüne 254, 255.

chrysoclavus, chryso- clabus , mit goldenen Borten 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 98, 94, 95, 97, 98.

ciborium 67, 69, 70, 78, 82, 83, 84, 109, 119, 195, 208, 232, 283, 239, 261, 262.

cienacolo, itaL, = coe- naculum 345.

c i m e 1 i u m, Kleinod 67, 84.

cimiterium , Friedhof, Katakombe 72, 74, 75, 76, 77, 191, 213, 268.

cinabrese, ital., Zinnober 382.

cingulum, Gürtel 198, 295.

circinatio, Umkreis 258, 260.

circinus, Zirkel 265.

circitorium, Umhang für einen Altar 215.

circulus, Griff des Glo- ckenseils 120.

cisterna 204, 210, 216.

claustrum, Klosterhof, Kreuzgang, Klausur, (spä- ter) Kloster 141, 142, 153, 199, 209 ff., 237, 244, 246, 247, 250, 251, 255, 257, 267, 294, 317.

clavatus, zusammengefügt (von der Wölbung) 264.

clavis, Schlüssel, Schluss- stein 119, 261, 262, 264.

Clav US, Nagel der Dach- balken 130, 131 • clocca, Glocke 120. cloccarium, Glockenhaus

120. clusoria, ars, Kunst der

Gemmenfassung 147. coccum, Scharlach 110. coccinum, desgl. 67. c o c 1 e a , Schneckenstiege

243.

coclear, Löffel 196.

coelum, Decke 264.

coenaculum, Kapelle 130.

cola, Seihgefäß 188, 298.

collare, Halsschmuck 69.

c o 1 o r graicus =s lazur 234.

color Venetus, Lazurblau 198.

columna Aquitanica 66.

columnella, Säulchen 84, 199, 210.

colymbus (xo7.üfißoc), Waschraum 344.

concestorio, ital., = con- sistorium 344.

commacini, Steinmetzen aus der Gegend von Como 49.

c o m p a c e, engl., Zirkel 325.

c o n c h a 1. Apsis, 2. Schale 20, 27, 66, 81, 119.

conchula, kleine Exedra 21.

c o n c i o, ital., Verputz, 878.

confessio, Krypta 65, 66, 67, 68, 69, 70, 76, 77, 78, 79, 8-?, 84, 88, 92, 95, %, 144, 197, 199, 254.

consistorium, Audienz- saal 344.

coopertorium, Altarvor- satz 215.

copertorio, ital., desgl. 346.

399

coppa, Oefaß 198, W5.

c o q u i n a, Küche 190.. 209, 240, 245, 2ÖJ, 844.

corbette, engL, Bogen- wolbung 325.

coro, ital., -» chorus 845.

Corona, lat, ital., Krone, Kronlenchter 61, 62, 64, 66, 69, 76, 77, 79, 82, 91, 96, 107, 119, 148,

196, 197, 215, 285, 256, 267, 296, 845.

corporate, Kelchdecke

298. cortina, Vorhang 19, 70,

71, 72, 78, 83, 91, 223,

257.

Alexandrina 93.

Arablca 215.

crepido, Sockel 20. crismataria , vascnla,

Salbgefäöe 112. crista, Baldachin 46,276. crucifixus, Crucifix 81,

96. crux, Querschiff 261, 262,

263, 264. — — cruces collaterales.

Arme des Qnerschiffes

272. crux Graeca 215.

c r y p t a, 1. Krypta, Sottocon- fessione, 2, Katakombe,

3. heidnische Grotte,

4. Badecabine 63, 64, 191,

197, 232, 236, 238, 241, 243, 254, 256, 267, 259, 263, 265, 272, 287.

cubiculum, Kapelle 20,

67, 84, 105. cnprum hispanicum 188.

curticula, kleine Villa 244.

c u s s i n u s (coassin), Kissen 120.

cybnrlurm, s. ctboriom. cymilium, s. cimelium.

Oalmatica ISO, 139« 196,

90U 295. deambulatorium =es so-

Urium 72, 251. deargentatus, versilbert

89. deaurattts, ▼«rgoldet 81,

82, 83, 84, 93. d e 1 f i n i, kirchl. Schmuck

unsicherer Bedeutung 43 1,

«2, 64, 66, 76, 77, 78,

96. diacetrinus (Siaxeipivo^),

citronengelb 201. diaconia, Nebenraum der

Basilica 76, 81, 92, 98. d i a d e m a 69. diapistin, von grüner

Farbe 198> 201. diarodinus, rosenfart)en

196, 201. diasporas, kostbare Tnch-

art 198. dinster, mhd., «Dienste»

der Pfeiler 300. d i s c u s, Schüssel, Tisch

121. dolaticius, poliert 61. doli um, Wanne 191. doma, Dach 205. d o m u s elemosinaria, Ho-

spiz 244. lavatoria, "Waschhaus

245. libraria , Bibliothek

320. dormentorio, ital., s. das

folg. 845. dormitorium, Schlafhaus

129, 209, 217, 240, 244,

246, 250, 251. dormter, mhd., = dem

vorigen 311.

dorsale, Wandteppich , Rücklaken 207, 240, 294.

dossale t=ss dem vorigen 202.

dyptire (Soicrttv?) über- ziehen 152.

E latus» in erhabener Ar- beit sa?.

electrum, MstaUmischung,

BUssgold 239. endothis (iv^tY]?) Ante*

pendium eines Altar« 109,

lU 116. enigma, symbol. Darstel- lung 101. entheca (^v^iquiq), Schrein

254. epicaustorium (Eypo-

caustum?) Baderaum 544. epigramma, s. titulus 21,

22, 152, 186. episcopium^ Bischofapa- last 66, 102> 108, 110, 113. epistulium = epistylinm,

Architrav 66. epitaphium, s. titulus

272. ergozzen, mhd. gegossen

(von Reliefs) 302, 310,

311, 312. ergraben, mhd., graviert

302, 305, 310, 311, 313. er ho wen, mhd., sculpiert

302, 305, 813. e strich, mhd., Fassboden

313. exameta (MaM-^to^)» Sam-

met 20l. exatonpe9taicu8jl^$J>v

(sextans = Einheit, Vitruv) icsvxe? Verhältnis 1 ; 5 =

Durchmesser zu Säwtlen- höhe? 66. exedra, Apsis 54, 242* exemplum, Muster 80.

400

Fabrica, Baafahmng, Bau 40, 129, 130, 191, 203, 21], 242, 248, 250, 255.

faccia, ital., Fa^ade, 379, 381, 383.

f a c c i a t a, ital., desgl. 38 1 .

f a c i e s, Fa^de, Altarvor- hang 69, 82, 83, 184, 194. 196, 216 (purpurca).

faldis torinm, Faltstuhl 201.

fano, Fahne 120, 215.

f a r u s, Leuchter 61 , 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 208.

f a s t i d i u m, fastigium, Gie- bel 60, 61, 65, 66, 78.

fiala, Weingefäß 61, 277.

fibulatorium = fibola, Gewandnadel 68.

figura, lat., ital, Gestalt, Darstellung 93, 98, 99, 135, 194, 195, 206, 216, 232, 349, 352, 353, 363, 364, 372, 378, 382, 383.

filopares, schnurgerecht

68, 91. filum Alexandrinum, sara- zenische Weberei 79.

filum Tyrium, desgl. 79. fimbria, Franse 201. fiöle, mhd., fialen, Zier- thürmchen, 300.

f i s t u 1 a, Saugröhrchen zur

Communion 298. focaria, Herd 241.

fons, Taufbrunnen, Tauf- kirche 15, 16, 28, 61, 62, 63, 65, 66, 78, 83, 108, 113.

fontana, ital., Brunnen

364. fönte, ital., Brunnen 366,

383. forma 1. Bild, 2. Vorlage,

3. Chorstuhl 95, 247, 249,

253, 267.

forme, mhd., Figur 300. f o r m n 1 a, Figur 52, 57, 59, fornix, Wölbung 13, 143. 189, 203, 204, 208, 209,

254, 256, 257, 260, 261, 262, 263, 264, 265.

— — deambulatorius, Wöl- bung eines Säulenganges 210.

frisum, Franse, Borte 201, 215.

frons, Fa^ade 67, 91, 92, 94, 190, 204, 207, 260, 270.

frontispicinm , desgl. 210, 214, 216.

fumaria, Feuerstelle 244, 251.

fumigatorium Graecum = thuribulum 215.

fundatus, mit Gold ge- stickt 70, 78, 79, 81, 83, 86, 88, 90, 91, 93, 9^.

furculus, Stütze 200.

furnum (fomo), Backofen 50.

fusilis, gegossen 82, 207, 288.

fusilis, ars, Gießkunst 182.

fusor, Gießer 270.

fusoria, ars, s. o. 188.

fusor ins, s. o. 182.

G a b a t (h) a , Schüssel 68,

77, 81, 89. gab ata saxisca 68, 91. g a d e m, mhd., Gemach 305.

galilaea, Vorhalle 190,

191.

gammadium, kirchliches Geräth unsicherer Bedeu- tung 95, 96.

gargolen, mhd., franz.

gargouille, Wasserspeier

300. gater, mhd., Gatter 306. gazofilatium , Schatz- kammer 182. g e m a e 1 e, mhd. Gemälde

310. g e n e r e, ital., Kunstart 381. gepfehte, mhd.. Maßver

hältnis H05. gesimse, mhd., 300. gesimpzet, mhd.^ mil

einem Gesimse 310. gespenget, mhd.^ g^gi^'

tert 311. gespinnelt, mhd., mil

Spindelsäulen 310. gestempfet^ mhd., ein-

gegraben 300. gewelbe, mhd., W^ölbun^

302, 303, 309, 310. gewelbe t, mhd.^ 306. gezinnelt, mhd. gezinni

310. gienasium, ital. = g^

mnasium 346. g ip s e a metalla , StucI

101, 107, 113. g i p s e u s, gypseus, au

Stuck 201, 20r>, 21-^. gips um, Stuck 50, lii

209, 236, 238. g 1 o c h ü s, mhd. Glockei]

thurm 305, 306. gradus, Kanzel 202. g r a V e d, engl., graviert 32^ gremium basilicae = na

vis 61. gruft, mhd. krypta 308. gruntveste, mhd , Fun

dament 301. gymnasium, Palästra 344 gypsum, s. gipsum.

I

Habitacle, engl., Tabej

nakel 324.

401

hall, engl., HaUe 324. I hanappus, Napf 119. hengelrüden, mlid.,Quer-

sparren 300.

hippodromus = hypo-

dromus, Säulenhalle 344. historia, historiae, Bild,

Scene, Historienbild 76,

77, 70, 80, 81, 82, 83,

84, 85, 86, 87, 88, 89,

90, 91, 92, 93, 94, 95,

96, 97, 98. holosericus, ganzseiden

46, 49, 79, 80, 83, 85,

86, 98, 183. holoverus, purpurn 88,

89, 91, 98, 99, 100. hospitium, Hospiz 92. hostiale, Hostienbehälter

196. hostiarium, desgl. 200. humerale 295. h y d r i a , "Wasserkännchen

202.

lanua' principalis, Haupt-

portal 70. icona, icönia, Altartafel

95, 97, 98, 139, 193, 200, ■" 207, 214.** '

i m a g e r i e, engl., Bildwerk [•'324, 325.^ i m a g o, Bild, Abbildung,

\ Relief, Standbild 65, 66, i 67, 68, 69, 73, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 96, 99, 120, 135.

impluvium, der offene Raum zwischen den Säu- lengängen 26. tlnclusor, Goldschmied, der die Gemmenfassun- gen anfertigt 191. Schlosser, Qnell«nbaob.

incensorium , . Rauch- gefaß 119.

incrustatio, Belag 80.

infirmaria, Krankenhaus 239.

infula, Infel 295.

intaglio, itaL, Relief, 344, 347, 850.

interclusus, gefasst 61.

interrasilis (StatpirjTos), mit durchbrochener Ar- beit 89.

joyning, engl., Schnitze- rei 324.

ipodromio, itaL, = hy- podromus, s. hippodro- mium S46.

Kanzel, mhd. 306, 310.

k a r V in g, engl.. Bildhauer- arbeit 325.

k e f s e, mhd., Reliquien- kästchen 302.

kele, mhd., Hohlkehle 300.

kör, mhd., Chor 301, 303, 304, 305, 306, 309.

kriuzganc, mhd., Kreuz- gang 311.

Lac US, Brunnenschale 66.

läge na, Flasche 282.

lamina, Platte 70, 73, 76, 77, 80,:87, 88, 91, 188, 208, 233, 236.

lapicida, Steinmetz 329.

1 a p i d e s quadri, Quader- steine 182.

1 a p i s Parius, parischer Marmor 241.

1 a'q u e a r, (getäfelte) Decke 13, 27, 129, 130, 142, 148, 200, 209, 235, 250.

laqueatus, getäfelt 195, 216.

lastra, Steinplatte 114.

laterculi plumbei, Blei-

platten ztim Dachbelag

i 194.

laterna 200.

latHomus, Steinmetz 284.

latrina, Abtritt 190, 191.

latte, mhd., Latte, Dach- sparren 300.

laudima, liturgisches Ge- räth (?) ungewisseir Be- deutung 72.

lavatorium, "Waschhaus 2a7, 244.

lazur, Lazurblau 234.

lectorium, Lesepult 46, 119.

legivum, desgl. 209, 214.

leonatus, mit Löwenbil- dern gestickt 100.

lettera, ital., Spruchband («BriefB) 368.

libatorium, gottesdienst- liches Gefäß 277.

liberaria, Bibliothek 331.

lilium, Ornament, Capital, 68, 80, 85, 87, 91, 96, 202.

lima, Feile 45.

lista, Borte 91, 98, 198, 201.

1 i s t a t o, ital., bordiert 344 .

liste, mhd.. Leiste? 302.

lith 6 Stratum, Estrich in' Steinmosaik 113, 114.

lobia, Laube 244.

locellus, Schrein 278.

1 o c u 1 u s, Reliquienschrein, Grabmal 62, 198.

M a c e r i a, Baumaterial 49, 130, 209, 254.

m a c h i n a, Maschine 262 .

macigno, ital., Bruchstein 378.

macina, desgl. 49.

macronä, Söller? 85.

magister, Titel der Ar- chitekten, Künstler 49,

26

402

50, 126, 204> 248, 249, 261, 262, 268, 265, 280, 281.

magister vitreus 191.

manica, Seitenflügel 242, 243, 244, 247, 248, 251.

maniera, ital., Stil 375, 382.

m a n i 1 e^ s. aquamanile 296.

manipulum, Manipel 198, 201.

m a p p n 1 a , Schweißtuch 19^

mare vitreum, Fussboden- mosaik 227.

m a r m o r proconnisum, griechischer Marmor 108, 111.

marmorarius, Marmor- arbeiter 50.

masonrie, engl., Maurer- od. Steinmetzenarbeit 325.

m a t e r i a, Material 247, 251 .

matroneum, Frauenraum 66.

memoria, Heiligengrab 21 .

metallum, Metall, Stuck, Stoff überhaupt 61, ü4, 65, 69, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 105, 126, 136.

hispanicum 182.

metreta (|j.eTpTQT7)5), Li- turgisches Gefäß 61, 62.

monasterium, Kloster, später Münster 65, 242, 243, 245, 247, 249, 252, 294, 317, 320, 322.

m o n i 1 e , Halsband 144, 279.

mortarioTum, Mörser 277.

mos Romanorum, altchrist- liche Bauweise 254.

mosaico, ital., s. u. mu- sivum 375.

mucro, Dolch 89.

murena, kirchl. Schmuck, ungewisser Bedeutung 91.

mnsaica, s. u. 372.

musaico, ital., s. u. 379.

m u s i a r i a , ars, Mosaik- kunst 204.

m u s i V u m, Mosaik 19, 66, 67, 69, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 90, 92, 94, 97, 105, 189, 204, 205, 206, 213, 270, 371.

mysileum == mausoleum 64.

Nave, ital., s. navis 379. navicella , kirchlicher

Schmuck (Schiffchen) 91. navis, Schiff der Kirche

80, 205, 242, 249, 256,

257, 272.

— — maior, Mittelschiff 78. nigellum, Niello 62, 200,

215. nympheum, nymphium, Brunnen des Atriums 66, 139.

Offertorium, Kelchtasse

119. olosericus, s. holoseri-

cus. oloverus, s. holoverus. operarius, Bauarbeiter

106, 246, 273. opertorium, Altardecke

215. opus anaglyphum, Relief

207, 276. Anglicum 198.

— — arcuatum , Wolbe- technik 201, 216, 248.

elatum, ReHef 233.

— — fabrile, Metalltechnik 119.

— — fusorium, Gusstech- nik 1^8.

opus Gallicum 49, 50.

— — inclusum, Gemmen- fassung 282.

— — mechanicum 115.

- — musivum, Mosaik 87.

Romanense 50.

Romanorum, s. mos

R. 254, 258. rusticum 247.

— — sarsurium, Steinmo- saik 43.

— — scultorium , Plastik 183.

tabulatum, Tafelwerk

248. vitreum, Glastechnik

liO. ora, Saum 46. oraculum = Oratorium

94. Oratorium, Kapelle 65,

67, 68, 69, 77, 84, 86,

87, 95, 97, 99, 266, 270,

286, 288. orbiculus, Medaillon 85,

96. ort, mhd., Feld 299. (h) o s t i u m, ostiolum, Thür

119, 120, 126. oxideauratus (?>5ü)(pi>-

oeos), ganz vergoldet 216.

Palas, mhd., Palast, Pfalz 311,

p a 1 1 a , Vorhang , Altar- decke 294, 295.

Pallium, 1. liturgisches Gewand, 2. Vorhang (s. paUa), 3. Brokat? 70, 71, 72, 120, 140, 191, 196, 199, 200, 207, 217, 250, 257, 269.

p a 1 1 i um triancotasimum (TptaxüVTaoY]p.ov), Brokat mit(dreissig; Streifen 217.

— — Tyrium 70.

403

panel, mhd., Sattelkisscn (paneau) 294.

panthema = anathema ? Standbild 153.

paradysus, Vorhalle 91, 204, 216.

parlatorio, ital., Sprech- saal 344.

p a t e n a, Kelchdeckel 6 1 , 62, 63, 64, 65, 67, 69, 76, 78, 90, 95, 100, 119, 198, 297.

patriarchium, päpstl. Palast (Lateran) 69, 72, 80, 81, 84, 85, 90, 92, 94. 99.

p a V i 1 1 o n, frz , Zelt 340.

pavimentum, Estrich 70, 72, 79, 80, 81, 82, 88, 102, 107, 113, 114, 120, 129, 148, 195, 201, 203, 204, 205, 206, 209, 211, 212, 213, 214, 216, 223, 226, 233, 238, 243, 251, 259, 294.

pavonatilis, mit Pfauen gestickt 99.

p e 1 V 1 s, Tänfschüssel 64, 296.

pera, Kelchdecke 298.

pergamo, ital., Kanzel 388.

p e r g u 1 a , Leuchterträger 68, 82, 96.

periclysis (irepixXuot^), Borte 78, 79, 81, 82, 83, 85, 87, 88, 89, 90.

pertica, Gestell 296.

petalum, Platte 208.

pf! 1er, mhd., Pfeiler 302.

p h a r u s, s. farus.

philopares, s. filopares.

phylacterinm, Reliquiar 250.

pigacium, eine Art Sam- met 9y.

pilarium, -us, Pfeiler 242, 243, 245, 246, 253, 256, 258, 261, 262, 2G4, 265.

piler, mhd., desgl. 300.

pinacle, engl., s. d. folg. 323, 334.

p i n ä k e 1, mhd. (pignacu- lum, pignon). Decke.

pinea = pinna? 50.

pinnaculum, Giebel 115, 256.

pinna, Zinne 237.

piramida, Thurmspitze 130.

p i s c e s, eine Tuchart 120.

pisile = pensile? Küche 50.

pistrinum, Backhaus 191, 211, 245.

plahmäl, mhd., Niello 303.

planeta, Kasel 139, 196, 198, 201, 21.^

pläsmare, mauern 2nl.

p 1 a t o m a (TcXatuvtov ?) Mar- morplatte 65.

platonia, desgleichen 85.

platta = blatta, Purpur 120.

plumatus, mit Ranken- werk gestickt 92.

pluviale, Vespermantel 196, i:'8, 200, 201, 217.

pneuma, Röhre? 50.

podium, Fussgestell 188, 289.

pogia, Stufe 131.

polycandilum (icoXüxav- ByjXov), Armleuchter 82.

p o m u m, Akroterion 46, 119.

ponga, s. punga 119.

p o r t a principalis, Haupt- portal 270.

porte, mhd., Pforte 311, 312.

portella, desgl. 202;

porticus 1. Säulengang, 2. Seitenschiff 20, 20, Ö7, 28, 48, 54, 69, 71, 72, 7.^ 74, 79, 87, 90, 92, 97, 99, 131, 194, 195, 203, 205, 212, 234, 237, 244, 256, 257, 2G0, 270, 284.

portraiture, engl., Bild- nis 323.

p o s t e n, mhd., Pfosten 300v

posticium , Hinterthür 244.

p o s t i s, Pfosten, Thür stock 50, 76, 78, 80, 81, 101, 126.

praesepium, Krippe 77, 90, 93.

p r e s b y t e r i u m, Chorhaus 68, 70, 72, 73, 77, 79, 80, 87, 88, 94, 100, 259, 263, 322.

proauHum, Vestibül 344.

proaulo, ital., desgl. 344.

provedimento, ital., Vor- zeichnung, Entwurf- 376.

pseudolactinus color, weiss grau 139.

pulpitum, Lesepult 130, 208, 209, 256, 279, 325.

pulvinar, Kissen 196.

punga = pugna? (poin- gneau), Armband? 45.

pyrgiscos {tziip'(i<5v.o<^) = bibliotheca 131.

pyxidula, s. das folg. 207.

p y X 1 s , Reliquienbüchse 239, 298.

Quadrapolus, quadra- plus , kostbar gewebter Stoff 70, 71, 72, 79, 86, 90»

quadraria, Steinbruch 285.

quadrataria, ars, Quader- technik 204.

26*

404

quadrificium, Vierung 86.

quadrifidus, viereckig 58, 194, 204.

quadriporticus (tstpa- atuXov), Atrium, auf allen vier Seiten von Säulen- gängen umgeben 66| 78, 79, 83.

Raiatus = radiatus (ray^), buntfarbig, gestreift 66.

reclinatorium, Chorstuhl 188.

refectorium 130, 187, 190, 191, 209, 240, 260, 251.

regia, Hauptthür der Chor- schranken 67, 82, 85, 101, 107.

re giola, desgl. 69.

regnum, Altarkrone 83.

regularis, Architrav, Ver- bindungsbalken eines Bo- gens, einer Apsis etc. 73, 83, 91.

repa, Baldachin 46.

resurrectio, Hochaltar

91.

r i 1 i e V o , ital., Reliefwir- kung 379.

r i f e 1 1 o r o, ital. = refecto- rium .580.

rosatus, mit Rosen ge- stickt 83, 85, 86.

rota, lat., ital., I.Scheibe, Medaillon, 2. Darstellung des Glücksrades 54, 56, 79, 85, 89, 93, 95, 107, 139, 346, 363.

rotunde, mhd., Kuppel- raum 301.

ruga, Geländer der Chor- schranken? 70, 72, 78, 77, 78, 79, 95.

Sacristia, Sakristei 190, 191, 240.

sacristid, mhd. , desgL 306.

sagrestia, ital. , desgl. 345, 378.

sag um, Mantel 120.

sala, lat., ital., Saal 49, 344, 352, 353, 363, 372, 382.

salutatorio, ital., s. das folg. 844.

salutatorium, Empfangs- raum 344.

s a m 1 1, mhd., Sammet 302.

s a m i t u m, s. exametum 295.

sanctuarium, Chor 232, 237, 241, 242, 243,

s a r c a, eine Art Tunika 46.

sartatectum (sarta tecta), Restauration eines Ge- bäudes 78, 80, 85, 102.

scabellum, Schemel 189.

scalprum, Meißel 188.

scalptura — sculptura 202.

s c a m n u m , Kirchenstuhl 294.

scaramanga (imperato-

. rum), Überkleid aus kost- barem Stoff 215.

Schema, scema, Kunst-, Bauweise 95, 148, 183, 189.

scema alipticum = sculp- tura 184, 187.

scenofactoria, ars, = pictura 102.

schilla, Schelle 119, 120.

s c h o 1 a pictorum, Maler- schule 373.

scindola, Schindel 50.

scisellum (ciseau), Meis- sel 264.

scrinium, Schrein. Archiv 215, 249, 259.

scriptorium, Schreib- stube 147.

sculptor 270, 282, 284.

sculptura 147, 152, 264.

s c y p h u s, Messkrüglein 61, 63, 64, 65. 76.

secretarium ,. Sakristei 20, 23, 67, 98, 99, 204.

sedile, Chorstuhl 94.

semicinthu m,liturgisches Gewand 201.

semipilarium, Halbpfei- ler, Pilaster 2i58.

sigillatus, mit Bildern verziert 63, 79.

sigillum, s. Signum 61, 62, 64.

signaculum crucis, Kreu- zeszeichen 95.

Signum, 1. Bildwerk, 2. Kreuz, 3. Glocke 91, 180, 183.

siliqua, kleine spätrömi- sche Silbermünze 45. 50.

similitudo, Bild, Bildnis 97, 140, 182,

similitutine, altital., des- gleichen 367, 369.

siricus = sericus, seiden

109.

situla (Seitel), Maßgefäß 119, 183, 198.

smaltato, ital., emailliert 346.

smaltitus , desgleichen 275.

s mal tum, Email, Schmelz 95, 195, 196, 197, 198, 200, 207, 215.

Solarium, Söller, Ober- stockwerk, Empore 49, 57, 72, 85, 92, 94, 129, 191, 199, 200, 211, 250,

spanoclystus (^reava- xXc'-OTO^), oben geschlos- sene Krone 83.

405

s p e c u l«a r e, Fenster 1S8, 199.

speculum, Spiegel, Fen- ster 67, 143, 188.

spicHlus, Kreuzgewölbe 204.

s p i n n e 1 , mhd., Spindel, 306, 307.

spinnelsiul, mhd., Spin- delsäule 806.

stabulae, Stall 191.

stallatus, mit Chorstühlen versehen 249.

s t a 1 1 o, ital., Chorgestühl 345.

s t a m e n, Untergewand 109*

s t a t i o populi , Laienchor 132 f.

statua, lat., ital., 65, 135, 370, 374.

stauracim (storacium), kostbarer, mit Gold ge- stickter Seidenstoff 70, 72, 79, 80, 81, 90, 98, 120.

stipes, Altarstufen 208.

Stola 120, 198, 201, 295.

(i)storia, lat, ital., s. hi- storia 69, 78, 375, 377, 378, 379, 380, 381, 383.

s t u f a, ital., = thermae 346.

s u 1 o n e s (sivones) , eine Art Gefäß? 119.

s w e 1 1 e, mhd., Rundstab 300.

swibogen, mhd., Schwib- bogen 302, 310.

Tabella, Bildtafel 202.

tabernacle, engl., Taber- nakel 323, 324.

tabernacolo, ital., desgl. 378, 379.

tabernäkel^ mhd., desgL

300. tabula, Altartafel, Ante-

pendium , Tafelgemälde, Buchdeckel 59, 71, 81, 84, 87, 88, 92, 93, 94, 95, 96,97,115, 119,120, 141, 142, 143, 152, 153, 188, 195, 196, 199, 201, 205, 207, 208, 209, 212, 215, 216, 233, 235, 236, 237, 230, 243, 245, 248, 258, 273, 276, 279, 288, 289.

tabula altaris, Altartafel 371.

tabulatum, Täfelung 54, 144, 184, 264', 285.

tapetium, Teppich 196, 200, 250, 294.

tavel, mhcU, Tafel(-büd?) 302.

tavola, ital., = tabula 376, 377, 381, 382, 385.

t a V o 1 a maggiore , ital. , Tafel des Hochaltars 382.

t e g u 1 a, Dachziegel 49/ 50, ' 130, 131, 148, 195, 206, 214, 247.

tessella, Mosaik 100, 101, 102, 108, 110, 112, 113, 115.

t e s t u d o, Gewölbe 48, 91, 100, 241, 242, 270, 272 (= navis), 287.

tetravelum, vierfacher Altarumhang 67, 80, 85.

theca, -Reliquiar 148.

thermae, Badehaus 135, 344.

tholus, Kuppel 28, 188.

thronus = majestas do- mini 133.

thuribulum, Rauchgefafi 182, 196, 197, 199, 239, 249, 296.

thymiamaterium, des- gleichen 62, 63, 67, 148.

titulus, 1. Inschrift, 2.

Heiligengrab, 3. Chor 15,

17,. 19, 20, 21, 25, 29, . 83, 62, 64, 65, 72, 74,

75, 78, 79, 83, 86, 90,.

98, 149, 197, 199, 203,

206, 217, 221, 231, 275,

278. todericum .=;=. £ibsida

(dunkler Etymologie) 200. tornamentum , Kraha

253, tornatilis-, gedrechselt

130. tornatus, desgl. 233. transenna, transenda '=

cancellus 21, 22, 65. triblatton, Purpurstoff

202. tribuna, Apsis '105,' 107. t r i b u n a 1, desgl. 1 3, 102,

113, 114, 115, 189. tricliniö, ital., ö. das

folg. 345. triclinium, Speisesaal 69;

80, 81, 90, 99, 102,^03,

115. ' :.

accubitale, s. accu-

bitum 344.

trichorum, kleeblattför- mige Exedra (Scholen- form) 19.

t r i c o r i o, ital., desgl. 345.

tricorium, desgl. 344.

t r i f i 1 i s, Schmuckstück 91 .

triforium 261, 262, 264, 265.

trimitum (tp :p.tToc) , Dril- lich 61.

t r i m m a (tp 'fi.|i.a) , Gold- blech? 61.

tripass, mhd., Dreipass 300.

triporticus, Vorhof mit drei Säulengängen 66.

tripus, Dreifuss 199.

4o6

tristegam, Glockenge- stühl (beffroi) .'89.

trochlea, Wal*e 56.

trttllus, Kappelraum 67.

tugurium, Tabernakel 46.

tumba, Grabmal 261.

t y b u r i u m, s. ciborium 66.

tyrium, Purpur 81, 84, 86y 88, 90.

Underfiz, mhd., Zwischen- raum 303.

n n i o (oignon ?) Schmuck- stück 276.

urceolus, Krüglein 196, 200.

urceus, desgl. 119, 296.

urna (orla), Borte, Rand- leiste, Gesimse 196^ 201,

. 207, 216.

V a s i s, s. basis 80.

vasa Scottica 148.

— — transmarina 148.

velum, Vorhang 70, 72, 79, 84, 86, 87, 91, 92, 93, 97, 98, 99, 100.

vela Alexandrina 85, 92.

vela Tyria 83.

versp enget, mhd., ver- bunden 306..

vestiarium, Kleiderkam- mer 99, 210.

vestibulum, Vorhalle 26, 28, 77, 82, 84, 9J, 204, 205, 235.

ve st is* Tyria 80.

vetrata, ital., Glasfenster 344.

virga pastoralis, Bischofs- stab 199.

virga precentorialis, Tact- stock des Vorsängers 183.

V i t i n e a, columna, Schneck-

ensäule 62.

Vitra riu5, Glaser 237.

V i t r e a, Glasfenster 273,

280, 281, 287.

V i t r i f a c t o r, s. vitrarius

47. vivarius, buntfarbig ? 248.

V o 1 1 a (vola), Wölbung 247,

248, 249, 272, 274, 38Ö, 345,

vQlutatus, gewölbt 241, 262. .

volutilis, desgl. 68.

volutus, desgl. 243.

vorloube, mhd., Vor- halle 311.

Wintburgelin , mhd., Wimperg, Ziergiebel 300.

Xenodochium, Hospiz 211.

Ycona, s. icona.

Zambra, ital. (chambre) = Camera 345.

zendel, mhd., s. cendatum 299.

zeta, lat., ital. (diaeta), Kammer 344, 345.

zibörie, mhd., = cibo- rium 302, 306.

Schlussbemerkung, ZuS. 390 des Registers : exatonpentaicus. So Duchesne, dessen Erklärung jedoch gänzlich verfehlt ist Die ältere Lesart: ecatonpente- lai.cus gibt noch weniger einen deutlichen Sinn, da I05füssige Säulen (etwa 35 w) monstruös wären.. — Bei Cap. XI. ist die Anführung des Commentars von Ilg (in den Mitth. der Central-Commissipn 1871, 63) unterlassen worden, die hiemit nach- getragen sei.

jfüS^

Verzeichnis der häufiger gebrauchten Abkürzungen.

Augusti^ Beitr. = Ch. W. Augusti, Beiträge zur christl. Kunstgeschichte und Literatur. Leipzig 1841. 2 Bände.

— — Denkw. 5= Ch. W. Augusti, Denkwürdigkeiten aus der christl. Archä- ologie. Leipzig 18 17 iF. 12 Bde.

Beiträge =■ J. v. Schlosser, Beiträge zur Kunstgeschichte aus den Schrift- quellen des frühen Mittelalters. Wien 1891. (Sitzungsber. der kais. Aka- demie der Wissenschaften in Wien. Bd. CXXIII.)

Dekio und Bezold = G. Dehio und G. v. Bezold, Die kirchliche Baukunst des Abendlandes. Stuttgart 1892.

Ebert = A. Ebert, Allgemeine Geschichte der Literatur des Mittelalters im Abendlande. 3 Bde. Leipzig 1880 ff.

Garrucci = P. Raff. Garrucci, Storia dell'arte cristiana nei primi otto secoli della chiesa. 6 voll. Prato 1881.

Jahrbuch = Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des ah. Kaiser- hauses, redigiert von Dr. H. Zimmermann. Wien 1883 f£

Migne = Patrologiae Cursus completus etc. Series L^tin^ prior, accurante J. P. Migne. Paris, J. P. Migne.

Piper = F. Piper, Einleitung in die monumentale Theologie. Gotha 1867.

Rossiy de = Jo. Bapt. de Rossi, Inscriptiones christianae urbis Romae septimo saeculo antiquiores. Rom 1861 ff. 2 voll.

Schnaase = C. Schnaase, Geschichte der bildenden Künste. Zweite Auflage. 8 Bde. Düsseldorf 1869 ff.

Schriftquellen = J. v. Schlosser, Schriftquellen zur Geschichte der Karolin- gischen Kunst in der Sammlung dieser Quellenschriften. Neue Folge. Bd. IV. Wien 1892.

Steinmann = E. Steinmann, Die Tituli und die kirchliche Wandmalerei im Abendlande vom V. bis zum XI. Jahrhundert. Beiträge zur Kunstgeschichte (Seemann). Neue Folge, Bd. XIX. Leipzig 1892.

Teuffei = W. S. Teuf fei, Geschichte der römischen Literatur. 5. Auflage. Bearbeitet von L. Schwabe. 2 Bde. Leipzig 1890.

Wattenbach = W. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittel- alter bis zur Mitte des XIII. Jahrh. 6. Auflage. 2 Bde. Berlin 1893.

4 i

flu n. k. Hofbaehdnieker Fr. Wintker ft BeblekArdt, Brftiul.

a*»05M7liW67

b8»05*74«787« 

scH-3

BAU Dl»

linfil 4*8

mmmmr^

KOHLER ART LIBRARY

OCMCO